Адёл русча одеяло сўзидан. Одеяло аслиятда ёпинғич, ўрангич маъносини англатади. Одеялонинг илдизи русчада одеть – киймоқ, кийинтирмоқ, ёпмоқ феълига бориб тақалади. Ўзбекчада адёл кўрпа ўрнида ишлатиладиган, енгил, унча қалин бўлмаган ёпинчиқни билдиради:

Қўлтиғидаги чойшаб ва адёлларни бурчакдаги бўш каравот устига қўйиб, бирин-кетин ёзди.
Ш. Холмирзаев, “Бодом қишда гуллади”.

#Ўзбекчалашган_ўзлашмалар

@oriftolib

​Санани қўштирноққа олмаслик керак

#Сўраган_эдингиз

Савол:
Расмий ҳужжатларда сананинг қўштирноққа олиниши тўғрими? Масалан:

“21” февраль 2022 й. | «21» февраль 2022 й.
“___” февраль 2022 й. | «___» февраль 2022 й.

Жавоб:
Бу шаклда ёзиш русчадан ўтган. Лекин ҳозир рус тилида ҳам деярли бундай қўлланмайди. Мутахассисларга кўра, фақат қўлда тўлдириладиган ўринларда қўштирноқдан фойдаланиш мумкин.

Олдинлари сана нега қўштирноққа олинган? Мақсад бўш жойни ёпиш бўлган, яъни қўштирноқ қўйилгач, санани ўзгартириш имкони йўқолган. Ҳозир муҳим ҳужжатлар асосан компьютерда терилади ва қўштирноқ қўйишга эҳтиёж йўқ. Ҳужжат алмашиниши электронлашиб боргани сари уларни қоғозга чиқариш ҳам ортиқча бўлиб қолади.

Мен кун рақами қўлда ёзиб қўйиладиган ҳужжатларда ҳам сана қўштирноққа олинмаслигини тўғри деб биламан. Ҳар нарсани орқа-олдига қарамай кўчиравермаслик керак.

👉 Демак, ҳужжатларда санани қўштирноққа олмаслик керак:
21 февраль 2022 й.

📌 Санани манави шаклда ёзиш янаям ўзбекчароқ бўлади:
2022 йил 21 февраль

@oriftolib

​Блогерлар ва мемчиларнинг севимли қаҳрамони – Карл

Бугун бирор блогернинг ёзганларида Карл исмли номаълум қаҳрамонга мурожаат учраса, бу ерда киноя, ҳайрат, ҳаяжон, луқма борлигини яққол сезамиз. Узнетда бу қаҳрамон қатнашган мемлар камроқ. Бизда у асосан матнда кўпроқ эсланади. Интернетнинг инглиз ва рус тилли фойдаланувчилари орасида эса Карл қатнашган мемлар анча машҳур. Хўш, у ким? Нимага унга мурожаат қилинади?

Бу мемнинг келиб чиқиши ҳажвий китоб, кўрсатув ёки фильмга эмас, зомбилар ҳақидаги сериалга бориб тақалади. Карл – америкалик киноижодкорлар суратга олган “Юрадиган мурдалар” (The Walking Dead) сериали қаҳрамони. Фантастика жанридаги бу сериал глобал ҳалокатдан сўнг яшаб қолиш илинжида юрган одамлар ҳақида ҳикоя қилади. Фильм илк бор 2010 йили экран юзини кўрган.

Кейинчалик мемга айланган сюжетда икки қаҳрамон бор: Рик Граймс исмли ота ва унинг Карл исмли ўспирин ўғли. Сериалнинг учинчи фаслидаги бир эпизодда Рик Граймс ўғлининг сукут сақлаб турганидан хотини туғуруқ пайти вафот этганини англайди ва инграб-ўкириб, бир неча марта ўғлининг исмини айтади ва охири ҳушидан кетади. Бу аслида фильмнинг энг қайғули, трагедик саҳнаси.

