Бу кўклам ёмғири эмас

Баъзи одамлар бировнинг ҳаққидан қўрқмайди. Бу иши нотўғрилиги, бировнинг ҳаққини еб норози қилганлар охир-оқибат барака топмаслиги ҳақидаги гап-сўзлар, огоҳлантиришлар фойда бермайди. Ҳайдасангиз ҳам, қайтиб келиб яна ахлат титаверадиган товуққа ўхшаб кўзини лўқ қилиб тураверади.

Бунақалар ижтимоий тармоқларда ҳам учраб туради. Бошқаларнинг кўз нури, меҳнати, ақлу салоҳияти сингган ижодий ишни ўғирлаб, ўз номидан эълон қилади ва ҳеч нарса бўлмагандай юраверади.

Ажойиб бир мақол бор: “Орсизнинг юзига тупурсанг, кўклам ёмғири дейди”. Бировнинг меҳнатини ўзлаштириб оладиганларга гапим шу: бу кўклам ёмғири эмас.

@oriftolib

Ҳадди ва ҳади

Баъзи бир бўғинли сўзлар бор, унли билан тугаган эгалик қўшимчаси қўшилганда ўзак охиридаги товуш орттирилади. Орттирилмаслиги ҳам мумкин. Лекин бунда маъно нозикликлари юзага келади. Гап ҳад, ҳақ, ҳис каби сўзлар ҳақида.

Ҳад сўзи изоҳли луғатда ҳад(д) шаклида берилган. Бу товуш орттирилишига ишора. Лекин сўз ҳадд шаклида ҳам қўлланиши мумкин: ҳадд-ҳисобсиз. Аммо аксарият ҳолатларда ҳад шакли ишлатилади. Бу сўз унли билан тугаган эгалик қўшимчалари ёки -у боғловчисини олганда бир д товуши орттиради:

Ясовулбоши ҳаддидан ошиб кетди, тўйларни бузади, созчиларни уради.
Ж. Шарипов, Хоразм.

❗️ Бу сўз унли қўшимча билан битта ҳолатда товуш орттирмайди. Ҳад илм-фанга оид тушунчани ифодалаганда:

Арифметик прогрессиянинг кейинги ҳадини топинг.

Моделнинг қолдиқ ҳадини текшириш.

👉 Ҳаққи ва ҳақи
👉 Ҳисси ва ҳиси

@oriftolib

Ҳаққи ва ҳақи

Ҳақ сўзи ҳам изоҳли луғатда ҳақ(қ) шаклида берилган. Сўзга қўшимчалар қўшилгандагина бир -қ орттирилади, қўшимчаларсиз, алоҳида шаклда ҳаққ тарзида ишлатилмайди. Луғатда айтилишича, учинчи шахс эгалик шаклида ҳаққи кўринишида ҳам қўлланади. Аммо ундай эмас. Бошқа шахсларда ҳам ҳаққи варианти келиши мумкин:

Саккиз соат прогул қилган одамга ҳеч нарса демасликка менинг ҳаққим йўқ. (I шахс)
С. Зуннунова, Кўк чироқлар.

Мен сизга ўғилман, фарзандингизман. Уришишга, сўкишга, тергашга ҳаққингиз бор. (II шахс)
С. Аҳмад, Қадрдон далалар.

Етимнинг ҳаққини ейиш – оғир гуноҳ. (III шахс)

👉 Юқоридаги каби ўринларда муҳаррир ва мусаҳҳиҳлар баъзан битта ундошни қисқартиради. Имло қоидаларига мослашади. Чунки бу ўзакдан кейин товуш орттириш қоидада йўқ. Бироқ бир нарсани ёдда тутиш керак: ҳар қандай грамматика ёки имло қоидалари энг биринчи галда мазмунни ифодалашга хизмат қилиши зарур.

Ҳақим, ҳақимиз, ҳақинг, ҳақингиз, ҳақи деб ишлатиш хато эмас. Аммо бунда сўздаги ҳақ-ҳуқуқ, ҳақдорлик маъно нозикликлари акс этмай қолади.

Пешона терим билан ишлаб топган ҳақимни сўраяпман!
Бу гапда иш ҳақи маъноси бор, холос.

Пешона терим билан ишлаб топган ҳаққимни сўраяпман!
Бунда иш ҳақидан ташқари, улуш, ҳақдорлик, муносиблик, эгалик каби маъно қирралари ҳам ифодаланган.

Айрим ҳолатларда -у боғловчиси қўшилганда ҳам товуш орттириши мумкин:

Бошимга Ҳазрати Алининг муборак зулфиқорлари келганда ҳам, ҳаққу ҳақиқатдан юз ўгирмоқ одатим йўқ.
А. Қаҳҳор, Тобутдан товуш.

👉 Ҳадди ва ҳади
👉 Ҳисси ва ҳиси

@oriftolib

​Асосли фикр ва холис ният керак

Алифбо ислоҳи масаласи яна кун тартибига чиққандан кейин “алифбошунос”лар кўпайиб кетди. Фикрларига қулоқ солсангиз, масала моҳиятини яхши англамаётганига, шунчаки тасаввур ва ҳиссиётлари билан фикр билдираётганига гувоҳ бўласиз.

Қанақа фикр ва эътирозлар бўляпти?

1️⃣ Алифбога киритилаётган тузатишлар турклардан ёки яна кимлардандир кўчирилган эмиш. Барака топкурлар, алифбо тарихини ўрганинглар, ҳеч қурса, алифбо ҳақидаги уч-тўртта мақолани ўқинглар. Сал тасаввурларинг кенгаяди. Яхшиси, билмаган нарсангиз ҳақида гапирманг. Билмаганингиз билиниб қолади.

2️⃣ Кирилга қайтиш масаласи. Ўзбекистонда аҳоли сони 35 миллиондан ортиқ, уларнинг 55 фоизини ёшлар ташкил қилади. Бугунги ёшлар ва 35 ёшгача бўлганлар лотин ёзувига асосланган алифбода ўқиган. Улар кирилда ўқиганларга нисбатан мутлоқ кўпчиликни ташкил этади. Кирилга қайтиш шу жиҳатдан ҳам ўзини оқламайди.

3️⃣ Тузатишлар аҳолини саводсиз қилади. Тўртта ҳарфни ўзгартириш аҳолини саводсиз қилар экан-да, кирилга қайтиш саводсиз қилмас эмиш. Беқиёс мантиқ.

4️⃣ Тузатишлар бюджетга миллиардлаб зарар келтиради. Тўртта ҳарфни ўзгартириш шунча зарар келтирар эмиш-у, кирилга қайтиш безиён экан. Янада беқиёс мантиқ. Kun.uz нашри ташкил этган овозли чатда Хушнудбек Худойбердиев тузатишлар бюджетга қайтага фойда олиб келишини чиройли исботлаб берди. Фойда-зиён масаласини ҳам гапиришдан олдин ўрганиш, ҳеч қурса, мушоҳада қилиш керак. Шунчаки қулоққа яхши эшитилгани, кучли далилдай кўрингани учун қайтаравермасдан. Жараён харажатсиз бўлмаслиги аниқ, лекин тадбир билан иш кўрилса, жуда кўп харажатларнинг олди олинади. Бу масалани молиячи, иқтисодчи мутахассислар ечгани маъқулроқ.

5️⃣ Ҳамма муаммолар айбдори – лотин алифбоси. Бунақа қараш эгаларига қўйиб берсангиз, сигири қисир қолганига ҳам лотинни айбдор қилиб кўрсатади. Ундан кўра таълимни ривожлантирайлик, иқтисодиётни кўтарайлик, йўлларимизни асфалт қилайлик ва ҳоказо. Хўш, нима алоқаси бор бу гапларнинг алифбо ислоҳига? Тараққиёт йўлида хизмат қилмоқчимисиз? Қилаверинг. Ёмғир кўп ёғмаётганига ёки йўллардаги тирбандликка тузатишларнинг алоқаси йўқ.

