​Балиқдан балчиққа, балчиқдан Балхашга

Этимология жуда қизиқарли соҳа. Сўзларнинг бошидан кечирганлари, саргузаштлари ҳақидаги фан дейиш мумкин. Бирор сўзнинг тарихини ўрганиб, қизиқ ҳикоя ўқигандай бўласиз. Бал ўзакли сўзлар ҳам ана шундайлар сирасига киради.

Шавкат Раҳматуллаев қаламига мансуб “Ўзбек тилининг этимологик луғати” китобида айтилишича, бал қадимги туркий тилда намлик, сув маъносини англатган. Балиқ сўзи бал сўзига -ы (қисқа и) қўшимчасини қўшиб феъл ясаш, сўнг унга -қ қўшимчасини қўшиш орқали ҳосил қилинган ва сувда яшайдиган жонивор маъносини англатган.

Балиқ сўзи турли фонетик ўзгаришларга учраб, бир қанча славян ва болқон тилларига ўтган. Жумладан, болгар, серб, румин, рус, украин каби тилларда балиқ ва унинг тури маъносини беради. Волга ва Дон дарёлари ҳавзаларида Балиқли номли бир нечта дарё ва ирмоқлар бор.

Балчиқ сўзи ҳам худди шу ўзакдан. “Тупроқнинг суюқ лой ҳолати” маъносини ифодаловчи бу от бал сўзига кучайтириш маъносини ифодаловчи -чы ва -қ қўшимчаларини қўшиш орқали ясалган.

Эски Москвада Балчук номли туман бор экан. Балки, бу ҳудуд бир пайтлар доим лой-балчиқ бўлиб ётгандир. Олимлар бу топоним этимологиясини туркий балчиқ сўзи билан боғлашади.

Балхаш – Қозоғистондаги кўл номи. Балхаш сўзининг илдизи ҳам бал ўзагига боради. Машҳур тилшунос Макс Фасмерга кўра бу кўлнинг номи йўсин билан қопланган ботқоқ жой, ботқоқдаги йўсин, балчиқ, лой маъноларини беради. Йўсин бу – зах ерларда, ҳатто тош ва дарахтлар устида ҳам пайдо бўлиб қоладиган, юзани қоплаб оладиган майда яшил ўсимлик.

Қардош туркий тилларда бал ўзакли бошқа сўзлар ҳам бор.

Қадимий туркий тилда шаҳар, кент маъносидаги балиқ сўзи кенг қўлланган. Лекин у шаклдош, холос, аслида умуман бошқа сўз. Хонбалиқ, Бўрбалиқ, Бешбалиқ каби топонимларда айнан ана шу балиқ ишлатилган.

@oriftolib

Қўлларни шу ҳолатда тутиш нима деб аталади?

Вариантингизни изоҳларда қолдиринг.

Штандарт нима?

Куни кеча ахборот сайтлари ва каналларда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси мажлисида Ўзбекистон Президентининг фарқловчи белгилари, яъни ўз белгиси ва штандартини жорий этишга оид қонун муҳокама қилингани ҳақида ёзилди.

Штандарт сўзи миллий энциклопедияга ҳам, изоҳли луғатга ҳам киритилмаган экан. Лекин имло луғатда бор. У нидерландча standard сўзидан олинган, аслиятда туғ, тамға деган маънони англатади.

Бу сўз давлат раҳбарининг фарқловчи белгиси – махсус байроғи ё тамғасини англатади. Президентнинг штандарти – унинг махсус байроғидир.

Жуда кўп мамлакатларда давлат раҳбарининг штандарти жорий этилган. Жумладан, Россия, Қозоғистон ва Тожикистон каби яқин қўшниларимизда ҳам президент ўз махсус байроғига эга.

@oriftolib

Канал гуруҳида бир эълон билан бўлишишди. Азиз Нур исмли ижодкор йигит оғир хасталик билан курашаётган экан. Тўртта операцияни бошдан кечирибди. Биладиганлар беморнинг аҳволи ҳақида батафсил ёзишган. Ҳали ўттизга ҳам кирмаган бу йигитнинг дардини ҳис қилгандай бўлдим.

