Ўз тилингизни ҳурматланг!
Имловий хатоларни баъзида табиийдек қабул қиламиз. Айримлар кирилда ёзганда ў, қ, ғ, ҳ ҳарфларини ишлатмайди ва буни оддий ҳол ҳисоблайди. Клавиатура бўлмаса, ўрнатиб олиш керак. Замонавий операцион тизимларда ўзбек кирил ёки лотин алифбоси муаммо эмас.
Техник камчиликни осон тўғрилаш мумкин, лекин саводни яхшилаш вақт ва ҳафсала талаб қилади. Расмдаги матнда анчагина имло хатолари бор.
Айтганча, ўзбекчада сизлаб мурожаат қилган яхши. Бу ўзбекча муомала маданиятининг бир қисми.
Қуйида расмдаги матннинг тўғриланган кўриниши бериляпти. Мабодо бошқа шифохоналарда ҳам шунақа эслатма ёзиш керак бўлса, фойдаланишар:
Коронавирус юқтиришдан ўзингиз ва оила аъзоларингизни асранг!
🔹 Тиббий ниқоб тақиб юришни унутманг. У сизни инфекциядан ҳимоялайди.
🔹 Ижтимоий масофага амал қилинг.
🔹 Муолажага (ёки мутахассис қабулига) навбат билан киришга одатланинг.
* Расм обуначилардан.
@oriftolib
Имловий хатоларни баъзида табиийдек қабул қиламиз. Айримлар кирилда ёзганда ў, қ, ғ, ҳ ҳарфларини ишлатмайди ва буни оддий ҳол ҳисоблайди. Клавиатура бўлмаса, ўрнатиб олиш керак. Замонавий операцион тизимларда ўзбек кирил ёки лотин алифбоси муаммо эмас.
Техник камчиликни осон тўғрилаш мумкин, лекин саводни яхшилаш вақт ва ҳафсала талаб қилади. Расмдаги матнда анчагина имло хатолари бор.
Айтганча, ўзбекчада сизлаб мурожаат қилган яхши. Бу ўзбекча муомала маданиятининг бир қисми.
Қуйида расмдаги матннинг тўғриланган кўриниши бериляпти. Мабодо бошқа шифохоналарда ҳам шунақа эслатма ёзиш керак бўлса, фойдаланишар:
Коронавирус юқтиришдан ўзингиз ва оила аъзоларингизни асранг!
🔹 Тиббий ниқоб тақиб юришни унутманг. У сизни инфекциядан ҳимоялайди.
🔹 Ижтимоий масофага амал қилинг.
🔹 Муолажага (ёки мутахассис қабулига) навбат билан киришга одатланинг.
* Расм обуначилардан.
@oriftolib
Ф. И. О. ми ёки ФИО?
#Сўраган_эдингиз
Кўпинча турли маълумотнома ва жадвалларда фамилияси, исми, отаисми сўзлари қисқартириб берилади. Уни қай шаклда ёзиш тўғри?
Бу борада аниқ қоида йўқ. Лекин мантиқий жавоб топиш мумкин.
Ўзбек тилининг асосий имло қоидаларида кўрсатилишича, А. Ж. Жабборов, А. Д. Абдувалиев кабиларда исмнинг ва отаисмнинг биринчи ҳарфига тенг қисқартмалар фамилиядан ажратиб кўчирилмайди. Шунингдек, в. б. (ва бошқалар), ш. к. (шу кабилар) сингари ҳарфий қисқартмалар ҳам олдинги сўздан ажратиб кўчирилмайди.
Ф. И. О. қисқартмаси ТТА, АЭС, ХДП, АҚШ, БМТ каби сўзларга ўхшаш қисқартма сўз эмас, ҳарфий қисқартма. Чунки у алоҳида сўз саналмайди. Қисқартма сўзлар эса янги сўз саналади ва матнда мустақил қўллана олади. Ф. И. О. моҳиятан в. б., ш. к. қисқартмалари билан бир хил. Демак, уни ҳам нуқта билан ёзиш тўғри бўлади.
Имло қоидаларида берилган мисолда в. б. ва ш. к. қисқартиришларида нуқтадан кейин бўш жой ташланмабди. Аслида бўш жой бўлиши керак. Чунки матн ичида қўлланган тиниш белгилари одатда ўзидан кейин битта бўш жой талаб қилади.
Ф. И. О. ҳарфий қисқартмасини в. б. ва ш. к. сингари кичик ҳарфларда ҳам ёзиш мумкин: ф. и. о. Аммо бош ҳарф билан ёзган афзал. Чунки бу қисқартмалар бош ҳарф билан ёзилувчи сўзларга ишора қилади, исм, фамилия ва отаисми ҳар доим бош ҳарф билан ёзилади.
Қисқартиришни нуқтасиз ФИО шаклида ёзиш ҳам мумкин. Лекин Ф. И. О. қоидага мосроқ.
@oriftolib
#Сўраган_эдингиз
Кўпинча турли маълумотнома ва жадвалларда фамилияси, исми, отаисми сўзлари қисқартириб берилади. Уни қай шаклда ёзиш тўғри?
Бу борада аниқ қоида йўқ. Лекин мантиқий жавоб топиш мумкин.
Ўзбек тилининг асосий имло қоидаларида кўрсатилишича, А. Ж. Жабборов, А. Д. Абдувалиев кабиларда исмнинг ва отаисмнинг биринчи ҳарфига тенг қисқартмалар фамилиядан ажратиб кўчирилмайди. Шунингдек, в. б. (ва бошқалар), ш. к. (шу кабилар) сингари ҳарфий қисқартмалар ҳам олдинги сўздан ажратиб кўчирилмайди.
Ф. И. О. қисқартмаси ТТА, АЭС, ХДП, АҚШ, БМТ каби сўзларга ўхшаш қисқартма сўз эмас, ҳарфий қисқартма. Чунки у алоҳида сўз саналмайди. Қисқартма сўзлар эса янги сўз саналади ва матнда мустақил қўллана олади. Ф. И. О. моҳиятан в. б., ш. к. қисқартмалари билан бир хил. Демак, уни ҳам нуқта билан ёзиш тўғри бўлади.
