Биз тез-тез ишлатадиган, лекин асл маъносига эътибор қаратмайдиган 🔟 та сўз

Баъзи сўзларни қўллаймиз-у, лекин уларнинг туб маъносига кўпда эътибор беравермаймиз. Айниқса, иборалар таркибидаги сўзларнинг асл маъноси эътибордан четда қолади. Уларнинг луғавий маъноси аксарият ҳолларда биз ўйлагандан тамом бошқача бўлади.

“Дарё” нашрининг “Тилимизни биламизми” рукнида ана шундай сўзларнинг айримларини шарҳладим.

Энсаси қотди: энса қаер?
Ийиғи чиқди: ийиқ нима?
Асфаласофилинга кетди: асфаласофилин нима?
Сапча ҳақида гапча
Айюҳаннос – жарчининг хитоби
Оч биқин қаер?
Нафси ҳакалак отди: ҳакалак нима?
Ўтирса – ўпоқ, турса – сўпоқ: ўпоқ ва сўпоқ нима?
Бир бахя қолди: бахя нима?
Қулоғи том битган: том нима?

👉 https://daryo.uz/2022/04/06/tilimizni-bilamizmi-biz-tez-tez-ishlatadigan-lekin-asl-manosiga-etibor-qaratmaydigan-10-ta-soz/

@oriftolib

​Вокзал – йўловчиларга хизмат кўрсатиладиган бино ва бинолар йиғиндиси. У инглизча Vauxhall – Вокс кошонаси, Вокс зали сўзидан олинган. Ўзбекчага рус тили орқали кирган. Лондон атрофида Vauxhall номли шаҳарча ва шу номдаги оммавий боғ бўлган. XVII аср ўрталаридан бу сўз турдош отга айланиб, омма учун мўлжалланган боғ ва сайилгоҳларни ифодалашни бошлаган.

Инглизча топоним тарихи узоқ XIII асрга бориб тақалади. Инглиз қиролига хизмат қилувчи норманд қўмондони Фолк де Бреат бой бир аёлга уйланади. Унга катта ерлар мерос қолганди. Бу жойдаги мулклар Faukes hale деб атала бошланади. Кейинчалик ушбу ҳудудда пайдо бўлган қишлоқ ҳам шу номни олади. XVII асрда бу ерларга Жейн Вокс исмли аёл эгалик қилади. Натижада ном ҳам бироз ўзгаришга учрайди: Воксҳол.

Вокзал сўзининг темирйўл станциядаги бино маъноси 1838 йили қурилган Павлов вокзали билан боғлиқ. Унга “Воксал” деб ном беришади. Вақт ўтиб бу сўз ҳар қандай транспорт станцияси биносига нисбатан ишлатила бошлайди.

Рус тилида дастлаб фоксал шаклида қўлланган бу сўз кейинчалик вокзалга айланади. Мутахассислар фикрича, бундай ўзгариш зал сўзи таъсирида юз берган.

#Машҳур_эпонимлар

@oriftolib

Сийқаси чиқди: “сийқа” нима?

Сийқаси чиқди, сийқаси чиққан каби ибораларни кўп ишлатамиз. Хўш, сийқа ўзи нима дегани?

Изоҳли луғатга кўра, бу сўз тилимизда уч хил маънода қўлланади:

1️⃣ Ишқаланавериб, суртилавериб сайқал топган ёки едирилиб теп-текис бўлган, сип-силлиқ: сийқа тош, сийқа чақа.

2️⃣ Кўчма маънода: ишлатилавериб кўнгилга урган, меъдага теккан. Бу маънода гап, сўз, ибора ва шу кабиларга нисбатан қўлланади: сийқа гап, сийқа жумла.

3️⃣ Кўчма маънода: ғоя, мазмун ва бадиийлик жиҳатидан юзаки, саёз: сийқа фикр, сийқа асар.

Сийқа бош ибораси сочлари тўкилиб кетган бошни ва кал одамни англатиши мумкин.

Сийқаси чиққан ибораси эса сийқаланиб кетган, кўп чайналган, ишлатилавериб кўнгилга урган, эскирган деган мазмунга эга.

@oriftolib

​​Натижада: вергул керакми ёки йўқ?

Матнларда тез-тез кўзга ташланадиган ҳолатлардан бири – натижада сўзидан сўнг вергул қўллаш. Таржималар, айниқса, инглиз тилидан таржималарда бу ҳол кўп учрайди. Таржимон аслиятдаги имлога эргашади.

