Нафсиламрини айтганда: “нафсиламр” нима?

Нафсиламр араб тилидан кирган. Асосан бадиий асарларда учрайди. Ўзбек тилида икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Ҳақиқатга мос; тўғри, рост.

– Уни қаранг, нафсиламрини айтганда, ота-бобомизнинг замонида ҳам бунақанги пахтани ҳеч ким кўрмаган, – деди Шермат.
Ҳ. Нуъмон, Фасллар.

2️⃣ Кириш сўз бўлиб келганда: ҳақиқатда, ҳақиқатан ҳам.

– Нафсиламр, гапингиз жуда тўғри... – деди Йўлчи.
Ойбек, Танланган асарлар.

Сўзлашув услубида нафсамбир шаклида ҳам ишлатилади:

Бошдан оёқ янгидан иш бошлаган колхоз ёшларининг бу ғайрати, нафсамбирга, ҳайратда қоларли эди.
М. Жўра, Қуёшдан нур эмганлар.

@oriftolib

Bir ibora tarjimasi: feel more rested

Ingliz tilidan tarjima qilingan matnni tahrirlayotgan edim. Unda bir jumlaga duch keldim:

How to sleep better and feel more rested?

Uni rus tarjimon shunday oʻgirgan:

Как лучше спать и чувствовать себя более отдохнувшими?

Oʻzbekcha varianti:

Qanday qilib yaxshiroq uxlash va dam olishni his qilish mumkin?

Oʻzbekchada mazmun toʻlaqonli chiqmagan. Buni qisqa va loʻndaroq, asliyatga mosroq oʻgirish mumkin. Feel more rested iborasining soʻzma-soʻz maʼnosi – oʻzini yaxshi dam olgandek his qilmoq.

Bu iborani oʻzbekchaga bitta soʻz bilan tarjima qilish mumkin: tiniqmoq. U charchoq, ezilish va shu kabilardan xoli boʻlib, bardam, tetik holatli boʻlish maʼnosiga ega.

Xullas, yuqoridagi tarjima jumlani shunday tahrir qildim:

Qanday qilib yaxshiroq uxlash va tiniqib dam olish mumkin?

👉 Tarjimaga qiziqadiganlar yoki shugʻullanadiganlar boʻlsa, variantlarini izohda qoldirishlari mumkin.

@oriftolib

​Тоблама

Ўзбек тилида биттагина изоҳли луғат бор. Тил ва сўз масаласига иши тушадиган ҳар қандай кишининг жонига шу ора киради. Бироқ ундан жой ололмаган сўзлар ҳам талайгина. Бундай сўзлар бадиий адабиётларда, газета-журналларда, турли луғатларда, халқ тилида учраб қолади.

Русча запеканка сўзи товада тоблаб пиширилган овқатларни билдиради. Кўпинча пюресимон маҳсулотлардан тайёрланади. Мева-чева қўшилган алкоголли дамлама маъноси ҳам бор. Лекин бундай ичимликлар бизда урф эмас, демак, бу маънодаги сўзга ҳам эҳтиёж йўқ.

Сингитиб, қизартириб пиширилган таомлар инглизчада casserole сўзи билан ифодаланади. Ўзбекчада-чи? Русча-ўзбекча луғатга кўра, бу маънони ўзбек тилида тоблама сўзи ифодалайди. Тоблама – тоблаб, қизартириб пиширилган овқат. Лекин бу сўз изоҳли луғатга кирмаган. Менимча, кейинги нашрларда албатта киритиш керак.

Янги сўз ўрганмаган қулоққа бошида сал ғалати эшитилиши мумкин. Лекин фаол ишлатилса, тилга сингиб кетади. Пазандачилик мавзусида ёзадиганлар, видео тайёрлайдиганлар бу сўзни қўллар экан. Кўпроқ фойдаланиш, оммалаштириш керак.

#Изоҳли_луғатга_кирмаган_сўзлар

@oriftolib

Сўзга айланган одамлар: аслида кишиларнинг исми бўлган 15 та сўз

Исмингиз вақт ўтиб бирор тушунчани ифодалайдиган атамага айланишини тасаввур қиласизми? Ҳа, тасаввурга сиғмайди. Балки, қуйида шарҳланадиган сўзларга маъно-мазмун бахш этган одамлар ҳам бундай ўйга бормагандир.