Имло қоидаларида берилган мисолда в. б. ва ш. к. қисқартиришларида нуқтадан кейин бўш жой ташланмабди. Аслида бўш жой бўлиши керак. Чунки матн ичида қўлланган тиниш белгилари одатда ўзидан кейин битта бўш жой талаб қилади.
Ф. И. О. ҳарфий қисқартмасини в. б. ва ш. к. сингари кичик ҳарфларда ҳам ёзиш мумкин: ф. и. о. Аммо бош ҳарф билан ёзган афзал. Чунки бу қисқартмалар бош ҳарф билан ёзилувчи сўзларга ишора қилади, исм, фамилия ва отаисми ҳар доим бош ҳарф билан ёзилади.
Қисқартиришни нуқтасиз ФИО шаклида ёзиш ҳам мумкин. Лекин Ф. И. О. қоидага мосроқ.
@oriftolib
👍3
Покистондаги шаҳар – ...
Anonymous Quiz
60%
Карачи | Karachi
27%
Қарачи | Qarachi
13%
Қорачи | Qorachi
Қай бири тўғри?
Anonymous Quiz
57%
Қарз-ҳавола қилди | Qarz-havola qildi
31%
Қарз-қавола қилди | Qarz-qavola qildi
13%
Иккови ҳам тўғри.
Фахрий унвонлар номи қандай ёзилади?
Унвонлар номини ёзишда хатоликлар учраб туради. Кичкинагина қоидаси бор. Шуни билиб олсангиз, янглишмайсиз.
Фахрий унвонлар номи қўштирноққа олинади. Бироқ унвон эгаси назарда тутилган бўлса, қўштирноқ керак эмас:
Эркин Воҳидов 1999 йили “Ўзбекистон Қаҳрамони” фахрий унвони билан тақдирланган.
Ўзбекистон Қаҳрамони Эркин Воҳидов 1997 йили “Буюк хизматлари учун” ордени билан мукофотланган.
📌 Эслатма: давлатнинг олий даражали мукофоти номи таркибидаги ҳар бир сўз бош ҳарф билан бошланади: “Ўзбекистон Қаҳрамони” (унвон), “Олтин Юлдуз” (медаль). Бошқа мукофотлар, фахрий унвонлар, нишонлар номидаги биринчи сўзгина бош ҳарф билан бошланади: “Соғлом авлод учун” (орден), “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби” (фахрий унвон), “Матбаа аълочиси” (нишон) каби.
Китоблар, газета-журналлар ва сайтларда шахс номи, ундан сўнг эса унинг фахрий унвони келтирилганда ҳам қўштирноқ керак эмас:
Эркин Аъзам,
Ўзбекистон халқ ёзувчиси
Лекин бу ҳолатда ҳам фахрий унвон номи бевосита шахсни билдирмаса, қўштирноқда берилади:
Эркин Аъзам,
“Ўзбекистон халқ ёзувчиси” фахрий унвони соҳиби
❗️ Одатда нашрлар муаллифлар номини бундай кўринишда бермайди.
Аслида аксарият фахрий унвонларининг расмий номида республика сўзи ҳам қатнашган. Лекин амалиётда, жумладан, катта мақомга эга миллий энциклопедияда ҳам унвонлар номи республика сўзисиз ишлатилаверади:
Ўзбекистон Республикаси халқ шоири – Ўзбекистон халқ шоири
Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган журналист – Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист
Бунга мантиқий асос топса бўлади: Ўзбекистон ва Ўзбекистон Республикаси номлари бир маънони англатади.
Шахсни ифодалаш хусусияти бўлмаган орден ва медаллар номи ҳамиша қўштирноқда берилади:
“Соғлом авлод учун” ордени, “Соғлом авлод учун” ордени соҳиби
“Шуҳрат” медали, “Шуҳрат” медали соҳиби
@oriftolib
Унвонлар номини ёзишда хатоликлар учраб туради. Кичкинагина қоидаси бор. Шуни билиб олсангиз, янглишмайсиз.
Фахрий унвонлар номи қўштирноққа олинади. Бироқ унвон эгаси назарда тутилган бўлса, қўштирноқ керак эмас:
Эркин Воҳидов 1999 йили “Ўзбекистон Қаҳрамони” фахрий унвони билан тақдирланган.
Ўзбекистон Қаҳрамони Эркин Воҳидов 1997 йили “Буюк хизматлари учун” ордени билан мукофотланган.
📌 Эслатма: давлатнинг олий даражали мукофоти номи таркибидаги ҳар бир сўз бош ҳарф билан бошланади: “Ўзбекистон Қаҳрамони” (унвон), “Олтин Юлдуз” (медаль). Бошқа мукофотлар, фахрий унвонлар, нишонлар номидаги биринчи сўзгина бош ҳарф билан бошланади: “Соғлом авлод учун” (орден), “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби” (фахрий унвон), “Матбаа аълочиси” (нишон) каби.
Китоблар, газета-журналлар ва сайтларда шахс номи, ундан сўнг эса унинг фахрий унвони келтирилганда ҳам қўштирноқ керак эмас:
Эркин Аъзам,
Ўзбекистон халқ ёзувчиси
Лекин бу ҳолатда ҳам фахрий унвон номи бевосита шахсни билдирмаса, қўштирноқда берилади:
Эркин Аъзам,
“Ўзбекистон халқ ёзувчиси” фахрий унвони соҳиби
❗️ Одатда нашрлар муаллифлар номини бундай кўринишда бермайди.
Аслида аксарият фахрий унвонларининг расмий номида республика сўзи ҳам қатнашган. Лекин амалиётда, жумладан, катта мақомга эга миллий энциклопедияда ҳам унвонлар номи республика сўзисиз ишлатилаверади:
Ўзбекистон Республикаси халқ шоири – Ўзбекистон халқ шоири
Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган журналист – Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист
Бунга мантиқий асос топса бўлади: Ўзбекистон ва Ўзбекистон Республикаси номлари бир маънони англатади.
Шахсни ифодалаш хусусияти бўлмаган орден ва медаллар номи ҳамиша қўштирноқда берилади:
“Соғлом авлод учун” ордени, “Соғлом авлод учун” ордени соҳиби
“Шуҳрат” медали, “Шуҳрат” медали соҳиби
@oriftolib
Қай бири тўғри?
