Палапон ва полапон

Бу сўз баъзи луғатларда палапон, баъзиларида эса полапон шаклида берилган. Изоҳли луғат эса ҳар икки шаклни келтирган.

Палапон сўзлашув тилида қўлланади. У тўрт хил маънога эга:

1️⃣ Паррандаларнинг ҳали пат ва қанот чиқармаган ёки эндигина чиқара бошлаган боласи; жиш.

2️⃣ Гўдак болаларни, ёшларни эркалатиб айтиладиган сўз.

3️⃣ Кўчма маънода, бетакаллуф ҳазил сифатида: ҳеч нарса билмайдиган, тажрибасиз.

4️⃣ Бесўнақай, катта; салмоқланиб, лапанглаб юрадиган.

Полапон сўзи палапоннинг вариантдошидир.

📌 Демак:

Палапон, полапон ✅

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Таниқли таржимон Низом Комил вафот этди

Бугун – 2021 йилнинг 24 июл куни эрта тонгда таниқли таржимон Низом Комил 84 ёшида вафот этди.

Жаноза аср намозидан сўнг “Чўпон ота” масжидида ўқилади. Марҳум “Чўпон ота” қабристонига қўйилади.

Низом Комил 1937 йили туғилган. Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институт (ҳозирги университитет)ида таҳсил олган.

Нодар Думбадзе, Эрих Мария Ремарк, Фозил Искандар ва бошқа адибларнинг асарларини ўзбек тилига маҳорат билан ўгирган.

Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган маданият ходими.

Низом Комил билан бундан ўн икки-ўн уч йиллар олдин бафуржа суҳбатлашган эдим. Самимий, дангал, бағрикенг одам сифатида таассурот уйғотганди. Таржималарини мароқ ва ҳайрат билан ўқиганман. Сўз танлаш ва қўллашда энг уста адиблардан бири эди Низом ака.

Аллоҳ раҳмат қилсин.

@oriftolib

​Белгилардаги ҳиссиёт

#Сўраган_эдингиз

Ҳозир компютер ва смартфонларда эможилар – ҳисбелгиларнинг хилма-хил турлари бор. Тайёр график нишонлар – стикерлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Лекин баъзида ҳарфлар ва тиниш белгилари билан ҳам турли муносабат ва ҳолатларни акс эттириш мумкин.

Бунда керакли эможини қидириб ўтирмайсиз, клавиатурадаги тайёр белгилардан фойдаланасиз. Масалан, жумла охирига ) – ёпувчи қавс белгисини қўйиш жилмайиш, хуш кайфиятни англатади. Бундай имло интернет тилига хос. Эможилардан эса жиддийроқ матнларда ҳам фойдаланиш бошланган.

Қуйида туйғу ёки ҳолатни ифодалашга хизмат қиладиган баъзи белгилар билан танишасиз.

@oriftolib

​Кобулми ёки Қобул?

Афғонистон пойтахти номини ёзишда кўп хатоликлар, хилмахилликлар кузатилади. Хўш, қай бири тўғри: Кобулми ёки Қобул?

Кобул шакли тўғри. Пушту ва дарий тилларида бу сўз коф (ک) ҳарфи билан ёзилади.

Кобул сўзининг этимологияси ҳақида турли тахминлар бор. Бир тахминга кўра, у капул – сомон кўприк маъносини англатади. Бошқа бир версияга асосан, об дар бейни гул – гул орасидаги сув, яъни гулзор оралаб ўтадиган дарё бирикмасидан келиб чиққан. Рус топонимчи олими Евгений Поспелов фикрича, шаҳарга шу номдаги дарёнинг оти берилган.

Шаҳар милоддан олдинги давр манбаларида Кубха номи билан аталган. Аҳамонийлар пайтида шаҳар Кабур деб номланган. Қадимги Хитой манбаларида Гаофу деб тилга олинади ва аҳолиси савдогарлар экани айтилади. Баъзи асарларда шаҳар Кофес, Кофене тарзида тилга олинади.

Айрим олимлар фикрича, Камбожа давлати номи Кобул шаҳри номига бориб тақалади.

Ўзбекистон миллий энциклопедиясида шаҳар номи Кобул шаклида берилган. “Бобурнома”да, изоҳли луғатдаги мисолларда ҳам айни шу имло қўлланган.

📌 Демак:

Кобул ✅
Қобул ❌

@oriftolib

​Фентези, фантастика, илмий-фантастика: фарқи нимада?

