Расмона, расмана ва росмана

Бу сўзларни қўллашда кўп хато қилинади. Бунинг олдини олиш учун уларнинг маъноси ва келиб чиқишини билиб олиш керак.

Расмона сўзи арабча расм ва форсча -она қўшимчасидан ҳосил бўлган, форсчада оддий, одатдаги деган маънода ишлатилади. Ўзбек тилида уч хил мазмунда қўлланади:

1️⃣ Рисоладаги, оддий, расмана.

Қиз расмона кетмон билан тез ва пишиқ ишлаб кетди.
Ойбек, О. в.шабадалар.

2️⃣ Чинакамига, астойдил, ростакамига.

Шоиргаям қийин, битта ўзини деб расмона уруш очолмаса.
М. М. Дўст, Галатепага қайтиш.

3️⃣ Шунчаки, юзаки.

Буларнинг ҳаммаси шунчаки расмона ишлар.
“Ёшлик”.

Бу сўзнинг расмана ва росмана шакллари ҳам бор. Улар асосан сўзлашув тилида ва бадиий-публицистик услубда қўлланади:

Сайфини энди росмана қўрқув ўз тўрларига ўрай бошлади.
Т. Малик, Шайтанат.

Амирнинг навкарлари, мен яхши разм солдим, расмана навкарлар!
А. Мухтор, Тонг билан учрашув.

❗️ Росмана сўзини ростмана шаклида қўллаш ҳам учраб туради. Лекин бу хато. Юқорида кўрдик, сўзнинг ўзагида рост сўзи қатнашмаган. Бундай ўйлаш янглиш тасаввур натижаси, холос.

📌 Демак:

Расмона, расмана ва росмана ✅
Ростмона, растмана ва ростмана❌

@oriftolib

Чалқа ва чалқанча

#Сўраган_эдингиз

Чалқа сўзи ўзбекчада мустақил ишлатилмайди. Чалқа тушмоқ ибораси таркибида келади ва орқани ерга бериб, чўзилиб ётиш, чалқанча тушиб ётишни англатади:

Ўлик солдат чалқа тушиб ётибди.
Т. Рустамов, Мангу жасорат.

Умуман, чалқа ўзакли сўзлар орқа томонни ифодаловчи мазмунга эга. Масалан, чалқаймоқ сўзи орқага эгилиш; бошни орқага ташлаш маъноларига эга:

Бизни кўрди-ю, тоға қўлларига суяниб чалқайди.
Т. Мурод, От кишнаган оқшом.

Чалқанча сўзининг мазмунини кўпчилик янглиш тушунади. Бу сўз орқани ерга бериб, чўзилиб, осмонга қараб деган маъноларга эга. Чалқанча ётиш осмонга қараб, орқани ерга бериб ётишни англатади:

Бобом кўлмакда чалқанча ётар, инграр эди.
Ў. Ҳошимов, Икки эшик ораси.

Чалқанча сўзининг чалқанчасига варианти ҳам бор:

У чалқанчасига сузди.
“Ёшлик”.

@oriftolib

“Деб” ва вергул

#Сўраган_эдингиз

Тажрибали муҳарриру мусаҳҳиҳларни ҳам ўйлантириб, чалкаштириб қўядиган ҳолатлардан бири деб сўзи билан вергул ишлатишдир. Ҳатто пунктуация қоидалари ҳақидаги китоб ҳам чалкашликларга йўл қўйган. Битта ўриндаги принцип кейинги ўринда тескарисига ишлаган.

Мен тиниш белгиларини ўта зарурат бўлсагина ишлатиш тарафдориман. Жумладан, деб сўзи билан ҳам. Вергул талаб қиладиган ҳолат бўлса, қўллаш керак. Бўлмаса – йўқ.