Anonymous Quiz
38%
Салиб юришлари | Salib yurishlari
62%
Салб юришлари | Salb yurishlari
😢2💯2
Пайраҳа
Пайраҳа сўзи ўзбек тилида икки хил маънода қўлланади:
1️⃣ Ёғоч-тахта чопилганда, рандаланганда ҳосил бўладиган чиқинди.
Назар ота пайраҳаларга кўмилиб, пойтеша чопаётган уста Шоқосим билан гаплашиб турган экан.
С. Аҳмад, Қадрдон далалар.
2️⃣ Юпқа кесилган (нон, яхна гўшт, пишлоқ ва ш.к.); япроқ.
Бир пайраҳа қази.
Бу сўзнинг параҳа шакли ҳам бор. У луғатларга кирган ва сўзни бу шаклда ишлатиш ҳам хато эмас.
Яна бир пайраҳа сўзи бор, юқорида изоҳланган сўзнинг омоними. У жонли тилда фаол ишлатилмайди. Асосан тожик тили таъсиридаги шеваларда қўлланади. Изоҳли луғатга кўра, форс тилидан кирган бу сўз лойгарчиликда, қорда одамлар юравериб ҳосил қилган йўл ва сўқмоқни англатади:
Шундай пайтларда МТС ҳовлиси ҳам қиш либосини кияр, устахона ёки цехдан бошқа бир жойга бормоқчи бўлсангиз, девор тагидан... “пайраҳа” йўлкадан юришга тўғри келарди.
С. Маҳкамов, Дала тонги.
📌 Демак:
Пайраҳа, параҳа ✅
Пайраха, параха ❌
@oriftolib
Пайраҳа сўзи ўзбек тилида икки хил маънода қўлланади:
1️⃣ Ёғоч-тахта чопилганда, рандаланганда ҳосил бўладиган чиқинди.
Назар ота пайраҳаларга кўмилиб, пойтеша чопаётган уста Шоқосим билан гаплашиб турган экан.
С. Аҳмад, Қадрдон далалар.
2️⃣ Юпқа кесилган (нон, яхна гўшт, пишлоқ ва ш.к.); япроқ.
Бир пайраҳа қази.
Бу сўзнинг параҳа шакли ҳам бор. У луғатларга кирган ва сўзни бу шаклда ишлатиш ҳам хато эмас.
Яна бир пайраҳа сўзи бор, юқорида изоҳланган сўзнинг омоними. У жонли тилда фаол ишлатилмайди. Асосан тожик тили таъсиридаги шеваларда қўлланади. Изоҳли луғатга кўра, форс тилидан кирган бу сўз лойгарчиликда, қорда одамлар юравериб ҳосил қилган йўл ва сўқмоқни англатади:
Шундай пайтларда МТС ҳовлиси ҳам қиш либосини кияр, устахона ёки цехдан бошқа бир жойга бормоқчи бўлсангиз, девор тагидан... “пайраҳа” йўлкадан юришга тўғри келарди.
С. Маҳкамов, Дала тонги.
📌 Демак:
Пайраҳа, параҳа ✅
Пайраха, параха ❌
@oriftolib
Туршак ва баргак: фарқи нимада?
Туршак – данаги билан қуритилган ўрик.
Зебихон патнисда нон, туршак олиб чиқиб, улар [меҳмонлар] олдига қўйди.
С. Аҳмад, Уфқ.
Туршак суви туршакни сувда қайнатиб тайёрланадиган ичимликни билдиради.
Ўрнидан турди-да, косадаги туршак сувидан икки-уч қошиқ ичди.
Газетадан.
Баргак эса данаги олинган ҳолда қуритилган ўрикни англатади. Асли форсча бу сўзнинг ўзбекчаси – ўрикқоқи.
– Айтгандай, Қурбон акани биринчи марта томга баргак ёяётганимда кўрганман, – деди Меҳри опа.
А. Эшонов, Дутор.
@oriftolib
Туршак – данаги билан қуритилган ўрик.
Зебихон патнисда нон, туршак олиб чиқиб, улар [меҳмонлар] олдига қўйди.
С. Аҳмад, Уфқ.
Туршак суви туршакни сувда қайнатиб тайёрланадиган ичимликни билдиради.
Ўрнидан турди-да, косадаги туршак сувидан икки-уч қошиқ ичди.
Газетадан.
Баргак эса данаги олинган ҳолда қуритилган ўрикни англатади. Асли форсча бу сўзнинг ўзбекчаси – ўрикқоқи.
– Айтгандай, Қурбон акани биринчи марта томга баргак ёяётганимда кўрганман, – деди Меҳри опа.
А. Эшонов, Дутор.
@oriftolib
“Унниқмоқ” нима дегани?
Шу сўз кўп хато ёзилади ва янглиш маънода қўлланади. Ҳатто кўзга кўринган адибларнинг асарларида ҳам бунга гувоҳ бўлиш мумкин.
Унниқмоқ сўзи бўғиқ қора тусга киришни англатади:
– Уни ўйлайвериб, ориқлаб, унниқиб кетдим... – деди Аҳмаджон.
А. Мухтор, Давр менинг тақдиримда.
Асқар полвон қорайиб унниққан эди.
Ойбек, Қуёш қораймас.
Солининг фиғони осмонга чиқди. Бир-икки соат ичида унинг қора юзи баттар унниқиб кетди.
Ё. Шукуров, Уч савол.
Кўпинча бу сўз униқмоқ шаклида ва ранги оқармоқ, ранги хиралашмоқ маъносида ишлатилади. Лекин бу – хато. Чунки униқмоқ сўзи на изоҳли луғатга, на имло луғатларига кирган. Бу – унниқмоқ сўзини ёзиш ва қўллашдаги адашиш, холос.
@oriftolib
Шу сўз кўп хато ёзилади ва янглиш маънода қўлланади. Ҳатто кўзга кўринган адибларнинг асарларида ҳам бунга гувоҳ бўлиш мумкин.
Унниқмоқ сўзи бўғиқ қора тусга киришни англатади:
– Уни ўйлайвериб, ориқлаб, унниқиб кетдим... – деди Аҳмаджон.
