Ҳисси ва ҳиси

Ҳисси шаклида қўллаш сўзни ҳиссиётли, туйғучан қилади. Солиштириб кўринг:

У айбдорлик ҳисини туйди.
У айбдорлик ҳиссини туйди.

Иккаласи ҳам тўғри. Лекин иккинчисида маъно кучлироқ, чуқурроқ. Шунинг учун ҳиси варианти ишлатилмайди ҳисоб.

Буларга ўхшаш яна қандай сўзларни биласиз? Изоҳларда қолдиринг.

👉 Ҳадди ва ҳади
👉 Ҳаққи ва ҳақи

@oriftolib

Ифода тарзи ўзбекча бўлсин

Гап фақат сўзларда – нарсаларнинг отини, сифатини, миқдорини, ҳаракатини, тарзини англатувчи калималардагина эмас. Фикр-муносабатни баён этишда турли элларнинг ҳар бири бошқача-бошқача сўз ва ифода тарзини танлайди. Масалан, биз “хоҳламайман” десак, руслар “не хочу” дейди. Шу оддий бир мисолда туркий халқлар аввал предмет(хоҳла)ни атаб, сўнг уни инкор қилса (+майман), ҳинд-европа тил оиласига мансуб тилларда сўзлашувчиларда бунинг акси: аввал инкор этиб (не), сўнг предмет(хочу)нинг нима эканини билдириши аён бўлади.

Бизда ҳозир бир қисм одамлар ана шундай ўзига хосликлар борлигини ё унутиб юборган ёки англамайди. Оқибатда кўп фикрлар ҳиссиз, жонсиз ҳолда бошқа одамга етиб боради. Таржима тили жонли сўзлашув нутқига ҳам кучли таъсир ўтказа бошлаган, ҳозирги замонда бу нарса жуда сезиляпти.

“Мен ўйлайманки...” (я думаю, что...), “бир сўз билан айтганда” (словом) деб гап бошлайдиган одамларнинг аксари ё ўзбек эмас, ёки она тилига бегоналашган ўгай ўзбек бўлиб чиқади.

Тилнинг миллий табиатини ҳис этмаган одам нимани таржима қилмасин, аслият тили жодусига берилиб, “аслига тўғри” қилиб ағдариб кетаверади. Ана шундай мутаржимлар туфайли бизда “таржима тили” деган аросат пайдо бўлган: ўқисанг – англамайсан, айтсанг – биров тушунмайди. Ахир, масалан, “бандликка кўмаклашиш” нима дегани? Тили бузилмаган ўзбек бу гапни эшитса, кимдир (ишга) банд, унга ёрдам бериш керак экан, деб ўйлайди. Яна бу алмойининг “бандликни таъминлаш” (обеспечение занятости) деган алжойиси ҳам бор. Шунинг ўрнига, “иш топишга кўмаклашиш”, “иш топиб бериш” десак, ким нимани ютқизади?

Зуҳриддин Исомиддиновнинг “Таржима ва тил” мақоласидан.
ЎзАС, 2021 йил 26 ноябр

@oriftolib

Сантиметр: см, sm ёки cm?

Ўлчам бирликларини оммавий ахборот воситалари, илмий ва ўқув нашрларида Вазирлар Маҳкамаси низомига кўра қўллаш керак. Буни кўпчилик билмайди. Шу сабабли хатога йўл қўяди ёки беҳуда тортишади. Хатоликлар асосан қисқартма шаклларни қўллашда кўзга ташланади.

Сантиметр сўзининг қисқартмасини ёзиш масаласида ҳам кўп тушунмовчиликлар бўлиб туради. Аслида қандай ёзиш керак? Матн ўзбек, қорақалпоқ, қозоқ, туркман, тожик, рус, инглиз, француз ва ҳоказо тилларда бўлишидан қатъи назар, Ўзбекистон Республикасида ўлчам бирликлари юқоридаги низомга асосан ёзилиши керак. Жумладан, сантиметр ҳам.