❗️ Натижада сўзи вергул талаб қилмайди:

Натижада японларнинг бир қисми нур касалига мубтало бўлиб қолган.
Ҳ. Ҳасанов, “Экватордан ўтганда”.

Натижада шаҳар иқтисодиёти ўнгланиб, сармоя ва валюта тушуми муттасил ортмоқда.
Газетадан.

Ушбу сўзга маънодош бўлган охир-оқибатда, пировардида сўзлари ҳам вергулсиз ишлатилади:

Охир-оқибатда японларнинг бир қисми нур касалига мубтало бўлиб қолган.

Пировардида японларнинг бир қисми нур касалига мубтало бўлиб қолган.

@oriftolib

​Дерби

Бу сўз мусобақа, дўнонлар (3–4 ёшли отлар) пойгаси, бир ҳудуд ёки шаҳардаги жамоалар ўртасидаги баҳс каби маъноларни англатади. Унинг келиб чиқиши ҳақида турли талқинлар бор.

От пойгаси билан боғлиқ ҳолатда уни лорд Эдвард Смит-Стенли Дерби (1752–1834) номи билан боғлашади. У Дерби графлар оиласининг 12-графи бўлган. Лордлар палатаси аъзоси, канцлер лавозимларида ишлаган Дерби 1780 йили отлар пойгаси ташкил қилади ва кейинчалик бундай мусобақалар унинг номи билан аталишни бошлайди. Бир шаҳар футбол жамоалари ўртасидаги курашни дерби деб аташ ҳам ана шу пойгаларга қиёсан урфга кирган.

#Машҳур_эпонимлар

@oriftolib

​@oriftolib sahifasi lotin yozuviga oʻtyapti

Yaqinda vazirlik maqomidagi katta bir tashkilot oʻzbekchasi zoʻr boʻlgan xodim topishda yordam soʻradi. Toʻgʻri, chet tilini bilishi kerak, lekin buning oʻzi yetarli emas. Oʻzbek tilida ravon yoza olishi, inglizcha va ruscha matnlarni oʻzbek tili tabiatiga mos tarzda oʻgira olishi zarur. Oylik maoshi 10 million soʻmdan yuqori, yaxshigina ragʻbatlantirish va imtiyozlar ham vaʼda qilishdi. Afsus, bunday mutaxassis topa olmadim. Men bilganlar allaqachon ishini topib boʻlgan, uncha-muncha daʼvogarlar esa qoʻyilgan talablarga javob bera olmas edi. Katta dargohlarni odatda ish oʻrganuvchilar qiziqtirmaydi, ularga tayyor xodim kerak.

Bugun davlat tashkilotlarida ham, xususiy tashkilotlarda ham savodli kadrlarga talab yuqori. Bunga oʻz tajribamda koʻp guvoh boʻlganman.

Ayni shu yoʻnalishda Yoshlar ishlari agentligi bilan yangi loyiha boshlayapmiz. Maqsad – yoshlarning savodxonligini oshirish, davlat tilida ish yuritish va oʻzbek tilidan amalda foydalana olish koʻnikmalarini rivojlantirish.

Yoshlar lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosida savod chiqargan. Hozir juda koʻp tashkilotlarda allaqachon shu yozuvda ish yuritilyapti. Bu va boshqa jihatlarni hisobga olib, endi barcha materiallar lotin alifbosida taqdim etiladi. Eski materiallar ham navbat bilan lotin yozuviga toʻliq oʻgiriladi. Kiril ixlosmandlari kanalning ikkilamchi talqini – @oriftolibuz’dan foydalanishlari mumkin.

Bizni kuzatishda davom eting. Oldinda sizni juda koʻp yangiliklar, syurprizlar kutyapti. Ular bilan yoʻl-yoʻlakay tanishib borasiz.

@oriftolib

Shu sababli: vergul kerakmi yo yoʻq?

Matnlarda, ayniqsa, tarjimalarda koʻp uchraydigan xatolardan biri shu sababli, shu bois, shuning uchun soʻzlaridan soʻng vergul qoʻyishdir. Ushbu bogʻlovchilar oʻzidan keyin vergul talab qilmaydi. Ikki jumlani bogʻlab kelganda esa ulardan oldin vergul qoʻyish kerak:

Shu sababli bu mavzuga toʻxtaldim.

Bu xato koʻp uchraydi, shu sababli bu mavzuga toʻxtaldim.