А. Мухтор, Давр менинг тақдиримда.
Асқар полвон қорайиб унниққан эди.
Ойбек, Қуёш қораймас.
Солининг фиғони осмонга чиқди. Бир-икки соат ичида унинг қора юзи баттар унниқиб кетди.
Ё. Шукуров, Уч савол.
Кўпинча бу сўз униқмоқ шаклида ва ранги оқармоқ, ранги хиралашмоқ маъносида ишлатилади. Лекин бу – хато. Чунки униқмоқ сўзи на изоҳли луғатга, на имло луғатларига кирган. Бу – унниқмоқ сўзини ёзиш ва қўллашдаги адашиш, холос.
@oriftolib
👍1
Обдан ва обдон
Обдан сўзи уч хил маънода ишлатилади:
1️⃣ Роса; хўп.
Овқатни хўп чайнаган яхши, гапни обдан ўйлаган яхши.
Мақол.
2️⃣ Жуда, жуда ҳам.
Шаҳарда бир маҳаллада бўлганимиз учун обдан яхши биламан.
Ойбек, Танланган асарлар.
3️⃣ Батамом, бутунлай; мукаммал суратда.
Кенжа бригадаси янги ерга обдан ўрнашиб олгунча, колхоздан кўпчилик ҳашарга бориб турди.
Бу сўз кўпинча обдон шаклида хато ишлатилади. Обдон сўзи изоҳли луғатга киритилмаган. Имло луғатида эса бор – ирригацияга оид атама экани кўрсатилган. У форча об сўзи ва -дон қўшимчасидан ясалган. Сувидиш маъносини англатади. Лекин жонли тилда сув сақланадиган идишларга нисбатан обдон сўзи қўлланмайди. Бу сўз маълум соҳа доирасидагина ишлатиладиган атамадир.
📌 Демак:
Обдан ўйлади, обдан тайёрланди, обдан безатди ✅
Обдон ўйлади, обдон тайёрланди, обдон безатди ❌
@oriftolib
Обдан сўзи уч хил маънода ишлатилади:
1️⃣ Роса; хўп.
Овқатни хўп чайнаган яхши, гапни обдан ўйлаган яхши.
Мақол.
2️⃣ Жуда, жуда ҳам.
Шаҳарда бир маҳаллада бўлганимиз учун обдан яхши биламан.
Ойбек, Танланган асарлар.
3️⃣ Батамом, бутунлай; мукаммал суратда.
Кенжа бригадаси янги ерга обдан ўрнашиб олгунча, колхоздан кўпчилик ҳашарга бориб турди.
Бу сўз кўпинча обдон шаклида хато ишлатилади. Обдон сўзи изоҳли луғатга киритилмаган. Имло луғатида эса бор – ирригацияга оид атама экани кўрсатилган. У форча об сўзи ва -дон қўшимчасидан ясалган. Сувидиш маъносини англатади. Лекин жонли тилда сув сақланадиган идишларга нисбатан обдон сўзи қўлланмайди. Бу сўз маълум соҳа доирасидагина ишлатиладиган атамадир.
📌 Демак:
Обдан ўйлади, обдан тайёрланди, обдан безатди ✅
Обдон ўйлади, обдон тайёрланди, обдон безатди ❌
@oriftolib
👍2
#Дарё
Имлога мустақиллик керак: тил табиатидан йироқ қоидалар
Инсон ҳар қандай ҳолатда эркин бўлиши керак, шундагина у тўлақонли яшайди. Албатта, эркинлик дегани тартиб-қоидаларга бўйсунмаслик керак дегани эмас. Ҳаёт тартибсиз издан чиқади. Лекин табиийликка зид тартиб-қоидалар ҳам ҳаётни оғирлаштиради, ўринсиз қийинчиликлар яратади. Бу нарса тилда, жумладан, имлода ҳам кўзга ташланади.
“Дарё” нашрида имломиздаги ислоҳталаб ўринлар ҳақида сўз юритдим:
Ислоҳталаб қоидалар
Рус тили имло қоидаларига қарамлик
Сифатловчили ўзлашма сўзлар имлоси
Хорижий жой номлари — энг кўп хато ёзиладиган сўзлар
“Ҳ” товушли ўзлашма сўзлар имлоси
Ёнма-ён ундошлар: ўқилмайдиган ҳарф нега керак?
Мақолада кўтарилган масалаларнинг кўпи ҳақида каналда ҳам тўхталиб ўтганман. Имломизда бундан бошқа таҳрирталаб ўринлар, қоида ва одатланишлар ҳам бор. Янги имло қоидаларини ишлаб чиқишда улар ҳам тўғриланиши керак.
👉 daryo.uz/2021/08/18/imloga-mustaqillik-kerak-til-tabiatidan-yiroq-qoidalar/
@oriftolib
Имлога мустақиллик керак: тил табиатидан йироқ қоидалар
Инсон ҳар қандай ҳолатда эркин бўлиши керак, шундагина у тўлақонли яшайди. Албатта, эркинлик дегани тартиб-қоидаларга бўйсунмаслик керак дегани эмас. Ҳаёт тартибсиз издан чиқади. Лекин табиийликка зид тартиб-қоидалар ҳам ҳаётни оғирлаштиради, ўринсиз қийинчиликлар яратади. Бу нарса тилда, жумладан, имлода ҳам кўзга ташланади.
“Дарё” нашрида имломиздаги ислоҳталаб ўринлар ҳақида сўз юритдим:
Ислоҳталаб қоидалар
Рус тили имло қоидаларига қарамлик
Сифатловчили ўзлашма сўзлар имлоси
Хорижий жой номлари — энг кўп хато ёзиладиган сўзлар
“Ҳ” товушли ўзлашма сўзлар имлоси
Ёнма-ён ундошлар: ўқилмайдиган ҳарф нега керак?
Мақолада кўтарилган масалаларнинг кўпи ҳақида каналда ҳам тўхталиб ўтганман. Имломизда бундан бошқа таҳрирталаб ўринлар, қоида ва одатланишлар ҳам бор. Янги имло қоидаларини ишлаб чиқишда улар ҳам тўғриланиши керак.