📌 Демак:

Кирил алифбосида:
Тўлиқ: сантиметр ✅
Қисқартмаси: cm ✅
см, sm ❌

Лотин алифбосида:
Тўлиқ: santimetr ✅
Қисқартмаси: cm ✅
sm, см ❌

@oriftolib

​Изофали бирикмалар имлоси

Изофали бирикмалар қандай ёзилиши ҳақида ўзбек тилининг асосий имло қоидаларида аниқ қоида бор. Лекин у лотин алифбосига хосланган:

👉 Изофали бирикмалар ажратиб ёзилади. Бунда изофа ундош билан тугаган сўзларга -i шаклида, унли билан тугаган сўзларга -yi шаклида қўшилади: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hol каби. Лекин изофа ёзилмайдиган сўзлар, шунингдек, қисмларидан бири ёки ҳар иккиси ўзбек тилида мустақил ишлатилмайдиган сўзлар қўшиб ёзилади: gulbeor (guli beor), dardisar каби.

Унли билан тугаган сўзларга изофа қўшилиши масаласида кирил ёзуви имлосида аниқ тартиб йўқ, бирда ундай, бирда бундай: таржимаи ҳол, адойи тамом, нуқтаи назар, балойи азим, аъзойи бадан, расвойи жаҳон.

Имло луғати принципига таянадиган бўлсак, о билан тугаган сўзларга изофа кирил имлосида ҳам -йи шаклида қўшилади. Бироқ изоҳли луғат ва миллий энциклопедияда бу принципга бўйсунмаган. Саҳрои Кабир, дуои жон, расвои жаҳон тарзида берилган ўринлар бор. Лекин ҳамма ерда ҳам эмас. Бу сўзлар бошқа жойларда -йи билан ёзилган. Менимча, бу ҳолатда -йи шаклида қўллаган тўғри: Саҳройи Кабир, дуойи жон, расвойи жаҳон.

Изофа ёзилмайдиган сўзлар, шунингдек, қисмларидан бири ёки ҳар иккиси ўзбек тилида мустақил ишлатилмайдиган сўзлар кирил имлосида ҳам қўшиб ёзилади: гулбеор (гули беор), дардисар каби.

📖 Алифбо тезроқ ислоҳ қилиниб, имло қоидалари мукаммалроқ кўринишга келса, бу каби муаммолар ҳам йўқоларди.

📌 Демак:

Таржимаи ҳол, адойи тамом, нуқтаи назар, расвойи жаҳон, дуойи бад ✅
Tarjimayi hol, adoyi tamom, nuqtayi nazar, rasvoyi jahon, duoyi bad ✅

Таржимайи ҳол, адои тамом, нуқтайи назар, расвои жаҳон, дуои бад ❌
Tarjimai hol, adoi tamom, nuqtai nazar, rasvoi jahon, duoi bad ❌

@oriftolib

​QR код

Тилимизга янги тушунчалар кириши тезлашди. Чунки бутун дунё жадаллашган, янгиликлар кўп. Бу жараёнда янги нарсаларга от қўя олмасак, ҳеч қурса, ажнабий номларни ўз тилимизга, имломизга мослаб олишимиз керак.

QR код инглизча QR code сўзидан, у эса Quick Response code бирикмасининг қисқартмаси. Бирикма тезкор муносабат коди деган маънони англатади. QR код штрих коднинг бир тури ҳисобланади. Уни дастлаб 1994 йили Япониянинг Denso Wave автомобил компанияси ишлатган. Ўз ичига кўплаб маълумотни сиғдира оладиган ушбу кодни компания мутахассиси Масаҳиро Ҳара ишлаб чиққан.

QR кодлар кўпинча веб сайт ёки иловаларга йўналтирувчи вазифасини ўтайди. Ҳозир у орқали тўлов қилиш ҳам оммалашиб боряпти.

Бу сўз рус тилида чизиқча билан ёзилади. Чунки русчада ҳар қандай жуфт ёки сифатловчили ўзлашма сўз орасига чизиқча қўйилади. Ўзбекчада эса бундай эмас. Шу сабабли QR код ва унга ўхшаш сўзларда дефис ишлатмаслик керак. QR қисқартмаси коднинг қандайлигини билдиряпти, турини кўрсатяпти. Худди қизил олма бирикмасида қизил сўзи олманинг қандайлигини сифатлагани каби.

📌 Демак:

QR код ✅
QR kod ✅

QR-код ❌
QR-kod, QR code, QR cod, QR-cod ❌

@oriftolib

#Сўраган_эдингиз

Рақам ва -та: қўшиб ёзиладими ёки ажратиб?

