​IT ва АТ

Савол:

Мадрасадан IT таълимигача.
Мадрасадан IT таълимгача бўлган йўл.

Юқоридаги гапларда -и қўшимчаси ўринлими?

Жавоб:

Эгалик қўшимчаси ўринли.

Лекин қисқартма инглизча берилаётгани учун эгалик қўшимчаси қўшмаса ҳам бўлаверадигандек кўриняпти. Чунки у сифат ўрнида келаётгандек таассурот қолдиряпти. Аслида қисқартма сўзлар сифат бўлмайди, от бўлади.

Маслаҳат

1️⃣ Иложи бўлса, сўзни ўзбекча ишлатинг. Бу савдо белгиси ёки фирма номи эмас. АТ – ахборот технологиялари денг.

2️⃣ Эгалик қўшимчасини қўлланг. АТ билан ҳам, IT билан ҳам.

❗️ Жонли тилда айти сўзи кўп ишлатиляпти, бу инглизча IT қисқартмасининг талаффуз вариантидир. Тил янги тушунчаларга от қўя олмай қолганда ўзлашма сўзни ҳеч қурса имлога мослаш керак. Имлога ҳам мослай олмасак, илож қанча, аслидагидай оламиз-да.

📌 Демак:

Мадрасадан АТ таълимигача, мадрасадан IT таълимигача, мадрасадан айти таълимигача ✅

Мадрасадан АТ таълимгача, мадрасадан IT таълимгача, мадрасадан айти таълимгача ❌

@oriftolib

Маёқ русча маяк сўзидан. Маяк сўзи аслиятда маять – силкинмоқ, тебранмоқ сўзидан ясалган. Сўзма-сўз олисда тебраниб турувчи деган маъно беради. Ўзбекчада кемаларга йўл кўрсатиш учун денгиз қирғоғи ёки оролларга қурилган, минора кўринишидаги қурилмани англатади. Кўчма маънода ўрнак, машъал сўзлари ўрнида ҳам ишлатилади:

Кема учун маёқ, сайёҳ учун компас, Ер учун Қуёш азиз бўлгани каби...
Газетадан.

#Ўзбекчалашган_ўзлашмалар

@oriftolib

Патнис тез-тез фойдаланиладиган уй-рўзғор буюмларидан бири. У русча поднос сўзидан. Поднос подносить – олиб келмоқ феълидан ясалган. Ўзбек тилида уч хил маънода қўлланади: нарса ташиш ёки нон, қанд-қурс, мева-чева кабиларни солиб, дастурхонга қўйиш учун мўлжалланган идиш; турли ноз-неъматлар билан тузалган идиш; духовканинг нарса териб қўйиладиган ясси тунукаси:

Холдорхон дастурхонга патнис қўяр экан, энгашиб туриб гапирди.
С. Зуннунова, “Олов”.

#Ўзбекчалашган_ўзлашмалар

@oriftolib

​Адабий эмакдош: “эмакдош” нима дегани?

Бу сўзга илк бор ўқувчилик йилларим адабиёт дарсликларида дуч келгандим.

Миллий энциклопедияга кўра, адабий эмакдош – театр саҳнасида драматик асар қўйишда режиссёрларга, асар матнини таҳлил ва таҳрир қилишда театр жамоасига ёрдам берувчи адабий ходим. Адабий эмакдош асл нусха ҳамда таржима асарларни таҳрир қилади, театр ижодий жамоаси билан бирга асарни саҳналаштиришда ижодий фаолият кўрсатади. Чўлпон, Зафарий, Ғайратий, Комил Яшин каби адиблар шу лавозимда ишлаган.

Эмакдош сўзи тилимизда касбдош, ходим, эмикдош маъноларида қўлланган, лекин ҳозир эскирган. Эмикдош маъносида қўлланиши халқ оғзаки ижодига хос, бу талаффуздаги ўхшашлик сабабли келиб чиққан. Аслида эмикдош умуман бошқа маънода – у бир онани эмган ака-ука, ака-сингил, опа-сингилларга нисбатан қўлланади.

👉 Демак, адабий эмакдош – адабий ходим дегани.

Соф туркий сўз бўлган эмак ҳозир ўзбекчада мустақил ишлатилмайди. Аммо эмгак сўзи бор, у меҳнат, заҳмат маъноларида ишлатилган, лекин у ҳам жонли тилда қўлланмайди ҳисоб. Emek сўзи ҳозирги туркчада айни шу маънони ифодалайди.

Эмакламоқ деган сўзнинг ўзаги эмакка бориб тақалади. Чунки оғир меҳнат қилган одам эгилиб ишлайди. Эмакламоқ сўзида ҳам эгилиш маъноси акс этган. Бу сўзнинг эмгакламоқ шакли ҳам бор.

*️⃣ Дарслик ва ўқув қўлланмаларда қандай тушунарсиз сўзларга дуч келгансиз? Изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

Baʼzan ismini toʻgʻri yozolmaydigan odam ham seni koʻrsavodlikda ayblashi mumkin.

#Kundalikdan

@oriftolib

Мен жуда кўп буюк кишиларнинг таржимаи ҳолини ўрганиб чиқдим ва уларнинг ҳаммаси ҳалол меҳнат, синмас қатъият ва сўнмас шижоат каби умумий хусусиятларга эга эканини аниқладим.