👉 daryo.uz/2021/08/18/imloga-mustaqillik-kerak-til-tabiatidan-yiroq-qoidalar/
@oriftolib
👍1
“Сансалор” ва унинг маънолари
Сансалор сўзи ўзбекчада мустақил ишлатилмайди. Феъллар билан бирга қўлланади.
Сансалор бўлмоқ ибораси бирор иш, юмуш бажарилмай арасотда қолишни англатади:
Ясли-боғча учун етарли миқдорда мебель келтирилиши керак эди. Аммо бу иш сансалор бўлиб қолган.
Газетадан.
Сансалор қилмоқ эса бирор ишни, юмушни бажаришдан ўзини четга олмоқ, бир-бирига солиб ишни чўзмоқ, мен қилмайман, сен қил, деб орқага судраш маъносига эга.
Сансалорлик сўзи бирор иш, юмушни бажаришдан ўзини тортиш; бир-бирига солиб, муаммони ўз вақтида ҳал қилмаслик; пайсалга солиб чўзишдир:
Расулжон буларнинг ҳаммасини кўрди, ўрганди, айниқса, ободончилик соҳасидаги ўрнашиб олган сансалорликдек ярамас иллатни фаҳмлади.
Ж. Абдуллахонов, Хонадон.
Сансалорчи эса бирор ишни, юмушни бажаришдан ўзини тортувчи, бошқаларга ташлаб қўювчи; ишёқмас, лоқайд кишидир:
Сансалорчи пешонасини қашлаб, ўйланиброқ тураркан...
Газетадан.
Сансалорчилик сансалорликка йўл қўйиш; ишни пайсалга солиб, бошқаларга ташлаб кечиктиришдир:
Сансалорчилик бор ерда ривожланиш бўлмайди.
📌 Демак:
Сансалорлик, сансалор қилмоқ, сансалор бўлмоқ, сансалорчилик ✅
Сансолорлик, сансолор қилмоқ, сансолор бўлмоқ, сансолорчилик, сансоларлик, сансолар қилмоқ, сансолар бўлмоқ, сансоларчилик ❌
@oriftolib
Сансалор сўзи ўзбекчада мустақил ишлатилмайди. Феъллар билан бирга қўлланади.
Сансалор бўлмоқ ибораси бирор иш, юмуш бажарилмай арасотда қолишни англатади:
Ясли-боғча учун етарли миқдорда мебель келтирилиши керак эди. Аммо бу иш сансалор бўлиб қолган.
Газетадан.
Сансалор қилмоқ эса бирор ишни, юмушни бажаришдан ўзини четга олмоқ, бир-бирига солиб ишни чўзмоқ, мен қилмайман, сен қил, деб орқага судраш маъносига эга.
Сансалорлик сўзи бирор иш, юмушни бажаришдан ўзини тортиш; бир-бирига солиб, муаммони ўз вақтида ҳал қилмаслик; пайсалга солиб чўзишдир:
Расулжон буларнинг ҳаммасини кўрди, ўрганди, айниқса, ободончилик соҳасидаги ўрнашиб олган сансалорликдек ярамас иллатни фаҳмлади.
Ж. Абдуллахонов, Хонадон.
Сансалорчи эса бирор ишни, юмушни бажаришдан ўзини тортувчи, бошқаларга ташлаб қўювчи; ишёқмас, лоқайд кишидир:
Сансалорчи пешонасини қашлаб, ўйланиброқ тураркан...
Газетадан.
Сансалорчилик сансалорликка йўл қўйиш; ишни пайсалга солиб, бошқаларга ташлаб кечиктиришдир:
Сансалорчилик бор ерда ривожланиш бўлмайди.
📌 Демак:
Сансалорлик, сансалор қилмоқ, сансалор бўлмоқ, сансалорчилик ✅
Сансолорлик, сансолор қилмоқ, сансолор бўлмоқ, сансолорчилик, сансоларлик, сансолар қилмоқ, сансолар бўлмоқ, сансоларчилик ❌
@oriftolib
👍2
Камёб сўз – “тақим”
Ўн йилларча олдин турли сайтларда ва босма нашрларда қизиқарли фактларни бериш урф бўлган эди. Тил ва сўзларга оид шундай маълумотлар ичида бир жумла эътиборимни тортганди: “Дунёнинг ҳеч бир тилида тиззанинг орқа томонини ифодаловчи сўз йўқ”. Лекин бу ҳақиқатга зид. Чунки бундай маълумотларни тўплаган одам дунёнинг барча тилларини билмаслиги аниқ. Энг камида ўзбекчада бор сўз.
Тақим оёқнинг тизза ости букиладиган жойини англатади:
Унинг ўзи ҳам сочини иккита қилиб ўриб, тақимига тушириб юришни яхши кўрарди.
П. Қодиров, Эрк.
Тақимга босмоқ ибораси от-улов билан боғлиқ ўринларда ишлатилади. Чавандоз бирор буюмни тақими остига қўйиб ҳаракатланишини билдиради:
– Ия, Обиджон, – тиржайиб гапирди Қамбар, – мен ўйловдимки, улоқни тақимга босиб келасиз, бу ерда қозон осамиз деб, қуруқ томоша денг.
Ойбек, Танланган асарлар.
Тақимламоқ сўзи ҳам юқоридаги иборага маънодош. У от устида ўтирган ҳолда бирор нарсани, масалан, улоқни тақим остига босиб олишни ифодалайди:
Орият зўр нарса. Сен ҳам майдондасан. Улоқ отингнинг елкасида турибди, тақимла.
И. Раҳим, Ихлос.
@oriftolib
Ўн йилларча олдин турли сайтларда ва босма нашрларда қизиқарли фактларни бериш урф бўлган эди. Тил ва сўзларга оид шундай маълумотлар ичида бир жумла эътиборимни тортганди: “Дунёнинг ҳеч бир тилида тиззанинг орқа томонини ифодаловчи сўз йўқ”. Лекин бу ҳақиқатга зид. Чунки бундай маълумотларни тўплаган одам дунёнинг барча тилларини билмаслиги аниқ. Энг камида ўзбекчада бор сўз.
Тақим оёқнинг тизза ости букиладиган жойини англатади:
Унинг ўзи ҳам сочини иккита қилиб ўриб, тақимига тушириб юришни яхши кўрарди.