Таниқли болалар ёзувчиси Саъдулло Қуронов телеграмда саҳифа очибди. Муаллиф ўз саҳифасида ижод сирлари, болалар адабиётининг ўзига хос хусусиятлари ҳақида сўз юритади. Кичик-кичик ҳикоялар, эсселар қоралаб юрган, катта асар ёзиш учун ишни нимадан бошлашни билмай турганлар учун канал беминнат ёрдам беради.

Ижодкорлар ва адабиёт мухлисларига тавсия қиламан:
👉 @bolalar_yozuvchisi

Қуйида Саъдулло Қуронов саҳифасида эълон қилинган мақола билан танишасиз. Унда бир-бирига яқин бўлган учта адабий жанрнинг ўхшаш ва фарқли жиҳатлари ҳақида сўз боради.

Фентези, фантастика, илмий-фантастика жанрларини ўзаро фарқлаб олинг.

Фентези – эртакнамо жанр. Бунда ёзувчи ривоятлар, мифлар, эртак ва афсоналардан бизга маълум бўлган қаҳрамонлар, мотивлар воситасида янги бир асар яратади. Бундай асарларда эртакларга хос ғайритабиий, сеҳрли воқеалар номаълум замон ва маконда тасвирланади. Ҳарри Поттер ҳақидаги асар фентезининг энг ёрқин намуналаридан бири ҳисобланади.

Илмий фантастика. Бу жанрда ҳам реалликка тўғри келмайдиган воқеалар тасвирланади. Бироқ тасвирланаётган воқелик физика ва бошқа аниқ-табиий фанларнинг фундаментал қонуниятлари чегарасидан чиқиб кетмайди. Яъни ёзувчи ўзи қаламга олаётган ғайритабиий ҳодиса учун илмий асос қидиради. Турли тадқиқотлар, гипотезалар, илмий фаразларга таянади. Эртаклардаги каби шунчаки сеҳргарликни қўллаш йўлидан бормайди.

Фантастика – бир вақтнинг ўзида фентези ва илмий-фантастикани қамраб олувчи умумий ном. Бир сўз билан айтганда, фантастика ғайритабиий, реалликка тўғри келмайдиган воқеаларнинг тасвиридир. Эртаклар ҳам, афсоналар ҳам, “Сариқ девни миниб” асари ҳам фантастика ҳисобланади.

@oriftolib

Boʻlim va boshqarmalar nomi bosh harf bilan yoziladimi yoki kichik?

Tashkilotlar ichidagi boʻlimlar qanday yozilishi kerak? Bu masalada aniq qoida yoʻq va shu sababli xilmaxilliklar, chalkashliklar koʻp uchraydi. Boʻlimlar nomi bir joyda bosh harf, boshqa joyda kichik, yana bir joyda qoʻshtirnoqda beriladi. Aslida qanday yozgan toʻgʻri? Bunga bor qoidalar va mantiq asosida javob topamiz.

Boʻlimlar nomi kichik harflarda yozilishi kerak. Nega?

1️⃣ Boʻlim nomi tashkilot nomi emas va atoqli ot hisoblanmaydi.

2️⃣ Imlo qoidalarida boʻlimlar nomi bosh harfda yozilishi koʻrsatilmagan.

Tashkilotlarning alohida nomga ega boʻlmagan va shu tashkilotga boʻysunuvchi boʻlimlari nomi kichik harflarda yozilishi kerak: shahar xalq taʼlimi boʻlimi, tuman markaziy poliklinikasi, kadrlar boʻlimi, marketing boʻlimi, axborot xizmati kabi.

Boshqarmalar, muassasalar, kengashlar, markazlar nomi-chi? Agar ularning alohida nomi boʻlmasa, kichik harf bilan, alohida nomi boʻlsa, bosh harf bilan yozilishi kerak. Oʻz nomi bor boshqarma yoki muassasa nomiga nisbatan imlo qoidalaridagi bosh harf bilan yozish toʻgʻrisidagi tartib amal qiladi. Chunki ular ham alohida nomli tashkilot sanaladi:

👉 viloyat xalq taʼlimi boshqarmasi, viloyat ichki ishlar bosh boshqarmasi, shahar maktabgacha taʼlim boshqarmasi, viloyat davlat soliq boshqarmasi, tuman xalq deputatlari kengashi, universitet ilmiy kengashi, TTI qoshidagi akademik litsey.

👉 IIV Migratsiya va fuqarolikni rasmiylashtirish bosh boshqarmasi, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Strategik va mintaqalararo tadqiqotlar instituti, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi huzuridagi Eksportni ragʻbatlantirish agentligi, Xalq taʼlimi vazirligi huzuridagi Respublika taʼlim markazi, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Davlat test markazi.

