#Дарё

“Чин-Мочин”, “тўрт муча”, “жуфтакни ростлади” – биз билган сўзларнинг биз билмаган маъноси

Айрим сўз ва ибораларни бот-бот эшитамиз, ўзимиз ҳам қўллаймиз, лекин уларнинг асл маъно-мазмуни қандай эканига кўп ҳам аҳамият бермаймиз.

“Тилимизни биламизми?” рукнининг бу галги сонида ана шундай сўзлардан баъзилари ҳақида маълумот бердим.

Чин-Мочин. Чин – Хитой. Мочин қаер?
Тўрт мучага нималар киради?
“Жуфтакни ростлади”: жуфтак нима?
Дарранда – йиртқич ҳайвон

Қизиққанлар сайтда мақоланинг тўлиқ варианти билан танишиб чиқиши мумкин:

👉 https://daryo.uz/2021/08/04/tilimizni-bilamizmi-chin-mochin-tort-mucha-juftakni-rostladi-biz-bilgan-sozlarning-biz-bilmagan-manosi/

@oriftolib

Аслида: вергул керакми ёки йўқ?

Имлоси жуда чалкаштирадиган сўзлардан бири ана шу аслида сўзи бўлади. Изоҳли луғатда берилган мисолларда ҳам бир ўринда вергул ишлатилган, бошқа жойда эса йўқ 😬.

Хўш, ўзи вергул керакми ёки йўқ?

Буни аниқлаш учун олдин сўзнинг маънолари билан танишиб чиқамиз. Аслида уч хил маънони ифодалайди:

1️⃣ Ҳақиқат эътибори билан; асли.

Молларни биз сотаётганимиз билан дўкон аслида бошқа кишиники.

2️⃣ Одатга кўра, табиатан; асли.

Отахон аслида телевизорни кам кўради.

3️⃣ Модал сўз вазифасида келади. Бунда фикрнинг тўғрилигини билдиради.

Аслида, бу масалага чуқур ёндашиш керак эди...

📌 Демак, муаллиф ўз гапига муносабат билдиргандагина аслида сўзи билан вергул ишлатиш керак. Модал сўз сўзловчининг ўз фикрига муносабатини англатганда кириш сўз ҳисобланади. Кириш сўз гап бошида ўзидан кейин, гап ичида икки томондан, гап охирида ўзидан олдин вергул талаб қилади:

Бу масалага, аслида, чуқур ёндашиш керак эди...
Бу масалага чуқур ёндашиш керак эди, аслида...

Қолган ўринларда вергул ишлатмаслик зарур.

Аслида сўзи кириш сўз бўлиб келганда уни аслини олганда бирикмаси билан алмашириш мумкин. Юқорида биринчи ва иккинчи шарҳда келтирилган мисолларда ҳам аслида сўзини шу маънода ишлатмоқчи бўлсангиз, вергул қўйишингиз мумкин. Бу вергул ишқибозлари учун, албатта 😏. Мен вергул ишлатмаслик тарафдориман.

Аслида сўзи ҳақиқат эътибори билан, одатга кўра, табиатан, асли маъноларини ифодаласа, шу сўзларни унинг ўрнига қўйиб кўрганда маъно йўқолмаса, вергул ишлатманг.

@oriftolib

​Чин-Мочин. Чин – Хитой. Мочин қаер?

Бадиий адабиётларда, айниқса, эртакларда Чин-Мочин, Чину Мочин каби ибораларга кўзимиз тушади. Баъзан ўзимиз ҳам сўзлашувда ишлатамиз. Чин Хитой экани кўпчиликка маълум. Бу юрт номи инглизчада ҳам China дейилади. Хўш, Мочин қаер?

Мочин ҳиндча Моҳо – катта ва Чин сўзларидан, Катта Чин деган маънони англатади.

Миллий энциклопедияга кўра, Мочин қадимда Хитойнинг шимоли ва шимоли-ғарбида яшаган халқлар номидан келиб чиққан жой номи.

Мочиннинг ўрни ижтимоий-сиёсий вазият ва халқларнинг кўчиши натижасида ўзгариб турган. Маҳмуд Кошғарий “Девону луғотит турк”да Юқори Чинда истиқомат қилган табғачлар кейинги даврда мочин деб аталганлигини айтади. “Мочинликлар ва чинликларнинг алоҳида тиллари бор бўлса ҳам, шаҳарликлар туркчани яхши биладилар, биз билан ёзишмалари туркчадир”, деб ёзади улуғ тилшунос.

Абдурасул Абдухолиқ ўғли “Чин ва Мочин” китобида Махмуд Кошғарий ўз дунё харитасида Мочин деб чизган жой Корея ярим ороли бўлиши керак деган фикрни илгари суради ва у ҳозирги Манжурия ҳудудига тўғри келишини айтади.

Чин ва Мочин сўзлари қадимда туркий халқлар яшаган ҳудудларга нисбатан ишлатилган. Кейинчалик улар англатадиган маъно ўзгарган.

@oriftolib

Ноль ёки нуль?

Изоҳли луғатда фақат ноль сўзи берилган. 2013 йили “Академнашр” нашриётида чиққан имло луғати эса нуль сўзини ҳам вариантдош сифатида киритган. Бу русчага тақлиддан бошқа нарса эмас. 1976 йили, совет даврида чиққан луғатда ҳам нуль сўзи йўқ.

Ўзбекчада 0 сони нуль тарзида ифодаланмайди. Нул ўзаги қатнашган нуллификация сўзи эса илмий адабиётларда қўлланади, холос. Ҳатто рус тилида ҳам нуль сўзи истеъмолдан чиқиб кетяпти экан. Фақат турғун иборалар, шу ўзакдан ясалган айрим сўзлардагина ишлатиляпти холос. Русчада бор-ку деб ўзбекчага ҳам нуль сўзини олиб кириш мутлақо ўринсиз ва эҳтиёжсиз иш.

Ноль сўзи ҳеч, ҳеч қандай маъносидаги лотинча nullus сўзидан. Ўзбек тилида икки хил мазмунда ишлатилади:

1️⃣ Муайян бирлик ёки миқдорнинг йўқлигини ифодаловчи “0” белгисининг номи.

2️⃣ Иссиқлик ва совуқлик температуралари ўртасидаги шартли чегара.

Хуллас, 0 сонини сўз билан ифодалаганда ноль сўзини ишлатиш керак.

Мен кирилчада ноль ва бошқа сўзларда келадиган ь – юмшатиш белгиси мутлақо ортиқча деб ҳисоблайман. Насиб қилса, бу ҳақида алоҳида ёзаман.

@oriftolib

“Учрашув ўтказди” ва “учрашди”: фарқи нимада?

Бугун ОАВ учрашув ўтказди деган жумлани жуда кўп ишлатяпти. Шуни қисқа қилиб учрашди деса бўлмайдими? Бўлади. Лекин бунда ташкиллаганлик, ташаббусга эгалик маъноси бўртиб акс этмайди. Баъзан учрашув ўтказди унча мос келмаслиги мумкин. Умумий мазмунга қараш керак.

Масалан:

Тошкентда Марказий Осиё давлатлари бош вазирлари учрашди. ✅

Тошкентда Марказий Осиё давлатлари бош вазирлари учрашув ўтказди. 🤔

Иккинчи жумла таҳрир нуқтаи назаридан у қадар тўғри эмас. Чунки учрашувни бош вазирлар ташкиллаштирмаган. Уни Ўзбекистон ҳукумати ташкиллаштирган. Бош вазирлар эса тайёр ташкиллаштирилган маросимда қатнашган. Лекин бу учрашув барча бош вазирларнинг умумий ташаббуси билан ўтказилган бўлса, айнан учрашув ўтказди иборасидан фойдаланган яхши.

Президент матбуот котиби журналистлар билан учрашди. ✅

Учрашувни матбуот котиби ташкиллагани маъноси бўртиб акс этмаяпти.

Президент матбуот котиби журналистлар билан учрашув ўтказди. ✅

Учрашувни матбуот котиби ташкиллагани, у ташаббускор бўлгани яққолроқ ифодаланяпти.

Гап мажҳул нисбатда бўлса-чи? Мажҳул нисбат ўз номига хос, у мазмунни ҳам мажҳуллаштиради. Бунда ташкиллаштириш маъноси йўқолади:

Тошкентда Марказий Осиё давлатлари бош вазирлари учрашуви ўтказилди. ✅

Президент матбуот котиби ва журналистлар учрашуви ўтказилди. ✅

Юқоридаги ҳар икки жумла хато эмас. Лекин мен феълни иложи борича аниқ нисбатда қўллаш тарафдориман. Аниқликка нима етсин!

@oriftolib

“Нафси ҳакалак отди”: ҳакалак нима?

Бу ибора тилда кўп қўлланади. Ибора таркибидаги ҳакалак сўзининг туб маъносига кўп ҳам эътибор бермаймиз. Бу сўз ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Бир оёғи йўқ.

Чап оёғингизни кесишармиш. Икки оёқ билан сиздан кўрганим шу бўлса, энди ҳакалак бўлганда нима қилардингиз...
С. Кароматов, Бир томчи қон.

2️⃣ Болалар ўйини. Ерга чизилган катаклар бўйлаб бир оёқлаб сакраб ўйналадиган болалар ўйини.

Ҳакалак ўйнамоқ.

❗️ Мана шу ўйин номини эсда сақлаб қолинг. Кўпчилик уни русчалаб классики деб қўя қолади. Аслида ўзбекчада бу ўйиннинг бир нечта номлари бор.

Ўзбекча-русча луғат ҳакалак сўзини русча жёлудь, яъни чўчқаёнғоқ маъносида ҳам изоҳлаган.

Ҳакалак отмоқ ибораси бир оёқлаб ирғиб-ирғиб юришни билдиради.

Нафси ҳакалак отмоқ ибораси эса икки хил маънога эга:

1️⃣ Иштаҳаси жуда очилиб, ейиш, ичишдан ўзини тўхтатолмаслик.

2️⃣ Ўзиники қилиш, ўзлаштиришда иштаҳаси карнай бўлмоқ.

Ушбу иборанинг нафси ҳайкалак отмоқ, нафси ҳаккалак отмоқ вариантлари ҳам бор. Лекин бир нарсани эътиборга олиш керак. Матн тузаётганда вариантдош сўзларнинг жонли тилда энг кўп ишлатиладигани, ҳамма биладиганини қўллайвериш керак. Ёзишдан мақсад – билимдонликни кўрсатиш эмас, фикрни ўқувчига етказиб бериш. Китобхонга ётроқ сўзни қўллаш матнни ҳам, мазмунни ҳам ўқувчи онги ва қалбидан бир қадар узоқлаштиради. Албатта, махсус илмий-тадқиқий, хос матнлар бундан мустасно.

📌 Демак:

Нафси ҳакалак отмоқ, нафси ҳайкалак отмоқ, нафси ҳаккалак отмоқ ✅

@oriftolib

​Иксми ёки экс?

Математикадаги x белгисини экс тарзида талаффуз этиш учраб туради. Талаффуздаги хато баъзан ёзувга ҳам кўчиб ўтиши мумкин. Белги номининг тўғриси – икс.

Икс сўзи ўзбек тилида икки хил маънони англатади:

1️⃣ Лотин алифбосида охиридан учинчи ҳарф – x нинг номи.

2️⃣ Математикада: шу ҳарф билан ифодаланган номаълум миқдор.

Икс сўзи математикадан бошқа фанларда ҳам ишлатилади. Масалан, физикада рентген нурлари икс-нурлар деб ҳам аталади.

Икс сўзининг қизиқ тарихи бор.

Номаълум миқдорни ҳарф билан ифодалашни араб математик олимлари фанга олиб кирган. Улар буни арабча шай (شيء) – ҳеч нарса сўзининг бош ҳарфи – шин (ش) билан ифодалаганлар.

Араб тилидаги асарларни ўз тилига ўгирган испан олимлари шин ҳарфини ёзувда ифодалашда қийналганлар. Чунки испанчада ш бўлмаган. Шу сабабли унинг ўрнига юнонча хи ҳарфини олганлар. Кейинчалик бу асарлар испанчадан Европанинг бошқа тилларига таржима қилингач, юнонча хи лотинча x га алмаштирилган. Лотинча x ҳарфи икс деб номланади. Айнан шу белги ва ном фанда оммалашган.

Ҳарф инглиз тилида экс деб аталади. Лекин ўзбекчада математика ва бошқа фанларда лотинча ҳарф номи – икс қўлланади. Амалдаги ўзбек лотин алифбосида эса бу ҳарф ха деб номланган.

X белгиси рим рақами сифатида 10 сонини англатади.

@oriftolib

Bir birikma tahriri: “ertalabki nonushta”

“Takror aytilganda rangsizdir kalom”, deydi shoir. Qaytariqlar soʻzning ohorini toʻkadi, mazmunni kuchsizlantiradi. Bir oʻzakli yoki bir mazmunli soʻzlarni ketma-ket qoʻllash fanda tavtologiya deyiladi. Tahrirda bu holat matnning jiddiy qusuri sanaladi. Uni albatta toʻgʻrilash kerak.

Yaqinda bir kitob tahririda ertalabki nonushta degan birikmaga koʻzim tushdi. Bu yerda soʻzlar bir oʻzakdan hosil boʻlmagan, mazmuni ham alohida olganda boshqa-boshqa. Lekin u yaxlit holda baribir xato sanaladi. Nega?

Chunki nonushta faqat ertalab qilinadi. Uni ertalabki soʻzi bilan sifatlash ortiqcha.

Nonushta soʻzini izohli lugʻat ertalabki non-choy, xoʻrak deb sharhlagan:

Sidiqjon ertalab nonushtadan keyin joʻnamoqchi boʻlgan edi.
A. Qahhor, “Qoʻshchinor chiroqlari”.

Bu jumlada ertalab soʻzi toʻgʻri qoʻllangan. U joʻnash vaqtini yanada aniq koʻrsatish uchun ishlatilyapti, nonushtani sifatlayotgani yoʻq. Sodiqjon ertalab ketmoqchi, lekin nonushtadan keyin.

Nonushta qilmoq iborasi ertalabki xoʻrakni yemoq maʼnosini anglatadi.

📌 Demak:

Ertalab nonushtadan soʻng joʻnadi. Nonushtadan soʻng joʻnadi. Nonushtani vaqtida qiling! ✅

Ertalabki nonushtadan soʻng joʻnadi. Ertalabki nonushtani vaqtida qiling. ❌

Shunga oʻxshash iboralardan yana bilasizmi? Izohlarda qoldiring.

@oriftolib

“Патир” сўзининг маъноси

Патир ўзбекчада кўпинча ёғ аралаштирилган, оширилмаган хамирдан чекичлаб тайёрланадиган юпқароқ нонни англатади. Унинг келиб чиқиши асли арабча.

Ўзбек тилининг этимологик луғатига кўра, бу сўз арабча фатир(ун) шаклига эга. Ўзбек тилига сўзлашув тилидаги талаффузи асосида ф ундоши п ундошига, чўзиқ и унлисини эса қисқа и унлисига алмаштириб қабул қилинган.

Тожик тилига аслига яқин – фатир шаклида олинган.

Бу сўз асли нонушта қилди маъносини англатувчи фатара феълидан ясалган аслий сифат бўлиб, оширилмаган хамирдан тайёрланган нон маъносини англатади.

@oriftolib

“Киройи куёвинг шундоқ бўлса”: киройи нима?

“Ўткан кунлар” романи қаҳрамони Мирзакарим қутидор тошкентлик савдогар йигит Отабек ҳақида айни шу мақтовни айтади: “киройи куёвинг шундоқ бўлса...”

Хўш, киройи нима дегани?

Бу сўз арабча киро сўзи ва форсий -йи қўшимчасидан ҳосил бўлган, форсчада арзирли, лойиқ, сазовор бўладиган деган маъноларни англатади. Ўзбекчада икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Айтишга арзийдиган, гапирса, мақтаса бўладиган.

Қишлоқда дув-дув гап. Киройи куёвинг бўлса, Комилжондақа бўлсин.
Уйғун, Ҳаёт қўшиғи.

2️⃣ Ўтакетган, жуда, ғоят.

Энди орада чақир тиканак бўлишим – киройи номардлик!
Ойбек, Олтин водийдан шабадалар.

Демак, Мирзакарим қутидор киройи сўзини биринчи маъносида қўллаган.

@oriftolib