Ўзбек тили от қўйишдан ожизми: тилимизнинг тўрини эгаллаётган чет сўзлар

Тилнинг куч-қудрати, салоҳияти янги тушунча ва атамаларга от қўя олишида ҳам кўринади. “Дарё”даги мақолада ўзлашма сўзларни қабул қилишдаги муаммолар ҳақида сўз юритдим.

Мақола “Ўзбек тили от қўйишдан “ожиз” қолганда тўнни бошқага кийдирамизми?” сарлавҳаси билан эълон қилинибди:

👉 https://dy.uz/5zBcI

@oriftolib

​Ўзлашма сўзлар: краудфандинг

Краудфандинг инглизча сrowd funding сўзидан, сrowd – “омма”, funding – “молиялаштириш”. Бир нечта киши ўз маблағи ёки бошқа воситаларини бошқа кишилар, лойиҳалар ёки ташкилотларни қўллаб-қувватлаш учун ихтиёрий жамлашини англатади. Маблағ кўпинча интернет орқали йиғилади.

Маблағ ва воситалар турли мақсадларда тўпланиши мумкин. Табиий офатлардан жабр чекканларга ёрдам бериш, мухлислар қўллаб-қувватлови, сиёсий партияларни қўллаб-қувватлаш, ишни янги бошлаган фирмалар ва кичик корхоналарни молиялаштириш, бепул дастурларни яратиш, биргаликда сармоя киритишдан фойда олиш кабилар шулар жумласидан.

Жамовий молиялаштиришни олган лойиҳа одатда стартап, бу лойиҳага молиявий кўмак изловчи киши эса фаундер дейилади. Сармоя киритувчи кишилар инглизчада бекер деб аталади.

Ўзбек тилида краудфандингни жамоавий молиялаштириш ёки ҳашар қўллов дейиш мумкин. Фаундерни ташкилотчи ё тарғиботчи, бекерни сармоячи ёки қўлловчи деса бўлади.

Стартап-чи? Ё уни фақат ўзлашма шаклида қабул қилган яхшими?

Фикрингизни изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

Самовий китоблар номи қандай ёзилади?

Дунё динларининг китоблари, жумладан, самовий китоблар номи бош ҳарфларда ва қўштирноқсиз ёзилади: Қуръони карим, Инжил, Таврот, Забур.

Одатда китоблар номи қўштирноққа олинади. Лекин бу ерда қўштирноқ керак эмас. Нега? Бу бир мантиққа асосланади: самовий китоблар ягона, айни шу номдаги бошқа китоблар йўқлиги учун уларнинг номини қўштирноққа олиш керак эмас.

Қуръони карим жуз (пора)лари ва суралари номи ҳам одатда бош ҳарфда, қўштирноқларсиз берилади: Амма пораси, Фотиҳа сураси, Ихлос сураси.

@oriftolib

Жалюза ва жалюзи

Жалюза французча jalousie сўзидан. Аслиятда рашк деган маънони билдиради. Очилиб-ёпиладиган параллел пластиналардан тузилган пардани англатади. Ўзбекчада ёғоч дарпарда, чийпарда дейиш мумкин.

Бу сўз имло луғатлари, изоҳли луғат ва русча-ўзбекча луғатга жалюза шаклида киритилган. Миллий энциклопедияда эса жалюзи деб берилган. Шу вариант аслиятга мос. Унда нега бошқа луғатларда жалюза шакли танланган?

Иккита тахминим бор. Бу сўз ўзбек тилига кириб келганда одамлар шундай талаффуз қилган ва ўзгаришга учраган оғзаки вариант олинган. Ёки бунга жалюзи сўзи рус тили орқали кириб келгани сабаб. Сўз кўплик шаклида турибди, бирлиги жалюза бўлади деган янглиш қараш туфайли шу шакл танланган бўлиши мумкин. Лекин бу эҳтимолдан анча йироқроқ.

Хуллас, ҳозир ҳар икки шаклни ҳам тўғри деб қабул қиламиз.

Бу сўз ўрнида ўзимизнинг чийпарда оммалашиб кетса-ку, зўр бўларди. Бироқ оммалашмаса керак. Майли, орзуга айб йўқ.

📌 Демак:

Жалюза, жалюзи ✅

@oriftolib

“Парол” сўзининг ўзбекчаси

Бу сўзни бугун ҳам ишлатамиз. Лекин парол маъносида қўлламаймиз.

Гап имо, имо-ишора, имламоқ, им қилмоқ, им қоқмоқ сўзлари таркибидаги им ҳақида кетяпти.