❗️ Eʼtibor bering: vazirlik va qoʻmitalarning nomi bilan bir xil ataluvchi boshqarmalar nomi kichik harflarda yoziladi. Yuqori turuvchi tashkilotdan farqli, alohida nomga ega boʻysunuvchi tashkilotlar nomi esa bosh harflarda berilishi kerak.

👉 Toʻliq oʻqish

Mavzuga aloqador:
👉 Idora va tashkilotlar nomini yozishdagi xatolar
👉 Atab qoʻyilgan nomlar qoʻshtirnoqqa olinadi
👉 Tarixiy yodgorliklar nomi qanday yoziladi?

@oriftolib

​Урушлар номи қандай ёзилади?

#Сўраган_эдингиз

Савол:
Биринчи жаҳон уруши, иккинчи жаҳон уруши каби бирликларнинг ҳар бири бош ҳарф билан ёзиладими?

Жавоб:
Имло қоидаларига кўра, муҳим тарихий сана ва байрамларнинг номлари таркибидаги биринчи сўз бош ҳарф билан бошланади: Мустақиллик куни, Хотира куни, Рамазон ҳайити, Наврўз байрами каби.

Урушлар номи ҳам ана шу қоидага тушади. Улар муҳим тарихий сана ҳисобланади. Шунга кўра, урушлар, жанг ва тўқнашувлар номининг биринчи сўзи бош ҳарфда ёзилиши керак. Номлар қўштирноққа олинмайди:

Биринчи жаҳон уруши, Иккинчи жаҳон уруши, Рус-япон уруши, Шимол ва жануб уруши (АҚШ), Лой жанги, Анқара жанги.

❗️ Эътибор беринг: уруш ва жангларнинг расмий-тарихий номларигина бош ҳарфлар билан ёзилади. Умум қабул қилинган шаклдан ўзгача тарздаги аташ ёки изоҳлашлар кичик ҳарфларда берилиши керак: руслар ва японлар ўртасидаги уруш, хуросонликлар ва мовароуннаҳрликлар жанги каби.

Лекин жанг ёки урушга қандай ном берилгани айтилганда қўштирноқ ишлатилади. Бунда одатда аталмоқ, номламоқ, ном бермоқ, ном олмоқ каби сўзлар қатнашади:

Бу жанг тарихда “Лой жанги” номи билан шуҳрат топди.
“Рус-япон уруши” деб аталган бу уруш ҳақида маълумотлар кўп.

📌 Демак:

Иккинчи жаҳон уруши, Болқон уруши, Бадр жанги ✅

Иккинчи Жаҳон уруши, Иккинчи Жаҳон Уруши, иккинчи жаҳон уруши, Болқон Уруши, болқон уруши, “Болқон” уруши, Бадр Жанги, бадр жанги, “Бадр” жанги ❌

@oriftolib

Навлар номи қандай ёзилади?

Савол:
Қишлоқ хўжалиги экинлари, мева ва сабзавотларнинг навлари қандай ёзилади?

Жавоб:
Бу саволга манбаларда аниқ ечим йўқ. Лекин қоида яратиб олишимиз мумкин.

Имло қоидаларининг “Кўчириш қоидалари” бўлимида келтирилган мисолда ғўза навлари бош ҳарфларда ва қўштирноқда берилган: “Андижон–9”, “Термиз–16”. Бу навларнинг номи жонли тилда ишлатилмайди ҳисоб, асосан илмий адабиётларда ва хос мавзудаги мақолаларда қўлланади. Ҳусайни, қора кишмиш, жоноқи каби навларни ҳам қўштирноқда ва катта ҳарф билан ёзиш керакми? Улар одатда кичик ҳарфда ёзилади-ку!

Масалага мантиқан ва қиёс йўли билан ечим топамиз.

Пунктуация қоидаларига кўра, маҳсулотларнинг шартли номлари қўштирноққа олинади: “Қорақум” конфети, “Пахта” торти, “Самарқанд” совиткичи, “Нексия” автомашинаси. Навлар эса маҳсулот эмас, маҳсулотнинг тури. Шу сабабли уни қўштирноққа олиш шарт эмас. Мен агар белгиларни ишлатмаслик имкони бўлса, фойдаланмасликни маъқул кўраман.

Махсус адабиётларда ва мақолаларда навларнинг номини бош ҳарфда берган яхши. Бунда одатда номдан сўнг нав сўзи ишлатилади. Қолган ҳолатларда кичик ҳарфларда ёзиш керак.