Baʼzan qoʻshma gap ikkiga boʻlinadi va birinchi gapidan soʻng nuqta qoʻyiladi. Bunday hollarda hech qanday vergul kerak emas:

Bu xato koʻp uchraydi. Shu sababli bu mavzuga toʻxtaldim.

Yuqoridagi misollarda shu bois, shuning uchun soʻzlarini ishlatsak ham, tinish belgilari shu holicha qoladi.

📌 Demak:

Shu bois yetti oʻlchab, bir kesish kerak. ✅
Shu bois, yetti oʻlchab, bir kesish kerak. ❌

@oriftolib

Kardigan

Odatda yoqasiz, boʻyi uzun, choʻntakli kamzul. Oʻzbek tili lugʻatlariga kirmagan bu soʻz jonli tilda faol ishlatiladi. Uning kelib chiqishini ingliz generali Jeyms Bradnell Kardigan (1797–1868) nomi bilan bogʻlashadi.

Yoqasi xuddi yaktaknikiga oʻxshash baliqchilar kiyimi olis XI asrda ham boʻlgan. Deyarli sakkiz asr davomida uni oddiy fransuzlar va britaniyaliklar kiygan. Biroq XIX asrga kelib u hozirgi nomi bilan atala boshlagan. Did bilan kiyinishni xush koʻradigan qoʻmondon Jeyms Kardigan bu kiyimni kiyishni oʻz qoʻshinida ommalashtiradi. Issiq tutadigan, mundir ostidan deyarli koʻrinmaydigan, formani “buzib” qoʻymaydigan ushbu kamzulga askarlar general Kardigan nomini beradi. Shunday qilib, bu soʻz 1868-yildan isteʼmolga kiradi.

Keyinchalik kardiganning turli fasonlari ishlab chiqiladi va u butun dunyoda shuhrat qozonadi.

#Mashhur_eponimlar

@oriftolib

Bitta soʻzga aylansa, qoʻshib yoziladi

Arab tilidagi al- artikli qatnashgan birikmalar imlosi haqida oldinroq toʻxtalgan edim. Ularning ikki xil imlosi qabul qilingan:

“Hayratul abror”, “Asosul balogʻa”, “Lisonut tayr” ✅
“Hayrat ul-abror”, “Asos ul-balogʻa”, “Lison ut-tayr” ✅

❗️ Lekin arabcha izofalar oʻzbek tilida bitta soʻz sifatida qoʻllansa, ular hech bir chiziqchasiz, qoʻshib yoziladi: dorilfunun, dorilamon, dorulfano, shayxulislom, laylatulqadr, Abdulaziz, Nuriddin.

📌 Demak:

Dasturilamal, shayxulislom ✅

Dasturil-amal, dasturil amal, dastur il-amal, shayxul-islom, shayxul islom, shayx ul-islom ❌

@oriftolib

Mavzoley

Qabr ustiga ishlangan mahobatli, ulugʻvor yodgorlik; maqbara. Hozirgi tilda kam ishlatiladi.

Uning ildizi yunoncha Mausoleion soʻziga borib taqaladi. Miloddan oldingi IV asrda Kichik Osiyoda Kariya shohi Mavsol uchun qurilgan mashhur maqbara nomidan olingan. Uning qabri hozirgi Turkiya hududidagi Halikarnas shahrida boʻlgan. Bu shahar oʻrnida Bodrum shahri qad koʻtargan.

Mavzoley soʻzi ommalashishiga Mavsol maqbarasining oʻta mahobatli va hashamdorligi sabab boʻlgan. U “qadimgi dunyoning yetti moʻjizasi” qatoriga ham kiritilgan.

#Mashhur_eponimlar

@oriftolib

Mansarda

Bino chordogʻidagi xona, boloxonaning bir turi. Fransuz meʼmori Fransua Mansar (1598–1666) sharafiga nomlangan. Mansar 1630-yili tom ostidagi chordoqdan yashash va xoʻjalik maqsadlarida foydalanishni oʻylab topgan. “Nozik boʻlmagan” mehmonlar uchun moʻljallangan chordoq-xona Parijda tez fursatda dovruq qozongan.

Parij hukumati bir necha qavatli uylarning egalaridan qoʻshimcha soliq undirgan, biroq chordoq alohida qavat hisoblanmagan. Ustiga ustak arzon ham boʻlgan mansarda urfga kirgan.

Hozir mansarda loyihasi koʻpincha bir qavatli xususiy turarjoy va dala hovli binolari qurilishida qoʻllanadi.

#Mashhur_eponimlar

@oriftolib