Маҳмуд Кошғарий “Девону луғатит турк”да им сўзини шундай шарҳлайди: шоҳ аскарларига қўйилган, тайинланган яширин белги, парол. Бу белги қуш ёки қурол номи, ёки бирор сўздан иборат бўлиши мумкин. Тўқнашганда уни айтиб ўзларини танитадилар. Мақолда шундай келган: “Им билса, эр ўлмас”. Яъни киши яширин белгини билса, ноҳақ ўлмайди.

Бу изоҳдан им сўзи парол маъносини тўла-тўкис ифодалашини англаш мумкин.

Им сўзи ишора маъносида қадимда ҳам қўлланган. Жумладан, “Девон”да имламоқ имлаш, кўз ёки қўл билан ишора қилиш деб шарҳланган.

Бугун парол сўзи кўп ишлатилади. Айниқса, интернет ва технологиялар билан боғлиқ матнларда, дастур ва иловаларда унга албатта йўлиқасиз. Мана шу жойларда им сўзини парол сўзи ўрнида бемалол қўллаш мумкин.

Лекин уни асл эгалари, яъни биз қабул қила оламизми-йўқми – шудир масала.

@oriftolib

“Жума” сўзининг маъноси

Этимологик луғатга кўра, бу сўз тўплаш, жамлаш маъносидаги арабча жумъатун сўзидан. Жумъат сўзи ўзбек тилига жума шаклида кирган. Араб тилида ҳафта, ҳафтанинг охирги куни маъносини билдиради.

Жума сўзи ўзбек тилида тўрт хил маънода қўлланади:

1️⃣ Ҳафтанинг, душанбадан ҳисоблаганда, бешинчи куни.
2️⃣ Бир қатор мусулмон мамлакатларида ҳафтанинг олтинчи, дам олиш куни.
3️⃣ Шу куни ўқиладиган намоз.
4️⃣ Жума (эркаклар исми).

Жума намози, жума масжиди каби бирикмалар таркибида келганда ҳам шу кун билан боғлиқ маънони ташийди.

Тожик тили таъсирида баъзи жойларда жума куни маъносида одина сўзи ҳам ишлатилади. “Бобурнома”да ҳам одина сўзи шу маънода ишлатилган ўринлар бор:

“Ҳумоюннинг бу фатҳининг хабарини одина куни туш вақтида ойнинг ўн секкизида Бек Мирак мўғул ўшал юртта-ўқ келтурди”.

Лекин “Бобурнома”да ҳам намоз билан боғлиқ ўринларда жума сўзи ишлатилган.

@oriftolib

​“Парол” учун яна бир вариант: ўрон

Кеча им сўзи паролнинг ўзбекчаси экани ҳақида ёзган эдим. Бир обуначимиз имдан кўра ўрон яхши экани, бу сўз “Бобурнома”да қўлланганини айтиб қолди. Асардан шу сўз қатнашган парчани топдим:

“Бизнинг черикнинг ғавғосин эшитиб, инчалик била илгаррак келиб ўрондашурлар. Бу ўрон икки нав бўлур: бир улким, ҳар қавмнинг ўрони бор, нечукким, баъзи қавмнинг ўрони “дурдона”дур ва баъзининг “туққай”, баъзининг “лулу”; яна бир тамом черикка иш маҳалида икки лафзни ўрон қўярларким, иш вақтида учрашқонда бири бир лафзни айтқонда яна бири ул маъҳуд лафзни айтқай, то бу тариқ била эл ёғидин айрилгай ва ўз кишини ётдин фарқ қилғай. Ул юрушта маъҳуд ўрон алфази “Тошканд” била “Сайрам” эди. Тошканд деса, Сайрам дейилгай, Сайрам деса – Тошканд”.

Юқоридаги парчадан ўрон айнан парол, махфий сўз маъносини англатишини билиб олдик. Икки хил ўрон бор, деяпти Бобур мирзо: бири биттагина сўз бўлади, баъзи қишлоқ ёки жамоа вакиллари ўзлари учун танлаб олишади. Ўша сўзни айтсангиз, душман эмас, қавмнинг ўз одами эканингиз юзага чиқади. Иккинчи хил ўрон икки сўздан ташкил топади: икки сўздан бири айтилганда сиз жуфтини айтишингиз керак. Масалан, Тошкент-Сайрам ўронидан Тошкент дейилса – Сайрам, Сайрам дейилса – Тошкент дейишингиз зарур. Шунда ўронни – паролни тўғри топган бўласиз. Йўқса, душман ё бегона саналасиз ва муомала ҳам шунга яраша бўлади.

Демак, парол ўрнида ишлатиш учун яна бир яхши вариант топилди. Фойдалансак бўлади.

@oriftolib

Амалиётчи талаба учун тавсифнома

#Сўраган_эдингиз

❓ Амалиёт ўтаган талабага ижобий тавсифнома қандай ёзилади?