П. Қодиров, Эрк.
Тақимга босмоқ ибораси от-улов билан боғлиқ ўринларда ишлатилади. Чавандоз бирор буюмни тақими остига қўйиб ҳаракатланишини билдиради:
– Ия, Обиджон, – тиржайиб гапирди Қамбар, – мен ўйловдимки, улоқни тақимга босиб келасиз, бу ерда қозон осамиз деб, қуруқ томоша денг.
Ойбек, Танланган асарлар.
Тақимламоқ сўзи ҳам юқоридаги иборага маънодош. У от устида ўтирган ҳолда бирор нарсани, масалан, улоқни тақим остига босиб олишни ифодалайди:
Орият зўр нарса. Сен ҳам майдондасан. Улоқ отингнинг елкасида турибди, тақимла.
И. Раҳим, Ихлос.
@oriftolib
👍2
“Қонунинггаям, давлат тилинггаям!” деди
Кеча ғалати бир хабарга кўзим тушди.
Kun.uz мухбири Илёс Сафаров катта бир матбуот анжуманида Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати Елена Бабенкога давлат тилида савол берди ва нима учун ўзбекча гапирмагани ёки таржимон билан келмаганини сўради. Депутат эса унга саволни рус тилида беришини айтди. Ҳеч бир уялиш, ҳеч бир истиҳола йўқ.
“Давлат тилинггаям, деди, йиғилишинггаям деди, йиғилишингни директоригаям деди. Қонунларинггаям, деди. Қўрқмади! Депутат-да у!”
Депутат бу савол жавобини каналига жойлашини, канал аъзоси бўлган Америкадаги ўзбек диаспораси вакиллари бажонидил русча гапиришини таъкидлади. Уммон ортидаги русчани маъқул кўрадиган уч-тўртта обуначи манфаати олдида бир неча миллионли аудитория манфаати аҳамиятсиз. Журналист сенинг каналинг учун материал тайёрламайди-ку, дейдиган одам йўқ. Хуллас, ушбу жавобдан кейин Илёс Сафаров Елена Бабенконинг қайси ҳудуддан депутатликка сайлангани, неча фоиз овоз олгани ва у ўз сайловчиларига қайси тилда тарғибот олиб боргани билан қизиқди. “Андижон, эски шаҳар, 85 фоиз овоз олганман”, деди Бабенко саволга жавобан.
Шу ерида менда бошқа бир савол ҳам пайдо бўлди. Андижон шаҳрининг асосий аҳолиси ўзбеклардан иборат. Айниқса, эски шаҳарда. Қандай қилиб у 85 фоиз овоз ола билган? Ё сайловчилар билан учрашувга таржимон билан келиб, халқ кўнглидаги нозик-нозик масалаларда ваъз ирод қилганмикан? Ҳозир-чи? Сайловчилар билан учрашиб гаплашармикан? Ё 85 фоиз сайловчи (аслида у қолган 15 фоиз учун ҳам депутат) русчани типпа-тиниқ тушунидаган бўлиб кетдимикан? Ўзи бирор марта учрашганмикан сайловчилар билан?
Мен рус тилини ҳам, адабиётини ҳам яхши кўраман. Русларнинг ўзи ҳам бугун деярли ўқимай қўйган рус адибларини ўқийман. Рус тили орқали билимимни ошираман. У кучли, имконияти кенг тил эканини эътироф этаман. Менимча, бундай фикрдагилар анча кўп. Аммо ҳеч бир тил, жумладан, рус тили ўзбек тилининг хорланиши, четга сурилишига сабаб бўла олмайди. Бунга уринганлар кўп сонли ўзбеклар қатори менинг наздимда ҳам қадрсиздир.
Депутатнинг ёнини олишга уринган “Ўзгидромет” бош директори ҳам, йиғилишни бошқарган ўртакаш-модератор ҳам шунчаки моҳиятдан четга чиққан. Журналист аниқ-тиниқ савол беряпти: “Эй ҳурматли давлат хизматчиси, нега давлат тилида гапирмаяпсиз?” “Адвокатлар” эса соҳада асосан русийзабонлар ишлаши, кадр йўқлиги, бу мавзунинг ҳозир мавриди эмаслиги каби ёпишмаган гажакларни тиқиштириш билан овора. Афандининг “Ўзинг нега хотинингга кавуш олиб бермадинг?” деган жавоби эсга тушади беихтиёр.
Агар соҳада давлат тилини биладиган малакали кадрлар ростдан ҳам етишмаса, ҳамма ишни қўйиб, фақат шу билан шуғулланиш керак. “Ўзгидромет” берадиган об-ҳаво маълумотисиз ҳам шахсан менинг куним ўтаверади.
Бу масалага давлат тилига масъул Маънавият ва давлат тилини ривожлантириш департаменти, ўзбекча (билишни) истамайдиган депутат фаолият олиб борадиган Олий Мажлис Қонунчилик палатаси албатта муносабат билдириши керак. Кўзимиз ҳам, қулоғимиз ҳам сизда, ҳурматли мутасаддилар.
@oriftolib
Кеча ғалати бир хабарга кўзим тушди.
Kun.uz мухбири Илёс Сафаров катта бир матбуот анжуманида Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутати Елена Бабенкога давлат тилида савол берди ва нима учун ўзбекча гапирмагани ёки таржимон билан келмаганини сўради. Депутат эса унга саволни рус тилида беришини айтди. Ҳеч бир уялиш, ҳеч бир истиҳола йўқ.
“Давлат тилинггаям, деди, йиғилишинггаям деди, йиғилишингни директоригаям деди. Қонунларинггаям, деди. Қўрқмади! Депутат-да у!”
Депутат бу савол жавобини каналига жойлашини, канал аъзоси бўлган Америкадаги ўзбек диаспораси вакиллари бажонидил русча гапиришини таъкидлади. Уммон ортидаги русчани маъқул кўрадиган уч-тўртта обуначи манфаати олдида бир неча миллионли аудитория манфаати аҳамиятсиз. Журналист сенинг каналинг учун материал тайёрламайди-ку, дейдиган одам йўқ. Хуллас, ушбу жавобдан кейин Илёс Сафаров Елена Бабенконинг қайси ҳудуддан депутатликка сайлангани, неча фоиз овоз олгани ва у ўз сайловчиларига қайси тилда тарғибот олиб боргани билан қизиқди. “Андижон, эски шаҳар, 85 фоиз овоз олганман”, деди Бабенко саволга жавобан.