“Дарё” нашрининг “Тилимизни биламизми” рукнида ана шундай қизиқ тарих ва ҳаёт йўлига эга сўзлар ҳақида маълумот бердим:

Бефстроган
Блютус
Бойкот
Ватман
Вокзал
Дерби
Кардиган
Мавзолей
Мансарда
Меценат
Ризамат
Саксофон
Сендвич
Хулиган
Шовинизм

👉 https://daryo.uz/2022/03/30/tilimizni-bilamizmi-sozga-aylangan-odamlar-aslida-kishilarning-ismi-bolgan-15-ta-soz/

@oriftolib

​Такрор тақлид сўзлар ва улардан ясалган сўзлар имлоси

Тақлид сўзлар ҳайвонлар ва бошқа жонли, жонсиз нарсаларнинг товушини, ҳаракат-ҳолатини тақлидан ифодаловчи сўзлардир. Товушга тақлид сўзлар ифодалаган товушни фақат эшитиш мумкин: қарс-қурс, тақ, дук-дук, ғийқ, миёв каби. Образга тақлид сўзлар ифодалаган ҳолат, ҳаракатни фақат кўриш мумкин: живир-живир, лип-лип, ялт-юлт, ҳанг-манг каби.

❗️ Тақлид сўзлар қўштирноққа олинмайди:

Гурс этган товуш эшитилди. Кўз олдида нимадир ялт-юлт этиб кетди. ✅

“Гурс” этган товуш эшитилди. Кўз олдида нимадир “ялт-юлт” этиб кетди. ❌

Тақлид сўзлар кўпинча такрор шаклда қўлланади. Бундай пайтларда улар чизиқча билан ёзилади: пир-пир, биз-биз, тақ-тақ, лип-лип каби.

❗️ Агар ана шундай такрор тақлид сўзларга қўшимча қўшиб, от ёки феъл ясалса, бундай сўзлар қўшиб ёзилади: пирпирак (пир-пир+ак), бизбизак (биз-биз+ак), ҳайҳайла (ҳай-ҳай+ла), гижгижла (гиж-гиж+ла) каби.

📌 Демак:

Қарс этган товуш эшитилди, кўз олдидан лип-лип ўтди, пирпирак, ҳайҳайламоқ ✅

“Қарс” этган товуш эшитилди, кўз олдидан “лип-лип” ўтди, пир-пирак, ҳай-ҳайламоқ ❌

@oriftolib

“Uzzukun” nima degani?

Asosan badiiy asarlarda koʻzga tashlanadigan bu soʻz kuni bilan, kun boʻyi degan maʼnoni anglatadi:

Qoʻylar uzzukun oʻtlab toʻymagandek, yerdan bosh koʻtarmaydi, qoʻra tomon jilgisi kelmasdi.
N. Fozilov, Diydor.

Qorning ham ochiqqandir uzzukun yurib, hozir ovqatingni isitib beraman.
S. Karomatov, Soʻnggi barxan.

U uzzukun shahar koʻchalarida daydib yurdi.
“Sharq yulduzi”.

Morfem lugʻatga koʻra, bu soʻz aslida uzun kun soʻzlaridan hosil boʻlgan. Undosh takrorlanishi bilan uzoqlik maʼnosi kuchaytirilgan: uzu : n kun => uzzu : n kun => uzzu : kun.

📌 Demak:

Uzzukun ✅
Uzzu kun, uzzu-kun ❌

@oriftolib

Укол русчада ҳам айни шаклга эга. Аслиятда учли, ўткир нарса билан тегиб оғритмоқ маъносини англатувчи уколоть феълидан ясалган. Рус тилида бир неча маъноларда қўлланувчи бу сўз ўзбекчада баданга, тери остига ёки томирга шприц воситасида суюқ дори юборишни англатади:

Иситмам баланд эди. Устма-уст уколдан анча пасайди.
Р. Азизхўжаев, “Яшил чайла”.

#Ўзбекчалашган_ўзлашмалар

@oriftolib

Бефстроган

Французча Bœuf Stroganoff – Строганов усулида пиширилган мол гўшти деган маънони англатади. Рус ошхонасининг дунёга машҳур бу таоми граф Александр Строганов (1795–1891) шарафига номланган.

Бир талқинга кўра, майда гўшт бўлакларини соус билан қовуриб тайёрланадиган бу овқатни Строгановларнинг француз ошпази Андре Дюпон ўйлаб топган. Бошқа талқинга асосан эса, Александр Строгановнинг ошпазларидан бири француз ва рус ошхонасини анъаналарини омихталаштириб, шундай таом тайёрлаган.