Изоҳли луғат деб сўзи равишдош бўлиб келганда ундан олдин, қўшма гап таркибидаги боғловчи бўлиб келганда эса ундан кейин вергул ишлатган. “Ўзбек тили пунктуациясининг асосий қоидалари” китоби ҳам шу йўлдан борган. Лекин китобда вергул ишлатилмаслиги керак бўлган иккита ҳолат тилга олинган:

1️⃣ Баъзан деб шакли гап таркибида сабабли, туфайли, учун каби ёрдамчи сўзларнинг синоними каби қўлланади, бундай ҳолатларда деб сўзидан кейин ҳам, олдин ҳам вергул қўйилмайди:

Арзимаган ошиқ-маъшуқнинг хати деб бутун почта oвopa бўлади.
Ў. Умарбеков

2️⃣ Баъзан деб шакли гап таркибида сифатида ёрдамчи сўзининг синоними каби қўлланади, бундай ҳолатларда деб сўзидан кейин ҳам, олдин ҳам вергул қўйилмайди:

Саид буни совғаларнинг дебочаси деб биларди.
У. Ҳамдам

Лекин юқоридаги каби принцип бир ўринда қўлланмаган. Китоб: “Эргаш гап бош гапга деб воситасида боғланса, ундан кейин вергул қўйилади”, деб таъкидлайди:

Ҳовлидаги супага тўшалган бўйра устига ёйилган туршакларни қуш таламасин деб, қўриқлаб ўтирдим.
Ў. Ҳошимов

Мен шу ўринда ҳам вергул ишлатилмаслиги керак деб ҳисоблайман. Нега? Чунки деб сўзи мақсадида, деган мақсадда сўзининг синоними каби қўлланяпти. Ўрнига синонимини қўйсангиз, вергул ишлатилмаслиги ойдинлашади:

Ҳовлидаги супага тўшалган бўйра устига ёйилган туршакларни қуш таламасин деган мақсадда қўриқлаб ўтирдим.

Хўш, қачон вергул ишлатиш керак? Ҳамма ёқ қўштирноқзор бўлиб кетмаслиги учун кўпинча бадиий ва публицистик матнларда кўчирма гаплар қўштирноқсиз берилади. Худди шундай ҳолатларда деб сўзидан олдин вергул қўйиш ўринли:

Бунақа ҳолатларга олдиндан тайёр бўлиш керак, деб эътироз билдирди у.

Энди нима қилсам экан, деб ўйлаб ўтирибман.

Юқоридаги икки мисолда деб сўзи кўчирма гапни ифодалаш учун хизмат қиляпти. Бу икки гап аслида кўчирма гап қоидасига кўра қўштирноққа олиниши, вергул эса қўштирноқдан кейин қўйилиши керак:

“Бунақа ҳолатларга олдиндан тайёр бўлиш керак”, деб эътироз билдирди у.

“Энди нима қилсам экан”, деб ўйлаб ўтирибман.

Аммо тиниш белгиларини кўп ишлатиб, ўқувчини чалғитмаслик учун баъзан қўштирноқлардан воз кечилади. Битта вергул орқали ҳам жумла бошқа кишига тегишли экани англашилади. Бадиий ва публицистик матнларда, шахсий ёзишмаларда бу усул ўзини оқлайди.

Кўчирма гапларда тиниш белгиларини ишлатиш ҳам ислоҳга муҳтож. Насиб қилса, бу ҳақда алоҳида тўхталаман.

@oriftolib

“Лом-мим демаслик” нима дегани?

Тилимизда лом ва мим сўзлари қатнашган иборалар бор. Бу сўзлар арабча ل (лом) ва م (мим) ҳарфларининг номини билдиради.

Лом демаслик ибораси ҳеч нарса демаслик, индамасликни англатади:

Ишнинг енгил кўчишига севинган она Отабекнинг бу шартига лом демасдан кўнди.
А. Қодирий, Ўткан кунлар.

Лом дея олмай қолмоқ эса жавоб қайтара олмай, гапиролмай, индамай қолишдир:

Дўстининг эътирозларидан сўнг лом дея олмай қолди.

Лом-мим демаслик ибораси лом демаслик ибораси билан бир хил маънога эга:

Мударрис домла ҳам менинг кетишимга лом-мим демай рози бўлибдилар.
М. Муҳаммаджонов, Турмуш уринишлари.

Баъзида лом-мим сўзи лом-лим шаклида хато ишлатилади. Бу – оғзаки нутқдаги товуш ўзгариши, сўзни бу шаклда қўлламаслик керак.