Шу ерида менда бошқа бир савол ҳам пайдо бўлди. Андижон шаҳрининг асосий аҳолиси ўзбеклардан иборат. Айниқса, эски шаҳарда. Қандай қилиб у 85 фоиз овоз ола билган? Ё сайловчилар билан учрашувга таржимон билан келиб, халқ кўнглидаги нозик-нозик масалаларда ваъз ирод қилганмикан? Ҳозир-чи? Сайловчилар билан учрашиб гаплашармикан? Ё 85 фоиз сайловчи (аслида у қолган 15 фоиз учун ҳам депутат) русчани типпа-тиниқ тушунидаган бўлиб кетдимикан? Ўзи бирор марта учрашганмикан сайловчилар билан?
Мен рус тилини ҳам, адабиётини ҳам яхши кўраман. Русларнинг ўзи ҳам бугун деярли ўқимай қўйган рус адибларини ўқийман. Рус тили орқали билимимни ошираман. У кучли, имконияти кенг тил эканини эътироф этаман. Менимча, бундай фикрдагилар анча кўп. Аммо ҳеч бир тил, жумладан, рус тили ўзбек тилининг хорланиши, четга сурилишига сабаб бўла олмайди. Бунга уринганлар кўп сонли ўзбеклар қатори менинг наздимда ҳам қадрсиздир.
Депутатнинг ёнини олишга уринган “Ўзгидромет” бош директори ҳам, йиғилишни бошқарган ўртакаш-модератор ҳам шунчаки моҳиятдан четга чиққан. Журналист аниқ-тиниқ савол беряпти: “Эй ҳурматли давлат хизматчиси, нега давлат тилида гапирмаяпсиз?” “Адвокатлар” эса соҳада асосан русийзабонлар ишлаши, кадр йўқлиги, бу мавзунинг ҳозир мавриди эмаслиги каби ёпишмаган гажакларни тиқиштириш билан овора. Афандининг “Ўзинг нега хотинингга кавуш олиб бермадинг?” деган жавоби эсга тушади беихтиёр.
Агар соҳада давлат тилини биладиган малакали кадрлар ростдан ҳам етишмаса, ҳамма ишни қўйиб, фақат шу билан шуғулланиш керак. “Ўзгидромет” берадиган об-ҳаво маълумотисиз ҳам шахсан менинг куним ўтаверади.
Бу масалага давлат тилига масъул Маънавият ва давлат тилини ривожлантириш департаменти, ўзбекча (билишни) истамайдиган депутат фаолият олиб борадиган Олий Мажлис Қонунчилик палатаси албатта муносабат билдириши керак. Кўзимиз ҳам, қулоғимиз ҳам сизда, ҳурматли мутасаддилар.
@oriftolib
YouTube
Deputat jurnalistga savolni rus tilida berishni so‘radi
17 avgust kuni AOKA majlislar zalida Gidrometeorologiya xizmati markazi vakillari ishtirokida matbuot anjumani o‘tkazildi. Unda davlat organlari va boshqa tashkilotlar tomonidan o‘tkaziladigan tadbirlarda davlat tilining qo‘llanishi bilan bog‘liq bahsli vaziyat…
“Мунчоқ” сўзининг кечмиши
Мунчоқ асосан зийнат учун ипга тизиб, бўйинга ёки билакка тақиладиган буюм. У думалоқ ёки бошқа шаклдаги доналардан ташкил топади.
Ўзбек тилининг этимологик луғатига кўра, бу сўз асли қадимги туркий тилда бойун отининг мойун шаклидан -чуқ қўшимчаси билан ҳосил қилинган. Кейинроқ сўз товуш ўзгаришларига учраган: бойун > мойун + чуқ = мойунчуқ > мончуқ > мунчуқ > мунчақ > мунчоқ.
“Девону луғатит турк”да бўйун сўзи ҳам, мунчақ сўзи ҳам учрайди. Демак, товуш ўзгаришлари Маҳмуд Кошғарий яшаган даврдан олдин юз берган. Луғатда мунчақланди сўзи шундай изоҳланган: қиз мунчақланди – қиз мунчоқ тақадиган, дур ва бошқа зийнатли бўлди, мунчоқ тақди.
@oriftolib
Мунчоқ асосан зийнат учун ипга тизиб, бўйинга ёки билакка тақиладиган буюм. У думалоқ ёки бошқа шаклдаги доналардан ташкил топади.
Ўзбек тилининг этимологик луғатига кўра, бу сўз асли қадимги туркий тилда бойун отининг мойун шаклидан -чуқ қўшимчаси билан ҳосил қилинган. Кейинроқ сўз товуш ўзгаришларига учраган: бойун > мойун + чуқ = мойунчуқ > мончуқ > мунчуқ > мунчақ > мунчоқ.
“Девону луғатит турк”да бўйун сўзи ҳам, мунчақ сўзи ҳам учрайди. Демак, товуш ўзгаришлари Маҳмуд Кошғарий яшаган даврдан олдин юз берган. Луғатда мунчақланди сўзи шундай изоҳланган: қиз мунчақланди – қиз мунчоқ тақадиган, дур ва бошқа зийнатли бўлди, мунчоқ тақди.
@oriftolib
👍1
Шеърий лаҳза
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Чархи дунё айланар ўша-ўша,
Манзил томон шайланар ўша-ўша,
Дилга мос дил сайланар ўша-ўша,
Аҳволим ўнгланмас, деб нолима, бас,
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Янгиланар ҳар кун бу эски ўлан,
Бир чалпак ёғилмас кўкдан, минг тилан!
