Штандарт нима?

Куни кеча ахборот сайтлари ва каналларда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси мажлисида Ўзбекистон Президентининг фарқловчи белгилари, яъни ўз белгиси ва штандартини жорий этишга оид қонун муҳокама қилингани ҳақида ёзилди.

Штандарт сўзи миллий энциклопедияга ҳам, изоҳли луғатга ҳам киритилмаган экан. Лекин имло луғатда бор. У нидерландча standard сўзидан олинган, аслиятда туғ, тамға деган маънони англатади.

Бу сўз давлат раҳбарининг фарқловчи белгиси – махсус байроғи ё тамғасини англатади. Президентнинг штандарти – унинг махсус байроғидир.

Жуда кўп мамлакатларда давлат раҳбарининг штандарти жорий этилган. Жумладан, Россия, Қозоғистон ва Тожикистон каби яқин қўшниларимизда ҳам президент ўз махсус байроғига эга.

@oriftolib

Канал гуруҳида бир эълон билан бўлишишди. Азиз Нур исмли ижодкор йигит оғир хасталик билан курашаётган экан. Тўртта операцияни бошдан кечирибди. Биладиганлар беморнинг аҳволи ҳақида батафсил ёзишган. Ҳали ўттизга ҳам кирмаган бу йигитнинг дардини ҳис қилгандай бўлдим.

Имконингиз бўлса, моддий ёрдам беринг. Ҳаққига дуо қилинг. Аллоҳ комил шифо ва нажот берсин.

Қилган эҳсонингиз камида ўн баравар бўлиб қайтади. Мен бунга ҳаётда жуда кўп гувоҳ бўлган, бунинг ҳақиқатини танасида ҳис қилган одамман. Ҳақнинг ваъдаси – ҳақ. Эҳсон қилинг, бойийсиз. Йўқ деганда руҳан бир поғона юксаласиз. Биттагина шарти бор, холос – буни риёсиз, тамасиз, холис бажарсангиз бўлди.

UZCARD 8600061076558492
Tojimatov Azizbek

HUMO 9860350102401345
Tojimatov Azizbek

@oriftolib

“Бешбаттар”даги беш нима?

Баъзи сўзлар ҳамиша ҳам биз ўйлаган ёки тахмин қилган маънога эга бўлмаслиги мумкин. Бу ҳолат айниқса омонимларда яққол кўзга ташланади. Агар бирор сўзнинг шаклдоши борлигини билмасангиз, уни янглиш тушунишингиз ҳеч гап эмас. Бешбаттар сўзи таркибидаги беш ҳам худди шунақа сўзлардан.

Биз беш сўзини асосан сон маъносида тушунамиз. Шу сабабли бешбаттар сўзи маъносини беш баравар ёмон, беш даража ёмон деб тахмин қилишимиз мумкин. Аслида эса бу сўз умуман бошқа маънони англатади.

Бешбаттар форсчадан кирган, унинг таркибидаги беш сўзи кўп, ортиқ, зиёда маъноларини билдиради. Баттар эса жуда ёмон дегани.

Бешбаттар ўзбек тилида ниҳоят даражада, ўтакетган даражада, ҳаддан ортиқ; жуда оғир, қийин маъноларида, салбий маънони ифодалаш учун ишлатилади:

Қассобнинг эсига дафъатан тунов кунги дилхиралик тушиб, кўнгли бешбаттар ғаш тортди.
“Ёшлик”.

Эй бечоралар... Бу шаҳарда биздан ҳам бешбаттар камбағаллар борга ўхшайди.
П. Турсун, Ўқитувчи.

@oriftolib

Қачон ўзбекча гапирамиз?

...“Дугонангиздан нафратланаман” деган жумламни “Дугонангизни кўрарга кўзим йўқ” деб таҳрир қилаётиб, талабчан муҳаррир Ваҳоб Рўзиматов таъна-таажжуб аралаш сўраган эди: “Ёки сизлар, ҳозирги ёшлар шундай гапирасизларми?”.

Ҳозирги ёшлар шундай гапиради, домла! Чунки улар биз ёзган китобларни ўқиган, биз ишлаган киноларни кўряпти... У ёғи ўзингизга маълум. Ахир, телефон гўшагини олиб, ўзбекона тавозе билан “лаббай” демоқнинг ўрнига “эшитаман” (“слушаю”) деймиз-ку тўраларча! Ҳолбуки, биров бизга: “Эшитмайсан, қулоғинг оғир, карсан”, деяётгани йўқ. “Малакасини оширди”, “маҳоратини оширди” деган гап турганда хунукдан хунук, бемаъни – “ўз устида ишлади” (“над собой работал”) деб қўллаймиз. “Ош бўлсин” эмас, “ёқимли иштаҳа” демоқ билан маданий кўринмоқ бўламиз. Беш яшар ўғилчамиз: “Ойим менга қўлқоп олиб бердилар” эмас, “Менга қўлқоп олиб беришди” (“Мне купили перчатки”), дейди; мактабни тугатаётган қизимиз: “Сизга телефон қилишди” (“Сизга фалончи ака ёки кимдир телефон қилди”, “Сизга телефон бўлди” демоқ ўрнига), дейди. Телефон қилган ким? Одамнинг оғзига ёмон гап келади...