Қиёсланг:

Субҳоний, қандак, исфарак, кўрсодиқ, руҳи жуванон, хурмои ўриклари халқимиз дастурхонига туҳфа этилди.

Аҳоли томорқа хўжаликларида Субҳоний, Қандак, Исфарак, Кўрсодиқ, Руҳи Жуванон, Хурмои каби ўрик навлари етиштириш бўйича йўриқнома.

Хилмахиллик ва чалкашликлар бўлмаслиги учун ягона тартиб ўрнатиш керак, дейилса, навларнинг номини кичик ҳарфларда ва қўштирноқсиз ёзиш вариантини таклиф қилган бўлардим.

Пунктуация ва имло қоидалари янгиланганда бу ҳолатга ҳам аниқ-тиниқ ечим кўрсатиб ўтилиши керак.

👉 Тўлиқ ўқиш

Сиз навлар номини қай тарзда ёзиш тарафдорисиз? Фикр ва далилларингизни изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

#Дарё

Пашшами ё чивин: турли ҳудудларда турлича маъно билдирадиган сўзлар

Шевалар – тилнинг бойлиги. Адабий тилда бир нечта сўз орқали бериладиган тушунча баъзан шеваларда биттагина сўз билан ифодаланади. Бироқ шевалар тилда хилмахиллик, тушунарсизлик пайдо бўлишига ҳам озми-кўпми ҳисса қўшади. Бир жойда бир маънони англатган сўз ўзга бир ҳудуд шевасида тамоман бошқа маънони билдириши мумкин.

“Дарё” нашрининг “Тилимизни биламизми?” рукнида бу гал шеваларда турлича мазмун ташийдиган, шу боис гоҳида шева эгалари ўртасида баҳс-мунозара қўзғайдиган сўзларнинг айримлари ҳақида сўз юритдим:

Пашша ва чивин: фарқи нимада?
“Олмани олма дерлар”. Олчани-чи?
Косада шўрва, пиёлада чой ичилади
Опоқи ким: бувими ёки бобо?

Қизиққанлар сайтда мақоланинг тўлиқ варианти билан танишиб чиқиши мумкин:

👉 https://daryo.uz/2021/07/28/tilimizni-bilamizmi-pashshami-yo-chivin-turli-hududlarda-turlicha-mano-bildiradigan-sozlar/

@oriftolib

Саналардан сўнг чизиқча қўйиш керак

Oktyabr деб ёзишга асос бор. Лекин саналардан сўнг чизиқча қўйиш ҳақидаги қоида ҳали ўзгаргани йўқ. Бу ерда имловий хатога йўл қўйилгани аниқ.

Ҳа, кирил ёзувида чизиқча қўйилмайди. Лекин лотинчада керак:

👉 2021 йил 24 октябр
👉 2021-yil 24-oktyabr

Тўғри, нишонда 24 дан кейин чизиқча қўйилса, сал ўнғайсиз кўриниши мумкин. Лекин 2021 дан кейин дефис туришига дизайн нуқтаи назаридан ҳам монелик йўқ.

Мутасаддилар эътибор бериб, тез орада тузатиб қўяди деган умиддаман. Ҳар ҳолда, шундай катта тадбирнинг нишонида имловий хато кетиши уятли ҳолат.

Уч ойда тайёрланган логотипнинг дизайнига эса ўзингиз баҳо берарсиз.

@oriftolib

Тартиб сонлардан сўнг қачон чизиқча қўйиш керак?

Ўзбек тилининг асосий имло қоидаларига кўра, тартиб сон араб рақамлари, яъни биз одатда фойдаланадиган рақамлар билан ёзилса, -nchi қўшимчаси ўрнига чизиқча (-) қўйилади:

7-sinf, 5-”A” sinfi, 3-, 7-, 8-sinf oʻquvchilari, 60-yillar, 1991-yilning 1-sentabri.

Тартиб сонни кўрсатувчи рим рақамларидан кейин чизиқча ёзилмайди:

XX asr, X sinf, XXXII Olimpiada oʻyinlari.

Кирил ёзуви имлосида қандай фарқ бор?

Кирилда йил, ой ва кунни билдирувчи тартиб сонлардан кейин чизиқча қўйилмайди. Лекин бир неча йиллар умумлаштириб ифодаланганда кирилда ҳам чизиқча қўйилади:

XX асрнинг 90-йиллари, 2010-йилларнинг боши, 50-йиллар каби.