“Алмийсоқ”да аҳдлашганмиз Ҳақ билан,
Сиёҳ қуриб бўлган, қалам ўзгармас,
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Ҳаёт гўзал, кезай десанг, кезгулик,
Бахтлар талай, сезай десанг, сезгулик,
Борар еринг ёвузликми, эзгулик,
Йўллар кўпдир, аммо, қадам ўзгармас,
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Гоҳо ростинг, гоҳ ҳазил-ҳузулинг бор,
Дунё шундай, гоҳ дард, гоҳ ҳузуринг бор,
Бир ўзингни минг нуқсон, қусуринг бор,
Касаллик турфа хил, малҳам ўзгармас,
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Кўзингни оч, майли, ҳечдан кўра кеч,
Ўз дилингнинг тугунларин ўзинг еч!
Ўзгартирмоқ истама оламни ҳеч,
Дейсан куйиб: “Нега нолам ўзгармас?!”
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Меҳрли бўл, бўлсин ишқдан дилинг чўғ,
Меҳр текин, муҳаббатнинг нархи йўқ,
Ботирмисан, ким бўлсанг ҳам фарқи йўқ,
У-бу дема, у ҳам, бу ҳам ўзгармас,
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Ботиржон Эргашев
@oriftolib
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Чархи дунё айланар ўша-ўша,
Манзил томон шайланар ўша-ўша,
Дилга мос дил сайланар ўша-ўша,
Аҳволим ўнгланмас, деб нолима, бас,
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Янгиланар ҳар кун бу эски ўлан,
Бир чалпак ёғилмас кўкдан, минг тилан!
“Алмийсоқ”да аҳдлашганмиз Ҳақ билан,
Сиёҳ қуриб бўлган, қалам ўзгармас,
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Ҳаёт гўзал, кезай десанг, кезгулик,
Бахтлар талай, сезай десанг, сезгулик,
Борар еринг ёвузликми, эзгулик,
Йўллар кўпдир, аммо, қадам ўзгармас,
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Гоҳо ростинг, гоҳ ҳазил-ҳузулинг бор,
Дунё шундай, гоҳ дард, гоҳ ҳузуринг бор,
Бир ўзингни минг нуқсон, қусуринг бор,
Касаллик турфа хил, малҳам ўзгармас,
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Кўзингни оч, майли, ҳечдан кўра кеч,
Ўз дилингнинг тугунларин ўзинг еч!
Ўзгартирмоқ истама оламни ҳеч,
Дейсан куйиб: “Нега нолам ўзгармас?!”
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Меҳрли бўл, бўлсин ишқдан дилинг чўғ,
Меҳр текин, муҳаббатнинг нархи йўқ,
Ботирмисан, ким бўлсанг ҳам фарқи йўқ,
У-бу дема, у ҳам, бу ҳам ўзгармас,
Ўзинг ўзгармасанг, олам ўзгармас!
Ботиржон Эргашев
@oriftolib
👍1
Қош қўяман деб кўз чиқармаслик ҳақида
Адабий нашрларда ишлаган пайтларим ёш қаламкашларнинг ёзганларида, айниқса шеърларида шунга ўхшаш ҳолатларга кўп дуч келардим. Муаллиф ўзи билмаган ё маъносини чала билган сўзни ўзи истаган мазмунда қўллайверади. Натижада кулгили ёки қўпол маънолар чиқиб қолади. Бунга ўхшаш ҳолатлар оддий ёзишмаларда ҳам кузатилади.
Яқинда бир мақтов гапга кўзим тушиб қолди. Умумий мазмуни бундай:
“Сиз каби раҳбар билан юксак натижаларга эришиш мумкин. Ходимларни доим қўллаб-қувватлаб, руҳлантириб турасиз. Балиқ бошидан, дейишади... Сизга ҳурматим чексиз. Омад сизни тарк этмасин”.
Аввало мақтовни оммавий айтмаган яхши. Ҳатто одамнинг ўзига ҳам. Жуда зарур бўлса, уни ҳаволантирмайдиган, хижолатга солмайдиган маънода эътироф қилиб қўйиш мумкин. Лекин кўпинча шу ҳам ортиқча.
Хуллас, юқоридаги гапда “Балиқ бошидан, дейишади” жумласи кўзланган мақсадга зид. Чунки мақолнинг тўлиғи “Балиқ бошидан сасийди” кўринишига эга ва салбий мазмун ташийди. Мақтов гапда бу иборанинг туриши мутлақо ортиқча. “Сиз бошчилигингизда ҳамма ёқнинг расвоси чиқди. Лекин сизни ҳурмат қиламан” деганга ўхшаш гап бу 🙃.
Бу ҳолатнинг оти қош қўяман деб кўз чиқариш дейилади.
@oriftolib
Адабий нашрларда ишлаган пайтларим ёш қаламкашларнинг ёзганларида, айниқса шеърларида шунга ўхшаш ҳолатларга кўп дуч келардим. Муаллиф ўзи билмаган ё маъносини чала билган сўзни ўзи истаган мазмунда қўллайверади. Натижада кулгили ёки қўпол маънолар чиқиб қолади. Бунга ўхшаш ҳолатлар оддий ёзишмаларда ҳам кузатилади.
Яқинда бир мақтов гапга кўзим тушиб қолди. Умумий мазмуни бундай:
“Сиз каби раҳбар билан юксак натижаларга эришиш мумкин. Ходимларни доим қўллаб-қувватлаб, руҳлантириб турасиз. Балиқ бошидан, дейишади... Сизга ҳурматим чексиз. Омад сизни тарк этмасин”.
Аввало мақтовни оммавий айтмаган яхши. Ҳатто одамнинг ўзига ҳам. Жуда зарур бўлса, уни ҳаволантирмайдиган, хижолатга солмайдиган маънода эътироф қилиб қўйиш мумкин. Лекин кўпинча шу ҳам ортиқча.
Хуллас, юқоридаги гапда “Балиқ бошидан, дейишади” жумласи кўзланган мақсадга зид. Чунки мақолнинг тўлиғи “Балиқ бошидан сасийди” кўринишига эга ва салбий мазмун ташийди. Мақтов гапда бу иборанинг туриши мутлақо ортиқча. “Сиз бошчилигингизда ҳамма ёқнинг расвоси чиқди. Лекин сизни ҳурмат қиламан” деганга ўхшаш гап бу 🙃.
Бу ҳолатнинг оти қош қўяман деб кўз чиқариш дейилади.
@oriftolib
👍1