Рақамларга сўз ва қўшимчалар қўшиб ёзилмайди. Аммо айрим муаллифлар -та қўшимчасини сонга қўшиб ёзяпти экан. Шу ҳақида фикримни сўрашган эди. Такрор бўлса-да, бу борадаги баъзи мулоҳазаларимни айтиб ўтсам.

Менимча, рақамларга -та қўшимчасини бириктириб ёзаётганларнинг асоси шундай: сон сўз кўринишида берилганда қўшимчалар сўз таркибида бўлади. Демак, рақам сифатида ёзилганда ҳам қўшиб ёзиш керак. Лекин бу қараш – хато. Нега?

1️⃣ Ҳар қандай имло қоидасидан мақсад нутқни аниқ, тушунарли ифодалаш. 15та, 20та, 30та кўринишидан кўра 15 та, 20 та, 30 та шакли осон тушунилади.

2️⃣ Имло қоидаларида рақамга қўшимчани қўшиб ёзиш ҳақида ҳеч бир қоида йўқ. Тўғри, ажратиб ёзиш ҳақида ҳам ҳеч нарса айтилмаган. Лекин имло қоидалари ичида -та қўшимчаси қатнашган мисол бор. Унда қўшимча рақамдан ажратиб ёзилган. Менимча, бу ҳам далил бўла олади.

📌 Демак,

Ўнта, ўн бешта, йигирмата, юзта, мингта, миллионта ✅
10 та, 15 та, 20 та, 100 та, 1 000 та, 1 000 000 та ✅

10та, 15та, 20та, 100та, 1 000та, 1 000 000та, 1000та, 1000000та ❌

@oriftolib

“Аёлғу” нима дегани?

Шоир Фахриёрнинг шу номдаги китоби бор. Билмаган одам шоир аёл ва туйғу (ёки қайғу) сўзларидан янги сўз ясабди, сўз ўйини қилибди деб ўйлаши мумкин. Лекин бундай эмас. “Навоий асарлари луғати”да бу сўз бор ва икки хил маънода шарҳланган:

1️⃣ Мусиқа асбобларидан бири:

Совурурда дўст жаврин захм ичра дарж этиб,
Дўстлар бедоду зулмин ҳам, аёлғу келтурунг.

2️⃣ Ўлан, ашула, ялла, куй, оҳанг, таъсирли қўшиқ.

Аёлғунг неча ёр-ёр ўлғуси,
Менинг йиғларим зор-зор ўлғуси.

Атоқли адабиётшунос Умарали Норматов ҳам шоир китобига айни шу сўзни ном сифатида танлаганини таъкидлайди: “Фахриёр сайланмасининг “Аёлғу” номи билан аталиши ҳам тасодифий эмас. Аёлғу сўзи қадим чолғу асбобининг номи; луғатларда қайд этилишича, соф туркий ўлан, ашула, ялла, куй, оҳанг, таъсирли қўшиқ, дегани. Аввало “Аёлғу” номи билан аталган достонни, қолаверса, шу ном билан чиққан сайланмадаги бошқа достон ва шеърларни ўқисангиз, “соф модерн” кўринишидаги деярли барча асарлар қаъридан акс садо бериб турган қадим аёлғу наволарини туйиб-эшитиб турасиз”.

@oriftolib

Қуда-анда: анда ким?

Баъзи жуфт сўзларни кўп ишлатамиз-у, иккинчи қисми нима маъно англатишини ҳар доим ҳам аниқ билавермаймиз. Қуда-анда ҳам ана шундай сўзлардан.

Изоҳли луғатга кўра, анда қадимги турк-мўғул халқларида тутинган ака-укани англатади.

Миллий энциклопедия қўшимча маълумотларни ҳам келтирган: анда бўлишни истаган шахслар қон чиқариб уни бир-бирларига суртганлар ва умрбод ака-ука тутинганлар. Масалан, Чингизхон жажират қабиласи раҳбари Жамуха билан анда тутинган.

Кинофилмларда шунга ўхшаш саҳналарни кўрган бўлсангиз керак. Қон бўйича оға-инилар инглиз тилида brothers by blood, blood brother, рус тилида кровные братья, брат по крови дейилади. Қадимги туркийларда бу тушунча битта сўз билан ифодаланган.

@oriftolib