@oriftolib

“Вакуум” нима дегани?

Вакуум сўзи лотинча vacuus – бўшлиқ сўзидан. Атама сифатида идишга қамалган, босими атмосфера босимидан анча паст бўлган газнинг ҳолатини англатади.

Вакуумда эритиш усулидан нозик буюмлар учун металлар ишлаб чиқаришда муваффақиятли фойдаланиш мумкин.
“Политехника луғати”.

Вакуум сўзига асос бўлган vacuus лотинча vacare – бўш бўлмоқ сўзига бориб тақалади. Бугунги тилда фаол ишлатиладиган ва бўш иш ўрнини англатадиган вакант, вакансия сўзлари ҳам ана шу сўздан ҳосил бўлган. Улар вакуум сўзи билан ўзакдош.

📌 Демак:

Вакуум ✅
Вакум ❌

@oriftolib

​“Ҳадис” сўзининг бошқа бир маъноси

Кўпчилигимиз ҳадис сўзининг маъносини биламиз – Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломнинг фаолияти ва кўрсатмалари ҳақида ривоятлар мажмуи, у кишининг турли шароитларда шариат аҳкомларига оид айтган сўзлари ҳадисдир.

Лекин ўзбек тилида юқоридаги сўзга омоним бўлган бошқа бир ҳадис сўзи ҳам бор. У ўзбекчада қуйидаги маъноларни ифода этади:

1️⃣ Кураш, беллашув кабиларда қўлланадиган ўзига хос усул.

Полвонларнинг кураш ҳадисларининг ўз номи бор.
Ш. Холмирзаев, Тоғларга қор тушди.

2️⃣ Бирор ишни уддалашга бўлган эп; малака, маҳорат. Бу маънода қўллаш асосан сўзлашув тилига хос.

– Қозоғистонлик полвоннинг ҳадиси анча зўр экан, – деди Тўламат мўйлов.
С. Анорбоев, Оқсой.

Ҳадисини олмоқ ибораси бирор иш, касб-ҳунарни, унинг йўл-йўриғи, усулини яхши эгаллаш, машқини олишни англатади.

Ўз касбининг ҳадисини олган ҳайдовчи қий-чувга парво қилмай, танга-чақа санайди.
Қ. Кенжа, Нотаниш гул.

У йўлига ғов бўлганларни турли йўллар билан тинчитишнинг ҳадисини олган.
Н. Қобил, Унутилган соҳиллар.

Этимологик луғатга кўра, бу сўз арабча ҳадс(ун) сўзидан. У ўйлади, эҳтимол қилди маъносини англатувчи hadasa феълидан ясалган ва аслиятда фаҳмлаш деган маънони англатади. Ўзбек тилига ҳадс сўзи дс ундошлари орасига и унлисини қўшиб қабул қилинган.

@oriftolib

​Бордонкўл, Бордончи, Бордонқишлоқ – “бордон” нима?

#Жой_номлари

Бордон сўзи қатнашган жой номлари сизнинг ҳам қулоғингизга чалинган бўлса керак. Бу сўз форсчадан олинган, аслиятда катта хуржун деган маънони англатади. Ўзбек тилида умуман бошқа маънони англатади:

1️⃣ Қобиғи олинмаган қамишдан бўйрага ўхшатиб тўқилган қалин, дағал тўшама.

Қамишдан уй-рўзғор учун бордон ва бўйра тўқишади: меваларни қуритишда фойдаланилади.
М. Тўйчиев, Қамиш.

2️⃣ Шундай тўқимадан тайёрланган махсус қоп, идиш.

Бир бордон буғдой.

Миллий энциклопедияга кўра, бордон иморатлар қуришда вacca, тоқи устидан солинади. Илгари ундан бошқа мақсадларда ҳам фойдаланилган. Масалан, супа устига солинадиган намат, гилам, палос тагига тупроқ ва захдан сақланиш учун бордон тўшалган. У ҳовли атрофини девор қилиб ўраш учун ишлатилган. Ҳозир ҳам якка уй-жойлар, бостирмалар қуришда бордондан фойдаланилади.