Дастлаб ота ва ўғилнинг суҳбати лавҳасини видео кўринишида машҳур қилишга уринишади. Лекин бу вариант унчалик шуҳрат қозонмайди. Шундан сўнг фильм мухлислари ушбу драматик саҳнани ўзларича талқин қилиб, у орқали кулгили сюжетлар яратишади. 2013 йили бир юмористик сайт ана шундай ҳажвлардан иборат “Рик Граймснинг энг яхши ҳазиллари” номли тўплам эълон қилади. Унда сериалдаги ана шу кадр умуман бошқа маънода, юмористик мазмунда талқин қилинади. Мем қолипи бундай: ота ниманидир куюниб тушунтиради, ўғил эса сукут сақлаб тураверади. Шундан сўнг ота сўнги иборани ҳаяжон билан такрорлайди ва охирида “Карл!” деб ўғлига мурожаат қилади. Ана шу қолип кейинчалик турфа хил мемлар яратилишига асос бўлди.

Кейинчалик ҳар қандай жумла охирига “Карл!” мурожаатини қўйиш урф бўлди. Бу усулдан рекламачилар, блогерлар ва ҳатто сиёсатчилар ҳам фойдаланди.

Ушбу мурожаат шакли совет даврида ишланган “Сиз билган Мюнхаузен” фильмидан олинган деган қараш ҳам бор. Лекин бунинг эҳтимоли жуда кам.

@oriftolib

Жаркоп русча жаркое сўзидан, ўзбекчада талаффуз ўзгаришларига учраган. Русчада сирғалувчи ундош билан айтиладиган сўз ўзбекчада жой, жон, жўн каби сўзлардаги қоришиқ дж товуши билан талаффуз қилинади. Жаркоп гўшт ва картошкадан тайёрланган қовурма овқатдир. Унинг ўзбекча қовурдоқ деган номи ҳам бор:

Хотиним жаркоп сузиб келди.
Т. Алимов, “Одамсиз уйлар”.

#Ўзбекчалашган_ўзлашмалар

@oriftolib

Хатодай кўринадиган, аслида тўғри сўзлар

Олдинроқ тўғридай кўринадиган, лекин аслида хато бўлган баъзи сўзлар ҳақида ёзган эдим. Тилда бу ҳодисанинг тескариси ҳам учрайди – баъзи сўзлар хатога ўхшайди, лекин аслида биз ўрганмаган-кўникмаган шакли тўғри. “Дарё” нашрининг “Тилимизни биламизми?” рукнида ана шундай сўзларнинг айримлари ҳақида тўхталдим.

👉 https://daryo.uz/2022/02/23/tilimizni-bilamizmi-xatoday-korinadigan-aslida-togri-sozlar/

@oriftolib

“Ўқув юрти” деган маъқул

Сунъий сўз ва бирикмаларни ясамаслик, фойдаланмаслик керак. Айниқса, катта аудиторияга эга ОАВларда бундай сўзлар берилмагани яхши. Урфга кириб кетиши эҳтимоли бор-да.

Ўзбекчада таълимгоҳ деган форсча сўзнинг муқобиллари кўп. Масалан, ўқув юрти дейиш мумкин. Таълимгоҳ битта сўз шаклида бўлгани билан товушлар таркиби бўйича устунлиги йўқ, аслан ўзбекча эмас ва тилда ишлатилмайди. Интернетдан излаб кўрдим, тожикчада қўлланар экан.

Гоҳ (манзил, жой маъносида) сўзи билан форсчада от ясалади. Ўзбекчада эмас. Ҳар қандай сўзга гоҳ қўшавермаслик керак.

Таълимгоҳ бермоқчи бўлган маънони ўзбекчада шу пайтгача ишлатиб келинган сўз ва бирикмалар ундан яхшироқ акс эттиради. Баъзилари аслан ўзбекча бўлмаслиги мумкин, лекин тилга сингиб кетган, амалда қўлланади:

ўқув юрти,
ўқув маскани,
ўқув даргоҳи,
илм маскани,
илм даргоҳи,
таълим маскани,
таълим даргоҳи каби.

👉 Олий, ўрта, ўрта-махсус таълим масканларини қамраб олувчи яна қандай сўзлар ёки бирикмалар бор? Изоҳларда ёзинг.

“Ўғрилик” бор, “ўғирлик”-чи?

Бу сўзни ўғирлик тарзида ёзиш жуда кўп учрайди. Ҳатто изоҳли луғатдаги ўндан ортиқ мисолда бу сўз ўғирлик тарзида берилган. Лекин бу хато. Нега? Чунки у луғатлардан ўғрилик шаклида жой олган. Ўғирлиқ деган сўз бор, лекин ўғирлик йўқ:
Ўғирлиқ ош баданга юқмас.
Мақол.

Сўзни ўғирлик шаклида ёзишга унинг феъл варианти сабаб бўлса керак: ўғирламоқ. Чунки ўғриламоқ деган феъл йўқ-да. Мабодо ўғриламоқ деб ёзсангиз, яна хатога йўл қўясиз. Лабиринтга ўхшайди-а?

Ўғирлик феъл шаклига ва талаффузга мослиги сабабли луғатларга киритилиши керак.

Ўғрилик ўғрининг ишини ва шу иш билан шуғулланишни англатади:

Бирон буюмни сифатсиз ишлаб, аъло навга ҳақ олиш ноинсофлик, виждонсизлик, тўғрироғи, ўғриликнинг бошқа бир тури-ку!
Н. Сафаров, “Оловли излар”.
Ўғриликка ўрганган бўлманг тағин, яйловда юриб.
А. Мухтор, “Чинор”.

📌 Демак:

Ўғрилик, ўғирлиқ, ўғирламоқ, ўғринча ✅
Ўғирлик, ўғрилиқ, ўғриламоқ, ўғиринча ❌

@oriftolib

Mening biograflarim muvaffaqiyat yoʻlini hech vaqosiz boshlaganim haqida yozishadi. Bu aslida xato. Hammamiz ishni biror narsaga ega holda boshlaymiz. Kelajagimiz hozir oʻzimizda bor narsaga qanday munosabatda boʻlishimizga bogʻliq.

Henri Ford

@oriftolib

Қулупнай русча клубника сўзидан. Клубниканинг ўзи парча, бўлак маъносидаги клубок сўзидан ясалган.

Қулупнай ўзбекчада резавор экин ва унинг пушти-қизил рангли ширин, хушбўй мевасини англатади:

Қулупнай еб, кетидан хом сут ичиб касал бўлганларида кунларига сен ярадингми, мен ярадимми!
С. Аҳмад, “Юлдуз”.

#Ўзбекчалашган_ўзлашмалар

@oriftolib

​IT ва АТ

Савол:

Мадрасадан IT таълимигача.
Мадрасадан IT таълимгача бўлган йўл.

Юқоридаги гапларда -и қўшимчаси ўринлими?

Жавоб:

Эгалик қўшимчаси ўринли.

Лекин қисқартма инглизча берилаётгани учун эгалик қўшимчаси қўшмаса ҳам бўлаверадигандек кўриняпти. Чунки у сифат ўрнида келаётгандек таассурот қолдиряпти. Аслида қисқартма сўзлар сифат бўлмайди, от бўлади.

Маслаҳат

1️⃣ Иложи бўлса, сўзни ўзбекча ишлатинг. Бу савдо белгиси ёки фирма номи эмас. АТ – ахборот технологиялари денг.

2️⃣ Эгалик қўшимчасини қўлланг. АТ билан ҳам, IT билан ҳам.

❗️ Жонли тилда айти сўзи кўп ишлатиляпти, бу инглизча IT қисқартмасининг талаффуз вариантидир. Тил янги тушунчаларга от қўя олмай қолганда ўзлашма сўзни ҳеч қурса имлога мослаш керак. Имлога ҳам мослай олмасак, илож қанча, аслидагидай оламиз-да.

📌 Демак:

Мадрасадан АТ таълимигача, мадрасадан IT таълимигача, мадрасадан айти таълимигача ✅

Мадрасадан АТ таълимгача, мадрасадан IT таълимгача, мадрасадан айти таълимгача ❌

@oriftolib