Имконингиз бўлса, моддий ёрдам беринг. Ҳаққига дуо қилинг. Аллоҳ комил шифо ва нажот берсин.

Қилган эҳсонингиз камида ўн баравар бўлиб қайтади. Мен бунга ҳаётда жуда кўп гувоҳ бўлган, бунинг ҳақиқатини танасида ҳис қилган одамман. Ҳақнинг ваъдаси – ҳақ. Эҳсон қилинг, бойийсиз. Йўқ деганда руҳан бир поғона юксаласиз. Биттагина шарти бор, холос – буни риёсиз, тамасиз, холис бажарсангиз бўлди.

UZCARD 8600061076558492
Tojimatov Azizbek

HUMO 9860350102401345
Tojimatov Azizbek

@oriftolib

“Бешбаттар”даги беш нима?

Баъзи сўзлар ҳамиша ҳам биз ўйлаган ёки тахмин қилган маънога эга бўлмаслиги мумкин. Бу ҳолат айниқса омонимларда яққол кўзга ташланади. Агар бирор сўзнинг шаклдоши борлигини билмасангиз, уни янглиш тушунишингиз ҳеч гап эмас. Бешбаттар сўзи таркибидаги беш ҳам худди шунақа сўзлардан.

Биз беш сўзини асосан сон маъносида тушунамиз. Шу сабабли бешбаттар сўзи маъносини беш баравар ёмон, беш даража ёмон деб тахмин қилишимиз мумкин. Аслида эса бу сўз умуман бошқа маънони англатади.

Бешбаттар форсчадан кирган, унинг таркибидаги беш сўзи кўп, ортиқ, зиёда маъноларини билдиради. Баттар эса жуда ёмон дегани.

Бешбаттар ўзбек тилида ниҳоят даражада, ўтакетган даражада, ҳаддан ортиқ; жуда оғир, қийин маъноларида, салбий маънони ифодалаш учун ишлатилади:

Қассобнинг эсига дафъатан тунов кунги дилхиралик тушиб, кўнгли бешбаттар ғаш тортди.
“Ёшлик”.

Эй бечоралар... Бу шаҳарда биздан ҳам бешбаттар камбағаллар борга ўхшайди.
П. Турсун, Ўқитувчи.

@oriftolib

Қачон ўзбекча гапирамиз?

...“Дугонангиздан нафратланаман” деган жумламни “Дугонангизни кўрарга кўзим йўқ” деб таҳрир қилаётиб, талабчан муҳаррир Ваҳоб Рўзиматов таъна-таажжуб аралаш сўраган эди: “Ёки сизлар, ҳозирги ёшлар шундай гапирасизларми?”.

Ҳозирги ёшлар шундай гапиради, домла! Чунки улар биз ёзган китобларни ўқиган, биз ишлаган киноларни кўряпти... У ёғи ўзингизга маълум. Ахир, телефон гўшагини олиб, ўзбекона тавозе билан “лаббай” демоқнинг ўрнига “эшитаман” (“слушаю”) деймиз-ку тўраларча! Ҳолбуки, биров бизга: “Эшитмайсан, қулоғинг оғир, карсан”, деяётгани йўқ. “Малакасини оширди”, “маҳоратини оширди” деган гап турганда хунукдан хунук, бемаъни – “ўз устида ишлади” (“над собой работал”) деб қўллаймиз. “Ош бўлсин” эмас, “ёқимли иштаҳа” демоқ билан маданий кўринмоқ бўламиз. Беш яшар ўғилчамиз: “Ойим менга қўлқоп олиб бердилар” эмас, “Менга қўлқоп олиб беришди” (“Мне купили перчатки”), дейди; мактабни тугатаётган қизимиз: “Сизга телефон қилишди” (“Сизга фалончи ака ёки кимдир телефон қилди”, “Сизга телефон бўлди” демоқ ўрнига), дейди. Телефон қилган ким? Одамнинг оғзига ёмон гап келади...