6️⃣ “Фазовий кемалар коинотни кезиб юрган бир пайтда, сизлар ҳалиям алифбо...” қабилидаги гаплар. Америкадаям, Германиядаям, Россия, Япония ёки Конгодаям тил мутахассислари тил масаласи билан шуғулланади, Ойга ё Марсга учмайди. Марҳамат, сиз шуғулланинг юксак илм-фан билан, коинотни забт этинг. Алифбодан кўра космонавтика билан шуғулланганингиз фойдалироқ. Ҳамма учун.

7️⃣ Фақат танқид бор, асосли таклиф ва мулоҳаза йўқ. Танқид қилиш осон, жўяли таклиф айтиш эса қийин. Чунки у фикрлашни, изланишни талаб қилади. Хаёлига келиб қолган, шунчаки яхши деб ўйлаган фикрини айтадиганлар ҳам бор. Олдин масалани ўрганинг. Ўргана олмаяпсизми, билим-салоҳиятингиз, қунтингиз етмаяптими – ишни биладиганларга қўйиб беринг.

Хуллас, гапирса гап кўп. Ҳар қандай фикрни қабул қилиш мумкин: билим-тажрибага таянган, холис ниятни кўзлаган бўлса бўлди. Агар шу икки талабга жавоб бермаса, ундай фикр тош босмайди.

Тузатишлардан мақсад битта – алифбони қулайлаштириш ва тўлиқ фойдаланишга киритиш. Мавзу бўйича ҳатто билмай-тушунмай фикр билдираётганлар ичида ҳам холис ниятдаги кишилар борлигига ишонаман. Шу мақсад йўлида бирлашайлик, ихтилофга берилмайлик. Аслида ўзим ҳам ҳозиргидан бошқачароқ тузатишларни таклиф қилганман. Лекин, ҳеч қурса, шу тўртта ҳарф қулайлашса ҳам розиман.

Ўзгаришларнинг битта томони бор – лотинга ўтиш тезлашиб кетиши мумкин. Бир нарсани аниқлаштириб олиш керак: сиз шуни истайсизми-йўқми?

@oriftolib

Ҳисси ва ҳиси

Ҳисси шаклида қўллаш сўзни ҳиссиётли, туйғучан қилади. Солиштириб кўринг:

У айбдорлик ҳисини туйди.
У айбдорлик ҳиссини туйди.

Иккаласи ҳам тўғри. Лекин иккинчисида маъно кучлироқ, чуқурроқ. Шунинг учун ҳиси варианти ишлатилмайди ҳисоб.

Буларга ўхшаш яна қандай сўзларни биласиз? Изоҳларда қолдиринг.

👉 Ҳадди ва ҳади
👉 Ҳаққи ва ҳақи

@oriftolib

Ифода тарзи ўзбекча бўлсин

Гап фақат сўзларда – нарсаларнинг отини, сифатини, миқдорини, ҳаракатини, тарзини англатувчи калималардагина эмас. Фикр-муносабатни баён этишда турли элларнинг ҳар бири бошқача-бошқача сўз ва ифода тарзини танлайди. Масалан, биз “хоҳламайман” десак, руслар “не хочу” дейди. Шу оддий бир мисолда туркий халқлар аввал предмет(хоҳла)ни атаб, сўнг уни инкор қилса (+майман), ҳинд-европа тил оиласига мансуб тилларда сўзлашувчиларда бунинг акси: аввал инкор этиб (не), сўнг предмет(хочу)нинг нима эканини билдириши аён бўлади.

Бизда ҳозир бир қисм одамлар ана шундай ўзига хосликлар борлигини ё унутиб юборган ёки англамайди. Оқибатда кўп фикрлар ҳиссиз, жонсиз ҳолда бошқа одамга етиб боради. Таржима тили жонли сўзлашув нутқига ҳам кучли таъсир ўтказа бошлаган, ҳозирги замонда бу нарса жуда сезиляпти.

“Мен ўйлайманки...” (я думаю, что...), “бир сўз билан айтганда” (словом) деб гап бошлайдиган одамларнинг аксари ё ўзбек эмас, ёки она тилига бегоналашган ўгай ўзбек бўлиб чиқади.