Ўзбек тили табиатига кўра, гапнинг эгаси тушган қолган мажҳул ҳолатда “сўрашди”, “айтишди”, “чақиришди” деб эмас, “сўралди”, “сўрадилар”, “айтилди”, “чақирилди” тарзида ишлатилади.

Яқин-яқингача метронинг охирги бекатига етганда “Вагонларни бўшатиб қўйинглар!” деган дағдағани эшитиб, “Нима, вагонингда ўтин ё кўмир бормидики, бўшатиб қўйсам, ҳаммолингни топибсан!” дегингиз келарди.

“Катта раҳмат” деган гапни ҳар қадамда ишлатамиз. Ваҳоланки, раҳматнинг катта-кичиклигини ўлчаш бизнинг қўлимизда эмас, раҳмат – Худоники, унинг катта-кичиги бўлмайди. Ҳа, борингки саховатимиз ошиб-тошса, “минг раҳмат”, “кўпдан-кўп раҳмат”, “барака топинг” демоғимиз мумкин, холос. “Катта раҳмат”нинг қаёқдан келгани эса маълум...

Эркин Аъзам,
“Оила ва жамият” газетаси

1992 йил, август

@oriftolib

​Чақалоқ ва гўдак

Бу икки сўзни изоҳли луғат фарқламаган. Чақалоқ сўзига янги туғилган бола; гўдак деб таъриф берилган. Гўдак сўзи форсчадан кирган, ўзбек тилида уч хил маънони англатади:

1️⃣ Эмадиган, кўкракдан ажратилмаган, одатда бир ёшгача бўлган бола; чақалоқ.

Гўдаклар эса бешикда, дарахтлар орасидаги беланчакларда ухлаб ётишади.
Ойбек, Танланган асарлар.

2️⃣ Вояга етмаган, она сути оғзидан кетмаган бола, ёш бола.

Мусулмонқул... ўзини мингбоши эълон қилиб, ақлсиз бир гўдакни хон кўтариб, эл елкасига минди.
А. Қодирий, Ўтган кунлар.

3️⃣ Кўчма маънода: етарли турмуш тажрибасига эга бўлмаган, хом, ғўр одам.

Дилдор Аъзамжонни кўрди-ю, Низомжон кўзига бир ёш бола, гўдак бўлиб кўринди-қўйди.
С. Аҳмад, Уфқ.

Эътибор берган бўлсангиз, изоҳли луғат гўдак сўзининг биринчи маъноси шарҳида одатда бир ёшгача бўлган бола деган таърифни ишлатган.

Миллий энциклопедия ҳам икки сўзни синоним сифатида кўрган. Чақалоқ сўзи таърифида гўдак сўзига ҳавола берган, лекин гўдак сўзи изоҳида чақалоқнинг фарқини кўрсатган:

Гўдак – эмадиган бола, бир ёшгача бўлган бола. Шартли равишда туғилганидан кейин тўрт ҳафтагача – чақалоқ.

Амалиётда ҳар қандай кичик ёшдаги болага нисбатан гўдак сўзи ишлатиб кетилаверади. Бу хато эмас. Сабаби сўзнинг иккинчи маъноси шунга мос. Чақалоқ сўзини эмадиган болага, ҳатто у икки ёшли бўлса ҳам, бемалол ишлатиш мумкин. Чунки унинг маъноси шундай. Ўзи жонли тилда худди шундай қўлланади. Тўрт ҳафталиккача бўлган болани чақалоқ ҳам, гўдак ҳам деса бўлади.

Маъно асосан тиббий ёки илмий матнларда фарқланди.

Чақалоқларга нисбатан шеваларда бувак, жижи каби сўзлар ишлатилади.

👉 Янги туғилган болани яна қандай сўзлар билан ифодалаш мумкин? Изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

Antarktida va Antarktika: farqi nimada?

Janubiy yarimsharda joylashgan qitʼaning nomini koʻpchilik chalkashtirib yuboradi. Chunki Antarktida va Antarktika nomlaring talaffuzi bir-biriga uyqash, maʼnosi ham bir-biriga yaqin. Biroq ular alohida tushuncha.

Antarktida – Yerning eng janubiy qismida joylashgan materik, uning markazi taqriban janubiy geografik qutbga toʻgʻri keladi. Antarktidani Janubiy okean (avvallari bu okean Hind, Tinch va Atlantika okeanining bir qismi deb hisoblangan) suvlari yuvib turadi.

Antarktida qitʼasi materikning yon-atrofidagi orollarni ham oʻz ichiga oladi.

Antarktika esa Yer sharining janubiy yarimsharidagi qutb hududidir. U Antarktida qitʼasini va unga yondosh Janubiy okeanni ham oʻz ichiga oladi.

📌 Demak, yodda saqlang: Antarktida – bu janubiy yarimshardagi qitʼa, Antarktika esa Antarktida va Janubiy okeanni oʻz ichiga olgan geografik hududdir.

@oriftolib