✅ Жавоб:

Тафсифнома матни учинчи шахс тилидан ёзилади. Дастлаб ҳужжат ким ҳақидалиги саҳифанинг ўнг томонида кўрсатилади. Сўнг ўртага Тавсифнома сўзи ёзилади ва алоҳида хатбошидан тавсифланаётган шахснинг сифатлари, эътиборга молик фазилатлари ва малака-ютуқлари кўрсатилади. Энг охирида тавсифнома ёзган шахс номи ва сана берилади. Ҳужжат муҳр ва имзо билан тасдиқланади.

Тавсифномани ташкилот бошлиғи ва амалиёт раҳбари имзолагани яхши. Ёки улардан бири имзоласа ҳам бўлади. Деканатнинг кайфиятини билиб қўйган ёмон эмас. Гулини гулига қўйиб ишлашни ёқтирадиганлар ҳам бошлиқ, ҳам амалиёт раҳбари имзо қўйсин деб туриб олиши мумкин. Аслида бунинг ҳожати йўқ.

Амалиёт ўтаган талаба ҳақида ижобий тавсифномага мисол (номлар тўқима 😏):

ЎЗЖОКУ интернет журналистика
ва ижтимоий тармоқлар факултети
3-курс талабаси
Тошов Ёшвой Эшвой ўғлига

Тавсифнома

Тошов Ёшвой Эшвой ўғли 2021 йилнинг 1–20 июл кунлари “Уммон” интернет нашри таҳририятида амалиёт ўтади. У меҳнатсеварлиги, ишга масъулият билан ёндашиши, ўз билим-кўникмаларини оширишга интилиши билан таҳририят жамоасининг эътиборини қозонди.

Амалиёт давомида “Қайси олий ўқув юртларида бир йиллик магистратура йўналишлари очилди?”, “Олий маълумотли ёшлар ўз соҳасида иш топа оляптими?”, “Қабулдаги янгиликлар: аёллар учун имтиёзлар” каби мавзуларда мақолалар тайёрлади. Бошқа муаллифларнинг мақолаларини таҳрир қилди. Ўқувчиларга қизиқ мавзулар бўйича ўз таклиф-мулоҳазаларини билдирди.

Ёшвой Тошов журналистика соҳасида ўз ўрнига эга мутахассис бўлади деб ишонамиз.

Тавсифнома ЎЗЖОКУ интернет журналистика ва ижтимоий тармоқлар факултетига топшириш учун берилди.

Бош муҳаррир (имзо, муҳр) Ҳ. Каттабеков
2021 йил 21 июл

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Илк учрашув

Атоқли рус шоири Владимир Маяковский политехника институтига учрашувга боради. У ерда нутқ сўзлаётиб:

– Мен руслар орасида ўзимни рус деб ҳис қиламан, грузинлар орасида эса грузин… – дейди. Шу пайт:

– Аҳмоқлар орасида-чи? – деб бақиради кимдир залдан.

– Аҳмоқлар орасида биринчи бор бўлишим, – деб жавоб беради шоир ўша заҳотиёқ.

@oriftolib

Ҳайит қутлуғ бўлсин!

Амакиси:
– Ўҳў, пулларингиз роса кўпайиб кетибди-ку! Ҳайитликни роса йиғибсиз-да!

Уч ярим яшар қизим:
– Сиз ҳам берсангиз, янаям кўпайиб кетади!

😂😂😂


Барча мўмин-мусулмонларни улуғ айём билан табриклайман.

Байрамда ота-она, қариндош-уруғ, яқинлар, айниқса, болаларга қувонч улашинг.

Байрам муборак!

@oriftolib

Байрам муборак: “муборак” нима?

Байрамлар, хушхабарлар, муваффақиятлар билан қутлаш учун муборак сўзини ишлатамиз. Арабчадан олинган бу сўз барака, табаррук сўзлари билан ўзакдош. Аслиятда Худо марҳамат қилган; хайрли; бахтли маъноларини англатади. Ўзбекчада тўрт хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Бахт келтирувчи; хайрли, эзгу, қутлуғ.

– Кўрай-чи, қадамим муборак бўлармикин, – деб қўйди.
А. Қодирий, Ўтган кунлар.

2️⃣ Табаррук, муқаддас, азиз.

Бектемир... халтачани, гўё муборак жойдан келган азиз дўстининг совға-саломи каби, ҳаяжон билан очди.
Ойбек, Қуёш қораймас.

3️⃣ Табриклаш, қутлаш ибораси.

Саруполар муборак. Ўғил муборак. Байрам муборак.

4️⃣ Асосан хотин-қизлар ва баъзан эркаклар исми.

Бир оз ўтгач, хонага Муборакхон кириб келди.

@oriftolib