Ҳарри Трумен,
Давлат арбоби, АҚШнинг 33-президенти

@oriftolib

Денов – “янги қишлоқ”

Сурхондарё вилоятидаги Денов шаҳри номи форсча деҳи нав – янги қишлоқ сўзларидан ҳосил бўлган.

Миллий энциклопедияга кўра, катталиги ва аҳоли сонига кўра Термиздан кейин иккинчи ўринда туради. Ёзма манбаларда XIV аср охирларидан Деҳинав шаклида тилга олинган. Маҳмуд ибн Вали (XVII аср)нинг ёзишича, Деҳинав ажойиб бозори, катта масжиди ва хонақоси бўлган мустаҳкам қалъа-шаҳар ҳисобланган.

Денов 1958 йили шаҳар мақомини олган.

Денов номли қишлоқлар Ўзбекистоннинг бошқа ҳудудларида, жумладан, Бухоро, Қашқадарё, Самарқанд вилоятларида учрайди.

#Этимология #Топоним

@oriftolib

Пиён ва пиёниста. Пиён русча пьяный сўзидан. Ўзбекчада ҳам аслиятга мос маънода қўлланади: ичкиликдан кайфи ошган, маст. Пиёниста эса пьяница сўзидан, у ҳам аслиятдаги каби ичкиликбоз деган маънода ишлатилади. Ҳар икки сўз талаффузда ўзгаришларга учраб, ўзбекчага мослашган:

Пиён улфат – бепоён кулфат.
Мақол.

Эй, шўринг қурсин. Роса пиёниста экансан.
С. Аҳмад, “Уфқ”.

#Ўзбекчалашган_ўзлашмалар

@oriftolib

​Санкция – мажбурловчи чора

Ҳозир оммавий ахборот воситаларида тез-тез тилга олинаётган санкция сўзи ҳуқуқ ва халқаро ҳуқуқда турлича маънода ишлатилади. Масалан, ҳуқуқбузарга нисбатан қўлланадиган ва унинг учун муайян оқибатлар келтирувчи чора санкциядир. Жиноятда гумон қилинган шахсга нисбатан мажбурий чора кўриш учун прокурор берадиган рухсат ҳам санкция дейилади.

Санкция лотинча sanctio – бузилмас қонун, мустаҳкам қарор сўзидан. Бу сўзнинг илдизи қадимги ҳинд-европа тилларидаги saq – қўримоқ, ҳимояламоқ сўзига бориб тақалади. Эътибор берган бўлсангиз, бу асос туркийча сақламоқ ўзаги билан бир хил шаклда экан 🤔.

Халқаро ҳуқуқда эса санкция ўз халқаро мажбуриятларини ёки халқаро ҳуқуқ нормаларини бузган давлатга нисбатан қўлланадиган таъсир чорасини англатади. Унга қамал, бойкот, эмбарго ва бошқалар киради.

Ҳалқаро-ҳуқуқий санкцияларни алоҳида ёки бир неча давлат, халқаро ташкилотлар қўллаши мумкин. Энг кўп ишлатиладигани – иқтисодий санкциялар.

Санкцияни мажбурловчи чоралар ҳам дейиш мумкин. Санкцияга тушган давлат мажбуриятларни ихтиёрий бажарса, ҳуқуқбузарликни тўхтатса, мажбурловчи чоралар ҳам олиб ташланади. Акс ҳолда, санкцияларни қўллаш ва кенгайтириш давом эттирилади.

#Сўраган_эдингиз

@oriftolib

Демилитаризация ва денацификация

Бу икки сўз охирги пайтларда оммавий ахборот воситаларида жуда кўп қўлланяпти.

Демилитаризация сўзи имло ва изоҳи луғатга, энциклопедияга киритилган. Лекин денацификация сўзи ушбу луғатларнинг ҳеч биридан жой олмаган.

Демилитаризация инкорни билдирувчи де- олдқўшимчаси ва лотинча militaris – ҳарбий сўзидан олинган. Бирор давлат ёки ҳудудда армия сақлашни, қурол-яроғ ишлаб чиқаришни, истеҳкомлар, ҳарбий базалар қуришни ман этиш; қуролсизлантиришни англатади. Халқаро ҳуқуққа кўра, муайян ҳудуддаги ҳарбий истеҳкомлар ва иншоотларни йўқотиш ҳамда шу ҳудудда ҳарбий базалар ва қуролли кучлар сақлашни тақиқлаш халқаро шартномага биноан амалга оширилади.

Денацификация олмонча entnazifizierung – нацизмни йўқотиш сўзидан. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Германия ва Австрияда жамият, маданият, матбуот, иқтисодиёт, таълим, ҳуқуқ ва сиёсатни миллатчи (нацист)ларнинг ғояларидан тозалашга қаратилган чора-тадбирларни англатади.

#Сўраган_эдингиз

@oriftolib

Пирог русчада ҳам худди шу шаклга эга. У пир – зиёфат, базм сўзидан ясалган, сўзма-сўз зиёфат нони деган маънони англатади. Ўзбекчада қийма, мева, қиём ва шу кабилар солиб, пишириладиган егуликни билдиради:

Қовурилган кўкдан кўк сомса, кўк чучвара, кўк пирог каби таомлар тайёрланади.
К. Маҳмудов, “Ўзбек тансиқ таомлари”.

#Ўзбекчалашган_ўзлашмалар

@oriftolib