Тилнинг миллий табиатини ҳис этмаган одам нимани таржима қилмасин, аслият тили жодусига берилиб, “аслига тўғри” қилиб ағдариб кетаверади. Ана шундай мутаржимлар туфайли бизда “таржима тили” деган аросат пайдо бўлган: ўқисанг – англамайсан, айтсанг – биров тушунмайди. Ахир, масалан, “бандликка кўмаклашиш” нима дегани? Тили бузилмаган ўзбек бу гапни эшитса, кимдир (ишга) банд, унга ёрдам бериш керак экан, деб ўйлайди. Яна бу алмойининг “бандликни таъминлаш” (обеспечение занятости) деган алжойиси ҳам бор. Шунинг ўрнига, “иш топишга кўмаклашиш”, “иш топиб бериш” десак, ким нимани ютқизади?

Зуҳриддин Исомиддиновнинг “Таржима ва тил” мақоласидан.
ЎзАС, 2021 йил 26 ноябр

@oriftolib

Сантиметр: см, sm ёки cm?

Ўлчам бирликларини оммавий ахборот воситалари, илмий ва ўқув нашрларида Вазирлар Маҳкамаси низомига кўра қўллаш керак. Буни кўпчилик билмайди. Шу сабабли хатога йўл қўяди ёки беҳуда тортишади. Хатоликлар асосан қисқартма шаклларни қўллашда кўзга ташланади.

Сантиметр сўзининг қисқартмасини ёзиш масаласида ҳам кўп тушунмовчиликлар бўлиб туради. Аслида қандай ёзиш керак? Матн ўзбек, қорақалпоқ, қозоқ, туркман, тожик, рус, инглиз, француз ва ҳоказо тилларда бўлишидан қатъи назар, Ўзбекистон Республикасида ўлчам бирликлари юқоридаги низомга асосан ёзилиши керак. Жумладан, сантиметр ҳам.

📌 Демак:

Кирил алифбосида:
Тўлиқ: сантиметр ✅
Қисқартмаси: cm ✅
см, sm ❌

Лотин алифбосида:
Тўлиқ: santimetr ✅
Қисқартмаси: cm ✅
sm, см ❌

@oriftolib

​Изофали бирикмалар имлоси

Изофали бирикмалар қандай ёзилиши ҳақида ўзбек тилининг асосий имло қоидаларида аниқ қоида бор. Лекин у лотин алифбосига хосланган:

👉 Изофали бирикмалар ажратиб ёзилади. Бунда изофа ундош билан тугаган сўзларга -i шаклида, унли билан тугаган сўзларга -yi шаклида қўшилади: dardi bedavo, nuqtayi nazar, tarjimayi hol каби. Лекин изофа ёзилмайдиган сўзлар, шунингдек, қисмларидан бири ёки ҳар иккиси ўзбек тилида мустақил ишлатилмайдиган сўзлар қўшиб ёзилади: gulbeor (guli beor), dardisar каби.

Унли билан тугаган сўзларга изофа қўшилиши масаласида кирил ёзуви имлосида аниқ тартиб йўқ, бирда ундай, бирда бундай: таржимаи ҳол, адойи тамом, нуқтаи назар, балойи азим, аъзойи бадан, расвойи жаҳон.

Имло луғати принципига таянадиган бўлсак, о билан тугаган сўзларга изофа кирил имлосида ҳам -йи шаклида қўшилади. Бироқ изоҳли луғат ва миллий энциклопедияда бу принципга бўйсунмаган. Саҳрои Кабир, дуои жон, расвои жаҳон тарзида берилган ўринлар бор. Лекин ҳамма ерда ҳам эмас. Бу сўзлар бошқа жойларда -йи билан ёзилган. Менимча, бу ҳолатда -йи шаклида қўллаган тўғри: Саҳройи Кабир, дуойи жон, расвойи жаҳон.

Изофа ёзилмайдиган сўзлар, шунингдек, қисмларидан бири ёки ҳар иккиси ўзбек тилида мустақил ишлатилмайдиган сўзлар кирил имлосида ҳам қўшиб ёзилади: гулбеор (гули беор), дардисар каби.

📖 Алифбо тезроқ ислоҳ қилиниб, имло қоидалари мукаммалроқ кўринишга келса, бу каби муаммолар ҳам йўқоларди.

📌 Демак:

Таржимаи ҳол, адойи тамом, нуқтаи назар, расвойи жаҳон, дуойи бад ✅
Tarjimayi hol, adoyi tamom, nuqtayi nazar, rasvoyi jahon, duoyi bad ✅

Таржимайи ҳол, адои тамом, нуқтайи назар, расвои жаҳон, дуои бад ❌
Tarjimai hol, adoi tamom, nuqtai nazar, rasvoi jahon, duoi bad ❌

@oriftolib

​QR код

Тилимизга янги тушунчалар кириши тезлашди. Чунки бутун дунё жадаллашган, янгиликлар кўп. Бу жараёнда янги нарсаларга от қўя олмасак, ҳеч қурса, ажнабий номларни ўз тилимизга, имломизга мослаб олишимиз керак.

QR код инглизча QR code сўзидан, у эса Quick Response code бирикмасининг қисқартмаси. Бирикма тезкор муносабат коди деган маънони англатади. QR код штрих коднинг бир тури ҳисобланади. Уни дастлаб 1994 йили Япониянинг Denso Wave автомобил компанияси ишлатган. Ўз ичига кўплаб маълумотни сиғдира оладиган ушбу кодни компания мутахассиси Масаҳиро Ҳара ишлаб чиққан.

QR кодлар кўпинча веб сайт ёки иловаларга йўналтирувчи вазифасини ўтайди. Ҳозир у орқали тўлов қилиш ҳам оммалашиб боряпти.

Бу сўз рус тилида чизиқча билан ёзилади. Чунки русчада ҳар қандай жуфт ёки сифатловчили ўзлашма сўз орасига чизиқча қўйилади. Ўзбекчада эса бундай эмас. Шу сабабли QR код ва унга ўхшаш сўзларда дефис ишлатмаслик керак. QR қисқартмаси коднинг қандайлигини билдиряпти, турини кўрсатяпти. Худди қизил олма бирикмасида қизил сўзи олманинг қандайлигини сифатлагани каби.

📌 Демак:

QR код ✅
QR kod ✅

QR-код ❌
QR-kod, QR code, QR cod, QR-cod ❌

@oriftolib

#Сўраган_эдингиз

Рақам ва -та: қўшиб ёзиладими ёки ажратиб?

Рақамларга сўз ва қўшимчалар қўшиб ёзилмайди. Аммо айрим муаллифлар -та қўшимчасини сонга қўшиб ёзяпти экан. Шу ҳақида фикримни сўрашган эди. Такрор бўлса-да, бу борадаги баъзи мулоҳазаларимни айтиб ўтсам.

Менимча, рақамларга -та қўшимчасини бириктириб ёзаётганларнинг асоси шундай: сон сўз кўринишида берилганда қўшимчалар сўз таркибида бўлади. Демак, рақам сифатида ёзилганда ҳам қўшиб ёзиш керак. Лекин бу қараш – хато. Нега?

1️⃣ Ҳар қандай имло қоидасидан мақсад нутқни аниқ, тушунарли ифодалаш. 15та, 20та, 30та кўринишидан кўра 15 та, 20 та, 30 та шакли осон тушунилади.

2️⃣ Имло қоидаларида рақамга қўшимчани қўшиб ёзиш ҳақида ҳеч бир қоида йўқ. Тўғри, ажратиб ёзиш ҳақида ҳам ҳеч нарса айтилмаган. Лекин имло қоидалари ичида -та қўшимчаси қатнашган мисол бор. Унда қўшимча рақамдан ажратиб ёзилган. Менимча, бу ҳам далил бўла олади.

📌 Демак,

Ўнта, ўн бешта, йигирмата, юзта, мингта, миллионта ✅
10 та, 15 та, 20 та, 100 та, 1 000 та, 1 000 000 та ✅

10та, 15та, 20та, 100та, 1 000та, 1 000 000та, 1000та, 1000000та ❌

@oriftolib