Агар сана фақат сонлар билан, қисқартма кўринишда ифодаланса, лотинда ҳам, кирилда ҳам рақамлардан кейин чизиқча қўйиш керак эмас:

28.07.2021, 28.07.21, 28.7.21, 28/07/2021
2021.07.28, 2021.28.07 (бу ностандарт кўриниш)

@oriftolib

​Маош тўланмайдиган касб

Аввалига ҳикоялар ёздим, кейин “Галактикада бир кун” асарига қўл урдим. Болалар журналида олти йилга яқин ишлаб, астрономия, физика, кимё, биология, география, тарих каби фанлар йўналишида болалар учун етти юзга яқин кичик мақолалар ёзибман. Бу мен учун катта ижодий хазина бўлиб қолди. Энди болаларга нима ёзсам ўша мақолалар эсга келади. Ёзилажак асарим ана шу илмий мўъжизалар атрофига қурилади. “Галактикада бир кун” ҳам шундай яралганди. Асарда тилга олинган коинот ажойиботлари аввало ўзимни ҳайратга солган. Сўнг бу ҳайратни асар орқали бошқаларга ҳам улашгим келган. Хуллас, бу асар дунёга келишига “Жажжи академик” сабабчи.

***

Насрий асар ёзиш учун ижодкор ҳамма ишини қўйиб ўқиши, изланиши лозим. Асосий вақтини ёзишга сарфлаши керак! Мана, хориж ёзувчиларнинг фаолияти билан қизиқиб кўринг. Уларнинг касби – ёзувчи. Яъни бир вақтнинг ўзида ҳам муҳандис, ҳам ёзувчи эмас (профессионал ёзувчиларни назарда тутяпман). Ёзувчилик фаолияти уларнинг тирикчилик манбаига айланган. Ижодий агентликлар, ноширлик фаолиятлари, китобнинг савдо ишлари яхши йўлга қўйилган. Афсуски, юқорида айтганимдек, бизда бу фаолиятдан моддий фойда йўқ. Қолаверса, ҳозир давлат муассасаларида фаолият юритаётган ишчилар баъзан оиласига ҳам вақт тополмай қолаётгани ҳеч кимга сир эмас. Айтмоқчиманки, бу шароитда ёзувчиликни хоббига айлантириб олиш ҳам мушкул. Шу ўринда ғалати парадокс бор: ёзувчилик ҳам аслида касб – жамият учун керакли касб. Аммо маош тўланмайдиган касб. Лекин, дейлик, спортчилар спорт билан шуғулланаётгани учун маош олиб туришади-ку! Нега ёзувчиликда бундай эмас? Гапнинг қисқаси, даромад келтириб турган ишини четга суриб, ижод билан шуғулланишга журъат қилиш ҳазилакам гап эмас.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

“Олмани олма дерлар”. Олчани-чи?

Шеваларда бири ўрнида бошқаси қўлланадиган ва шу сабабли баҳсларга сабаб бўладиган сўзлардан бири олча ва гилосдир. Бир жойда олча ўрнида гилос, бошқа жойда гилос ўрнида олча ишлатилади. Яна бир ҳудудда эса икки сўз ўрнида умуман бўлак сўз қўлланиши мумкин.

Олча ва гилос бир оилага мансуб, яқин қариндош мевалар. Адабий тилда улар қуйидагича фарқланади:

Олча майда, думалоқ, данакли, сувли, нордон, ранги оч қизилдан тўқ қизилгача бўладиган мева. Уни инглизлар sour cherry, руслар вишня деб атайди.

Гилос шакли думалоқ, юраксимон, эти ширали, сирти текис мева. У энг эртапишар данакли мева. Май ойидаёқ пишадиган гилос навлари бор. Уни инглизлар sweet cherry, руслар черешня деб атайди.

Олча сўзи оливоли шаклида ҳам ишлатилади. “Бобурнома”да олу-болу дейилган.

Гилос сўзи ўрнида эса тошкент гилос, қўқон гилос сўзлари ҳам ишлатилади.

Тоғолча деган мева тури ҳам бор. Уни баъзи ҳудудларда олча деб ҳам аташади. Тоғолча русчада алыча, инглизчада cherry plum дейилади. Шакли думалоқ, чўзинчоқ, ранги эса сариқ, қизил, бинафшаранг ёки қора бўлади.

Демак, олча сал нордон ва майдароқ мева. Гилос эса йирикроқ ва ширинроқ. Адабий тилдаги маънога кўра, мана бу суратда гилос акс этган.

@oriftolib