Бу овқат тезда оммалашиб, бутун дунёда шуҳрат топди. У ўзбек ошхоналари ва ресторанлари рўйхатидан ҳам мунтазам жой олиб келади. Уни жонли тилда қисқароқ қилиб бистроган деб қўя қоламиз. Луғатга кўра, ўзбекчада бефстроган шаклида қўлланади.

#Машҳур_эпонимлар

@oriftolib

​Ўзлашма сўзлар: дефолт

Охирги пайтларда оммавий ахборот воситаларида кўп қўлланаётган сўзлардан бири дефолтдир. У инглизча default сўзидан. Ўзбек тили луғатларига кирмаган.

Дефолт қарз мажбуриятларини бажара олмаслик, яъни қарзни тўлай олмасликдир. Алоҳида шахслар, компаниялар ва ҳатто бутун бошли давлатлар ҳам молиявий ожизлик – дефолт эълон қилиши мумкин.

Асосан икки тури бор: оддий ва техник дефолт. Оддий дефолт банкротлик, синишдир. Бунда қарздор қарз тўлаш имконини йўқотган бўлади. Техник дефолтни ҳақдор қарздорга нисбатан эълон қилади. Бунда қарздор пулни ҳозир тўлолмайди, лекин келажакда тўлаши мумкин. Қарзни тўлашдан тўлиқ ёки қисман бўйин товлаш, шартнома шартларини бажармаслик ҳам техник дефолтга сабаб бўлиши мумкин.

Корхоналарнинг молиявий ожизлиги корпоратив дефолт, давлатларники суверен дефолт дейилади.

Дефолтнинг оқибатлари оғир кечади. Айниқса, суверен дефолт иқтисодиётнинг қулаши, пул қадрсизланишининг кучайиши, миллий валютани девалвация қилиш каби кенг миқёсли асоратлар беради.

Мавзуга алоқадор:
👉 Ўзлашма сўзлар: мотивация
👉 Ўзлашма сўзлар: краудфандинг
👉 Ўзлашма сўзлар: имиж
👉 Кобейджинг ва Гёте
👉 QR код
👉 Демилитаризация ва денацификация
👉 Санкция – мажбурловчи чора

@oriftolib

Чўт русча счёты сўзидан. Аслиятда счёт – ҳисоб, саноқ отидан, у эса считать – санамоқ, ҳисобламоқ феълидан ясалган. Ҳисоб-китоб мосламасини билдирадиган ушбу сўз ўзбекчага товуш ўзгаришлари билан ўтган.

Ҳозир бундай мосламалардан деярли фойдаланилмайди. Уни кўпроқ санашни ёки қўшиш-айиришни ўрганаётган болалар ишлатади. Ўзбек тилига яхши ўрнашиб кетганидан бу сўз иштирокида чўт қоқмоқ, чўтга солмоқ, чўт бермайди, чўт эмас каби иборалар ҳам пайдо бўлган:

Бухгалтерия хонасидаги чўтларнинг шақ-шуқи, одамларнинг узуқ-юлуқ гаплари энди аниқроқ эшитиларди.
Газетадан.

#Ўзбекчалашган_ўзлашмалар

@oriftolib

Блютус

Шахсий симсиз тармоқ турини англатади. У инглизча blue – кўк ва tooth – тиш сўзларидан. У аслида дан тилидаги Blåtand – кўк тишли сўзининг таржимаси.

Ҳозирги Дания ва Норвегия ҳудудларида X асрда ҳукмронлик қилган Ҳаралд I ни шундай аташган. У тарқоқ дан қабилаларини бир қиролликка бирлаштирган. Блютуснинг ишлаш тарзи ҳам шуни эслатади: у бир неча қурилмаларни битта тармоққа жамлайди.

Маълумотларга кўра, blå сўзи қадимда қора деган маънони берган. Қирол Ҳаралд биринчининг олд тиши қора рангда бўлгани учун унга шундай ном берганлар. Блютуснинг логотипи скандинав ёзувларидан олинган, у Ҳаралд I Кўктишли (Harald Blåtand – h, b – ᚼ,ᛒ) исмининг бош ҳарфларини англатади.

#Машҳур_эпонимлар

@oriftolib