“Учрашув ўтказди” ва “учрашди”: фарқи нимада?

Бугун ОАВ учрашув ўтказди деган жумлани жуда кўп ишлатяпти. Шуни қисқа қилиб учрашди деса бўлмайдими? Бўлади. Лекин бунда ташкиллаганлик, ташаббусга эгалик маъноси бўртиб акс этмайди. Баъзан учрашув ўтказди унча мос келмаслиги мумкин. Умумий мазмунга қараш керак.

Масалан:

Тошкентда Марказий Осиё давлатлари бош вазирлари учрашди. ✅

Тошкентда Марказий Осиё давлатлари бош вазирлари учрашув ўтказди. 🤔

Иккинчи жумла таҳрир нуқтаи назаридан у қадар тўғри эмас. Чунки учрашувни бош вазирлар ташкиллаштирмаган. Уни Ўзбекистон ҳукумати ташкиллаштирган. Бош вазирлар эса тайёр ташкиллаштирилган маросимда қатнашган. Лекин бу учрашув барча бош вазирларнинг умумий ташаббуси билан ўтказилган бўлса, айнан учрашув ўтказди иборасидан фойдаланган яхши.

Президент матбуот котиби журналистлар билан учрашди. ✅

Учрашувни матбуот котиби ташкиллагани маъноси бўртиб акс этмаяпти.

Президент матбуот котиби журналистлар билан учрашув ўтказди. ✅

Учрашувни матбуот котиби ташкиллагани, у ташаббускор бўлгани яққолроқ ифодаланяпти.

Гап мажҳул нисбатда бўлса-чи? Мажҳул нисбат ўз номига хос, у мазмунни ҳам мажҳуллаштиради. Бунда ташкиллаштириш маъноси йўқолади:

Тошкентда Марказий Осиё давлатлари бош вазирлари учрашуви ўтказилди. ✅

Президент матбуот котиби ва журналистлар учрашуви ўтказилди. ✅

Юқоридаги ҳар икки жумла хато эмас. Лекин мен феълни иложи борича аниқ нисбатда қўллаш тарафдориман. Аниқликка нима етсин!

@oriftolib

“Нафси ҳакалак отди”: ҳакалак нима?

Бу ибора тилда кўп қўлланади. Ибора таркибидаги ҳакалак сўзининг туб маъносига кўп ҳам эътибор бермаймиз. Бу сўз ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Бир оёғи йўқ.

Чап оёғингизни кесишармиш. Икки оёқ билан сиздан кўрганим шу бўлса, энди ҳакалак бўлганда нима қилардингиз...
С. Кароматов, Бир томчи қон.

2️⃣ Болалар ўйини. Ерга чизилган катаклар бўйлаб бир оёқлаб сакраб ўйналадиган болалар ўйини.

Ҳакалак ўйнамоқ.

❗️ Мана шу ўйин номини эсда сақлаб қолинг. Кўпчилик уни русчалаб классики деб қўя қолади. Аслида ўзбекчада бу ўйиннинг бир нечта номлари бор.

Ўзбекча-русча луғат ҳакалак сўзини русча жёлудь, яъни чўчқаёнғоқ маъносида ҳам изоҳлаган.

Ҳакалак отмоқ ибораси бир оёқлаб ирғиб-ирғиб юришни билдиради.

Нафси ҳакалак отмоқ ибораси эса икки хил маънога эга:

1️⃣ Иштаҳаси жуда очилиб, ейиш, ичишдан ўзини тўхтатолмаслик.

2️⃣ Ўзиники қилиш, ўзлаштиришда иштаҳаси карнай бўлмоқ.

Ушбу иборанинг нафси ҳайкалак отмоқ, нафси ҳаккалак отмоқ вариантлари ҳам бор. Лекин бир нарсани эътиборга олиш керак. Матн тузаётганда вариантдош сўзларнинг жонли тилда энг кўп ишлатиладигани, ҳамма биладиганини қўллайвериш керак. Ёзишдан мақсад – билимдонликни кўрсатиш эмас, фикрни ўқувчига етказиб бериш. Китобхонга ётроқ сўзни қўллаш матнни ҳам, мазмунни ҳам ўқувчи онги ва қалбидан бир қадар узоқлаштиради. Албатта, махсус илмий-тадқиқий, хос матнлар бундан мустасно.

📌 Демак:

Нафси ҳакалак отмоқ, нафси ҳайкалак отмоқ, нафси ҳаккалак отмоқ ✅

@oriftolib

​Иксми ёки экс?

Математикадаги x белгисини экс тарзида талаффуз этиш учраб туради. Талаффуздаги хато баъзан ёзувга ҳам кўчиб ўтиши мумкин. Белги номининг тўғриси – икс.

Икс сўзи ўзбек тилида икки хил маънони англатади:

1️⃣ Лотин алифбосида охиридан учинчи ҳарф – x нинг номи.

2️⃣ Математикада: шу ҳарф билан ифодаланган номаълум миқдор.

Икс сўзи математикадан бошқа фанларда ҳам ишлатилади. Масалан, физикада рентген нурлари икс-нурлар деб ҳам аталади.

Икс сўзининг қизиқ тарихи бор.

Номаълум миқдорни ҳарф билан ифодалашни араб математик олимлари фанга олиб кирган. Улар буни арабча шай (شيء) – ҳеч нарса сўзининг бош ҳарфи – шин (ش) билан ифодалаганлар.

Араб тилидаги асарларни ўз тилига ўгирган испан олимлари шин ҳарфини ёзувда ифодалашда қийналганлар. Чунки испанчада ш бўлмаган. Шу сабабли унинг ўрнига юнонча хи ҳарфини олганлар. Кейинчалик бу асарлар испанчадан Европанинг бошқа тилларига таржима қилингач, юнонча хи лотинча x га алмаштирилган. Лотинча x ҳарфи икс деб номланади. Айнан шу белги ва ном фанда оммалашган.

Ҳарф инглиз тилида экс деб аталади. Лекин ўзбекчада математика ва бошқа фанларда лотинча ҳарф номи – икс қўлланади. Амалдаги ўзбек лотин алифбосида эса бу ҳарф ха деб номланган.

X белгиси рим рақами сифатида 10 сонини англатади.

@oriftolib

Bir birikma tahriri: “ertalabki nonushta”

“Takror aytilganda rangsizdir kalom”, deydi shoir. Qaytariqlar soʻzning ohorini toʻkadi, mazmunni kuchsizlantiradi. Bir oʻzakli yoki bir mazmunli soʻzlarni ketma-ket qoʻllash fanda tavtologiya deyiladi. Tahrirda bu holat matnning jiddiy qusuri sanaladi. Uni albatta toʻgʻrilash kerak.

Yaqinda bir kitob tahririda ertalabki nonushta degan birikmaga koʻzim tushdi. Bu yerda soʻzlar bir oʻzakdan hosil boʻlmagan, mazmuni ham alohida olganda boshqa-boshqa. Lekin u yaxlit holda baribir xato sanaladi. Nega?

Chunki nonushta faqat ertalab qilinadi. Uni ertalabki soʻzi bilan sifatlash ortiqcha.

Nonushta soʻzini izohli lugʻat ertalabki non-choy, xoʻrak deb sharhlagan:

Sidiqjon ertalab nonushtadan keyin joʻnamoqchi boʻlgan edi.
A. Qahhor, “Qoʻshchinor chiroqlari”.

Bu jumlada ertalab soʻzi toʻgʻri qoʻllangan. U joʻnash vaqtini yanada aniq koʻrsatish uchun ishlatilyapti, nonushtani sifatlayotgani yoʻq. Sodiqjon ertalab ketmoqchi, lekin nonushtadan keyin.

Nonushta qilmoq iborasi ertalabki xoʻrakni yemoq maʼnosini anglatadi.

📌 Demak:

Ertalab nonushtadan soʻng joʻnadi. Nonushtadan soʻng joʻnadi. Nonushtani vaqtida qiling! ✅

Ertalabki nonushtadan soʻng joʻnadi. Ertalabki nonushtani vaqtida qiling. ❌

Shunga oʻxshash iboralardan yana bilasizmi? Izohlarda qoldiring.

@oriftolib

“Патир” сўзининг маъноси

Патир ўзбекчада кўпинча ёғ аралаштирилган, оширилмаган хамирдан чекичлаб тайёрланадиган юпқароқ нонни англатади. Унинг келиб чиқиши асли арабча.

Ўзбек тилининг этимологик луғатига кўра, бу сўз арабча фатир(ун) шаклига эга. Ўзбек тилига сўзлашув тилидаги талаффузи асосида ф ундоши п ундошига, чўзиқ и унлисини эса қисқа и унлисига алмаштириб қабул қилинган.

Тожик тилига аслига яқин – фатир шаклида олинган.

Бу сўз асли нонушта қилди маъносини англатувчи фатара феълидан ясалган аслий сифат бўлиб, оширилмаган хамирдан тайёрланган нон маъносини англатади.

@oriftolib

“Киройи куёвинг шундоқ бўлса”: киройи нима?

“Ўткан кунлар” романи қаҳрамони Мирзакарим қутидор тошкентлик савдогар йигит Отабек ҳақида айни шу мақтовни айтади: “киройи куёвинг шундоқ бўлса...”

Хўш, киройи нима дегани?

Бу сўз арабча киро сўзи ва форсий -йи қўшимчасидан ҳосил бўлган, форсчада арзирли, лойиқ, сазовор бўладиган деган маъноларни англатади. Ўзбекчада икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Айтишга арзийдиган, гапирса, мақтаса бўладиган.

Қишлоқда дув-дув гап. Киройи куёвинг бўлса, Комилжондақа бўлсин.
Уйғун, Ҳаёт қўшиғи.

2️⃣ Ўтакетган, жуда, ғоят.

Энди орада чақир тиканак бўлишим – киройи номардлик!
Ойбек, Олтин водийдан шабадалар.

Демак, Мирзакарим қутидор киройи сўзини биринчи маъносида қўллаган.

@oriftolib

Ўқлоғи, ўқлоқ, ўқлов

Ўқлоғи сўзи ошхамир ёйиш учун ишлатиладиган узун силлиқ таёқчани англатади:

Мен бу боққа фақат бир кинначи сифатида кирган эдимки, бузоқ йўқотган эгачим ўқлоғи кўтариб қаршилади.
А. Қодирий, Кичик асарлар.

Бу сўзнинг ўқлоқ ва ўқлов шакллари ҳам бор:

..Овози хасталанган, ориқлаб, қўл томирлари ўқлоқдай ирғиган эди.
Ҳ. Назир, Сув гадоси – оқпадар

-Ойим қўлидаги хамир ёйиб ўтирган ўқлов билан бошимга астагина урди, – деди Шум бола.
Ғ. Ғулом, Шум бола.

📌 Демак:

Ўқлоғи, ўқлоқ, ўқлов ✅

@oriftolib

Ўз тилингизни ҳурматланг!

Имловий хатоларни баъзида табиийдек қабул қиламиз. Айримлар кирилда ёзганда ў, қ, ғ, ҳ ҳарфларини ишлатмайди ва буни оддий ҳол ҳисоблайди. Клавиатура бўлмаса, ўрнатиб олиш керак. Замонавий операцион тизимларда ўзбек кирил ёки лотин алифбоси муаммо эмас.

Техник камчиликни осон тўғрилаш мумкин, лекин саводни яхшилаш вақт ва ҳафсала талаб қилади. Расмдаги матнда анчагина имло хатолари бор.

Айтганча, ўзбекчада сизлаб мурожаат қилган яхши. Бу ўзбекча муомала маданиятининг бир қисми.

Қуйида расмдаги матннинг тўғриланган кўриниши бериляпти. Мабодо бошқа шифохоналарда ҳам шунақа эслатма ёзиш керак бўлса, фойдаланишар:

Коронавирус юқтиришдан ўзингиз ва оила аъзоларингизни асранг!
🔹 Тиббий ниқоб тақиб юришни унутманг. У сизни инфекциядан ҳимоялайди.
🔹 Ижтимоий масофага амал қилинг.
🔹 Муолажага (ёки мутахассис қабулига) навбат билан киришга одатланинг.

* Расм обуначилардан.

@oriftolib

Ф. И. О. ми ёки ФИО?

#Сўраган_эдингиз

Кўпинча турли маълумотнома ва жадвалларда фамилияси, исми, отаисми сўзлари қисқартириб берилади. Уни қай шаклда ёзиш тўғри?

Бу борада аниқ қоида йўқ. Лекин мантиқий жавоб топиш мумкин.

Ўзбек тилининг асосий имло қоидаларида кўрсатилишича, А. Ж. Жабборов, А. Д. Абдувалиев кабиларда исмнинг ва отаисмнинг биринчи ҳарфига тенг қисқартмалар фамилиядан ажратиб кўчирилмайди. Шунингдек, в. б. (ва бошқалар), ш. к. (шу кабилар) сингари ҳарфий қисқартмалар ҳам олдинги сўздан ажратиб кўчирилмайди.

Ф. И. О. қисқартмаси ТТА, АЭС, ХДП, АҚШ, БМТ каби сўзларга ўхшаш қисқартма сўз эмас, ҳарфий қисқартма. Чунки у алоҳида сўз саналмайди. Қисқартма сўзлар эса янги сўз саналади ва матнда мустақил қўллана олади. Ф. И. О. моҳиятан в. б., ш. к. қисқартмалари билан бир хил. Демак, уни ҳам нуқта билан ёзиш тўғри бўлади.

Имло қоидаларида берилган мисолда в. б. ва ш. к. қисқартиришларида нуқтадан кейин бўш жой ташланмабди. Аслида бўш жой бўлиши керак. Чунки матн ичида қўлланган тиниш белгилари одатда ўзидан кейин битта бўш жой талаб қилади.

Ф. И. О. ҳарфий қисқартмасини в. б. ва ш. к. сингари кичик ҳарфларда ҳам ёзиш мумкин: ф. и. о. Аммо бош ҳарф билан ёзган афзал. Чунки бу қисқартмалар бош ҳарф билан ёзилувчи сўзларга ишора қилади, исм, фамилия ва отаисми ҳар доим бош ҳарф билан ёзилади.

Қисқартиришни нуқтасиз ФИО шаклида ёзиш ҳам мумкин. Лекин Ф. И. О. қоидага мосроқ.

@oriftolib