Эътибор берган бўлсангиз, ёзги кафе, ошхоналарнинг атрофи бордон билан қўра қилиб қўйилади.

Демак, Бордонкўл – атрофида бордон капалар бор кўл ёки бордон қилинадиган қамишлари кўп кўл, Бордончи ва Бордонқишлоқ – бордончилар қишлоғи маъносини беради.

@oriftolib

Ибрат оламизми ё ўрнак?

#Бисотдан

Кўпинча ибрат ва ўрнак сўзларини бир-бирининг ўрнида бемалол қўллаб кетаверамиз. Аслида, уларнинг нозик маъно фарқлари бор. Маълумот излаб “Изоҳли луғат”га қарадим. Лекин унда ҳам маъно фарқланмаган. “Ибрат” сўзи араб тилидан олингани, аслиятда ўгит, панд-насиҳат; намуна, ўрнак маъноларига эгалиги таъкидланган.

Ўзбек тилида ҳам ибрат олиш асосан хулоса ясаш, фикр қилиб, тўғри тўхтамга келиш маъносида қўлланади. Ўрнак эса тўласича эргашиш керак бўлган, намунали кишилар, ҳолатларга нисбатан ишлатилади. “Изоҳли луғат”да унга “Бошқалар эргашса, тақлид қилса арзийдиган иш ёки ҳаракат намунаси” дея таъриф берилган. Лекин ибратли кишилар ёки ишларга эргашиш, тақлид қилиш кўп ҳолларда хато.

“Қутлуғ қон”дан парча:

– Мен кўрдим театрни, – ҳовлиқиб, пихиллаб сўзга киришди пахтачи Жамолбой, – Абдишукур қизиқтирган эди, борсам борай, дедим... Сиз уни мактаб дейсиз, Абдишукур, қандай қилиб мактаб бўлади у? Домла қани, шогирд қани? Мен борганимда бир илмсиз боланинг безори бўлиб кетганини кўрсатишди, холос.

– Мактаб эмас, ибрат денг, – кимдир изоҳ берди.

Ойбек домла сўзни жуда ўрнида қўллаганини шу мисол кўрсатиб турибди. “Бир илмсиз боланинг безори бўлиб кетгани” ўрнак эмас, ибратдир. Чунки бировнинг хатоси ёки айбидан намуна олинмайди, кўриб, эшитиб, хулоса қилинади, бир тўхтам ёки қарорга келинади.

Яхши ишлардан ҳам ибрат олиниши мумкин. Шу ишни қилиш ёки унинг зиддини қилмаслик ибратдир. Лекин намуна бўладиган ҳолатларда ё тўла ижобий маъно кўзланганда ибрат сўзини эмас, ўрнак сўзини ишлатган афзал.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Тиланчи ва тиламчи

Тиланчи сўзи садақа тилаб тирикчилик қилувчи кишини, гадойни англатади:

Очлар, юпунлар кўп. Тиланчилар орқангиздан эргашгани эргашган.
Ҳ. Fyлом, Ҳамкасблар гурунгида.

Сўзнинг тиламчи варианти ҳам бор, у сўзлашув тилига хос:

1949 йилнинг 8 августида “Тиламчилар” сарлавҳаси билан ёзилган очерким эълон қилинди.
Н. Сафаров, Оловли излар.

Гарчи иккала шаклини ҳам қўллаш мумкин бўлса-да, тиланчи вариантини ишлатган афзал. Сўзлашув тилига хос сўзлардан фойдаланиш бадиий асарлардагина ўзини оқлайди.

📌 Демак:

Тиланчи, тиламчи ✅

@oriftolib

Ақл солиғидан озод бўлди

Очкўз бир вазир подшога хушомад қилибди:

– Шоҳим, ақл солиғи олишни ҳеч ўйлаб кўрдингизми? Дунёда кимса йўқки, тентакман, деб даъво қилса! Ҳамма бир-биридан ошириб солиқ тўлашга тушади!

Шоҳ ёзилиб кулибди:

– Дарвоқе, оқилона тадбир. “Топағон”лигинг эвазига сени ақл солиғидан озод қиламан!

“Ҳикматли латифалар ва нишонга урилган сўзлар” китобидан

@oriftolib