Ўзбек тили табиатига кўра, гапнинг эгаси тушган қолган мажҳул ҳолатда “сўрашди”, “айтишди”, “чақиришди” деб эмас, “сўралди”, “сўрадилар”, “айтилди”, “чақирилди” тарзида ишлатилади.

Яқин-яқингача метронинг охирги бекатига етганда “Вагонларни бўшатиб қўйинглар!” деган дағдағани эшитиб, “Нима, вагонингда ўтин ё кўмир бормидики, бўшатиб қўйсам, ҳаммолингни топибсан!” дегингиз келарди.

“Катта раҳмат” деган гапни ҳар қадамда ишлатамиз. Ваҳоланки, раҳматнинг катта-кичиклигини ўлчаш бизнинг қўлимизда эмас, раҳмат – Худоники, унинг катта-кичиги бўлмайди. Ҳа, борингки саховатимиз ошиб-тошса, “минг раҳмат”, “кўпдан-кўп раҳмат”, “барака топинг” демоғимиз мумкин, холос. “Катта раҳмат”нинг қаёқдан келгани эса маълум...

Эркин Аъзам,
“Оила ва жамият” газетаси

1992 йил, август

@oriftolib

​Чақалоқ ва гўдак

Бу икки сўзни изоҳли луғат фарқламаган. Чақалоқ сўзига янги туғилган бола; гўдак деб таъриф берилган. Гўдак сўзи форсчадан кирган, ўзбек тилида уч хил маънони англатади:

1️⃣ Эмадиган, кўкракдан ажратилмаган, одатда бир ёшгача бўлган бола; чақалоқ.

Гўдаклар эса бешикда, дарахтлар орасидаги беланчакларда ухлаб ётишади.
Ойбек, Танланган асарлар.

2️⃣ Вояга етмаган, она сути оғзидан кетмаган бола, ёш бола.

Мусулмонқул... ўзини мингбоши эълон қилиб, ақлсиз бир гўдакни хон кўтариб, эл елкасига минди.
А. Қодирий, Ўтган кунлар.

3️⃣ Кўчма маънода: етарли турмуш тажрибасига эга бўлмаган, хом, ғўр одам.

Дилдор Аъзамжонни кўрди-ю, Низомжон кўзига бир ёш бола, гўдак бўлиб кўринди-қўйди.
С. Аҳмад, Уфқ.

Эътибор берган бўлсангиз, изоҳли луғат гўдак сўзининг биринчи маъноси шарҳида одатда бир ёшгача бўлган бола деган таърифни ишлатган.

Миллий энциклопедия ҳам икки сўзни синоним сифатида кўрган. Чақалоқ сўзи таърифида гўдак сўзига ҳавола берган, лекин гўдак сўзи изоҳида чақалоқнинг фарқини кўрсатган:

Гўдак – эмадиган бола, бир ёшгача бўлган бола. Шартли равишда туғилганидан кейин тўрт ҳафтагача – чақалоқ.

Амалиётда ҳар қандай кичик ёшдаги болага нисбатан гўдак сўзи ишлатиб кетилаверади. Бу хато эмас. Сабаби сўзнинг иккинчи маъноси шунга мос. Чақалоқ сўзини эмадиган болага, ҳатто у икки ёшли бўлса ҳам, бемалол ишлатиш мумкин. Чунки унинг маъноси шундай. Ўзи жонли тилда худди шундай қўлланади. Тўрт ҳафталиккача бўлган болани чақалоқ ҳам, гўдак ҳам деса бўлади.

Маъно асосан тиббий ёки илмий матнларда фарқланди.

Чақалоқларга нисбатан шеваларда бувак, жижи каби сўзлар ишлатилади.

👉 Янги туғилган болани яна қандай сўзлар билан ифодалаш мумкин? Изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib