Ҳосила бирликлар: ё қисқартма билан, ё тўлиқ

📌 Икки ва ундан кўп бирликдан ташкил топган ҳосила бирлик кўрсатилганда ҳарфли белгилар ва бирлик номлари бирга қўшиб қўлланмайди. Яъни айрим бирликлар учун белгиларни, бошқалари учун эса номларини кўрсатиш мумкин эмас.

Ё ҳар икки бирлик ҳарфли белги билан, ё иккаласи ҳам тўлиқ сўз билан берилиши керак:

80 km/h ✅
80 km/соат ❌

соатига 80 километр ✅
соатига 80 km ❌

Бошланиши ва давоми:
👉 Ўлчам бирликлари қандай ёзилади?
👉 Қиймат ва белги ўртасида бўш жой қолдирилади
👉 Оралиқдаги қиймат қандай ифодаланади?
👉 Ахборот миқдори ўлчамлари

@oriftolib

Ғалати машҳурлар: тўғриси – хато, хатоси – тўғри

Ҳар нарсага кўникилади, хатога ҳам

Психологларнинг айтишича, бирор одат шаклланиши ёки йўқолиши учун ўртача бир ой вақт керак экан. Муттасил қилинадиган янглиш ишга тана ўрганиб қолади. Тилда ҳам шунга ўхшаш ҳолат.

Эркин Воҳидов бир мақоласида ёзади: “Эскидан қолган ғалати машҳур деган гап бор. Бу машҳур бўлган хато демакдир. Ғалат сўзининг ўзбек тилида ғалати шаклида қизиқ, ажойиб деган маъно касб этгани ўзи ғалати машҳурдир”. Чунки ғалат сўзи арабчада хато, нуқсон, адашиш каби маъноларни англатади. Унга форсча -и изофаси қўшилган ва ўзбек тилида аслиятдагидан бошқа мазмунни билдиради.

Бирор сўз ёки иборани хато ишлатиш оммалашиб кетса ва у табиий қабул қилинадиган бўлиб қолса, энди бошқа йўл йўқ, ноилож рози бўласиз. Ғалати машҳур ана шу.

👉 Ўртамиёна – “ўртаўрта” дегани
👉 Кўчанинг боши эмас, охири берк бўлади
👉 Олдин чиқасиз, кейин келасиз
👉 Оммалашган хато ғалати машҳур бўлавермайди

@oriftolib

​“Реза-реза тер қоплади”: реза нима?

Баъзи ибораларни тез-тез қўллаб турамиз, лекин унинг таркибидаги сўзлар қандай маъно англатишига кўп ҳам эътибор беравермаймиз. Реза сўзи ҳам шундайлардан.

Реза форсчадан кирган, аслиятда ушоқ, парча; ёғоч қириндиси маъноларини англатади. Ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Унча катта бўлмаган; майда, кичик.

Ёноқларини реза тер қоплаган қизлар жимгина қўшиққа қулоқ солар... эди.
С. Аҳмад, Қадрдон далалар.

2️⃣ Майда нарса. Бу маънода сув ёки тер томчиларини билдиради.

Мавжларидан резалар учиб, чайқалади муққадас дарё.
Газетадан.

Баъзида реза такрор ҳолатда ҳам келади. Бунда кўпинча тер томчисини сифатлайди:

Ҳаво димлигидан пешона ва бўйнини реза-реза тер қоплади.

@oriftolib

​Нимани излашга боғлиқ

Устоз шогирдига шундай топшириқ берди:

– Турган хонамизга яхшилаб разм сол ва жигарранг нарсаларни яхшилаб эслаб қол.

Хонада бу рангдаги буюмлар кўп эди, шогирд вазифани бажаришга унча қийналмади. Лекин устоз унга бошқа бир ишни буюрди:

– Кўзларингни юм-да... хонадаги ҳаворанг рангли нарсаларни санаб бер!

Шогирд бундан ранжиди:

– Ахир сиз жигарранг нарсаларни эслаб қол, дегандингиз. Шунга амал қилиб, ҳаворанг нарсаларга эътибор бермадим.

Устози жавоб берди:

– Кўзларингни оч ва сарасоб сол. Хонада ҳаворанг буюмлар жуда кўп.

Ҳақиқатан ҳам шундай эди. Устоз сўзида давом этди:

– Бу мисол билан сенга ҳаётий бир ҳақиқатни уқтирмоқчи эдим: агар сен хонадан фақат жигарранг буюмларни излаганинг каби ҳаётдан ҳам нуқул ёмон нарсаларни излайдиган бўлсанг, уларнигина топасан, уларнигина илғайсан. Улар фикру ёдингни эгаллаб, доимий ҳамроҳингга айланади.

Ёдингда бўлсин: агар сен нуқул ёмон нарсаларни изласанг, уларни албатта топасан ва ҳеч бир яхшиликни кўрмайсан. Кутганинг, руҳан тайёр бўлганингга албатта дуч келасан. Агар яхшиликдан умид қиладиган бўлсанг, энг камида ёмон нарсаларни ҳаётингга тортмайсан. Тўғри, баъзида ният қилганинг амалга ошмаслиги ҳам мумкин. Ҳаёт қоидаси шундай. Лекин руҳинг баланд бўлсин. Шунда ҳатто қайғули ва оғир вазиятларни ҳам бемалол енгиб ўтасан.

@oriftolib

​Мавзу номлари қандай ёзилади?

Мавзу номини ёзишда хилмахилликлар, чалкашликлар учраб туради. Баъзида бир ўқитувчи қўллаган имлони бошқа ўқитувчи ишлатмайди. Натижада ўқувчиларда иккиланишлар пайдо бўлади.

Хўш, мавзу номини қандай ёзиш тўғри?

Агар абзац мавзу сўзи билан бошланса, ундан кейин икки нуқта қўйилади ва ном бош ҳарф билан қўштирноқ ичида ёзилади:

Мавзу: “Ўсимликларнинг хилмахиллиги”

Мавзу номлари кўпинча дарак гап шаклида бўлади. Дарак гаплар охиридаги нуқта мавзу номида тушириб қолдирилади. Мабодо ном сўроқ ёки ундов гап шаклида бўлса, тегишли белги қўштирноқ ичига қўйилади:

Мавзу: “Ўсимликлар ўсиши учун нималар зарур?”

❗️ Агар мавзу номида мавзу сўзи ишлатилмаса, ном қўштирноқсиз ёзилади. Бунда ҳам дарак гапларда нуқта ишлатилмайди:

Ўсимликларнинг хилмахиллиги

Ўсимликлар ўсиши учун нималар зарур?

👉 Мабодо ном бирдан ортиқ дарак гапдан ёки алоҳида бирикмалардан иборат бўлса, охирги жумлага нуқта қўйилмайди, холос:

Мавзу: “Иссиқлик ва ёруғлик. Иссиқлик ва ёруғлик манбаларини фарқлаш”

Иссиқлик ва ёруғлик. Иссиқлик ва ёруғлик манбаларини фарқлаш

@oriftolib

Оралиқдаги қиймат қандай ифодаланади?

📌 Ўлчамнинг рақамли қийматлари диапазони бир турдаги ўлчам бирликларида ифодаланган бўлса, ўлчам бирлигининг белгиси диапазоннинг охирги рақамли қийматидан кейин кўрсатилади. Махсус белгилар кўринишидаги ўлчамлар – °, ', '' ҳар бир диапозон рақамли қийматидан кейин қўйилади.

Демак, оралиқ қийматни кўрсатганда бирлик ҳарфли белгилар билан ифодаланса, уни энг охирида келтириш зарур. Бирлик махсус белгилар билан ифодаланганда эса ҳар бир қийматдан сўнг ёзилиши керак:

1 дан 1000 g гача ✅
1 g дан 1000 g гача ❌

110 дан 380 V гача ✅
110 V дан 380 V гача ❌

45° дан 90° гача ✅
45 дан 90° гача ❌

1' дан 60' гача ✅
1 дан 60' гача❌

Бошланиши ва давоми:
👉 Ўлчам бирликлари қандай ёзилади?
👉 Қиймат ва белги ўртасида бўш жой қолдирилади
👉 Ҳосила бирликлар: ё қисқартма билан, ё тўлиқ
👉 Ахборот миқдори ўлчамлари

@oriftolib

​Ўртамиёна – “ўртаўрта” дегани

Давоми. Бошланиши бу ерда.

Ғалати машҳур тушунчасини таҳрир илмининг устаси, раҳматли Маҳмуд Саъдий домла ўртамиёна сўзи ёрдамида тушунтириб берганди. Ўзбекчадаги ўрта сўзи форсчада миёна бўлади. Лекин биз иккаласини қўшиб ишлатамиз. Сўзма-сўз ўртаўрта дегани. Бу хато-ку, битта сўзни икки марта такрорлаб нима ҳожат, деб бақир-чақир қилгандан эса фойда йўқ.

Ўртамиёна ўрта даражадаги; ўртача маъносида ишлатилади. Баъзи ўринларда бу сўздаги маъно нозикликликларини унинг маънодошлари ифодалай олмайди. Масалан:

Ўртамиёна асар – ўртача даражадаги, эътиборга унча арзимайдиган, илиқ-милиқ асар. Бу ўринда ўртамиёна сўзида бироз назарга илмаслик, менсимаслик ёки тавсия этмаслик мазмуни ҳам яширинган. Унинг ўрнига ўртача ёки ўрта даражадаги сўзларини қўйиш бу маъно қирраларини акс эттирмайди.

Ўртамиёна уй – бунда юқоридаги каби маънолар йўқ. Уйнинг ҳажми, кўриниши, жиҳозланиши ўртача даражадалиги англашиляпти.

Айрим ғалати машҳурлар бор, тўғрисини ишлатсангиз, хато қилган бўласиз. Иккита мисол келтираман.

@oriftolib

-да юкламаси ва вергул

-да юкламаси жумлага кучайтирув ва таъкид маъносини қўшади. У сўздан чизиқча билан ажратиб ёзилади. Ана шу юклама билан вергул қўллашда кўп хато қилинади.

Қачон вергул ишлатилади?

Вергул ишлатишнинг 7 та асосий қоидасида икки ва ундан ортиқ ёки кетма-кет ҳаракатни ифодаловчи феъллар, бирдан ортиқ кесимлар орасига вергул қўйилиши ҳақида айтгандим. Бу ўринда ҳам худди шу қоида ишлайди:

У китобни қўлига олди-да, ўқишга тушди. Ваъда берса-да, бажармади.

Ўзи докторлар ҳам ваҳимачи бўлади-да, сал нарсага касалхона...
Э. Раимов, Ажаб қишлоқ.

Бир нечта ёки кетма-кет ҳаракат ифодаланмаса, вергул керак эмас:

Бахт билан бахтсизлик етаклашиб юраркан-да доим.
Ў. Ҳошимов, Қалбингга қулоқ сол.

Юклама бошқа сўз туркумларига қўшилганда ҳам вергул ишлатилмайди:

Бундан-да кўпроқ ўқи. Ойдан-да гўзал.

Лекин юклама олган сўз уюшиқ бўлак таркибида ёки ундалма билан келса вергулдан фойдаланилади. Албатта, бу ҳолатда вергул юклама туфайли эмас, уюшиқ бўлак ва ундалма сабабли қўлланади:

Ойдан-да, кундан-да гўзал. Мендан-да, сендан-да ишбилармон.

Шунда иш тез битади-да, оғайни.

📌 Демак:

Шарт ўрнидан турди-да, кетворди. ✅
Дарров ваҳима қиласан-да, ҳали ҳеч гап йўқ-ку! ✅
Ёш бола-да у. ✅

Шарт ўрнидан турдида, кетворди. ❌
Шарт ўрнидан турди-да кетворди. ❌
Дарров ваҳима қиласан-да ҳали ҳеч гап йўқ-ку! ❌
Ёш бола-да, у. ❌

@oriftolib

Ахборот миқдори ўлчамлари

Бошланиши бу ерда.

📌 Ахборот миқдорининг байт каррали бирликларини ҳосил қилиш учун Кило, Мега, Гига олд қўшимчалари қўлланади:

1 Кбайт = 1024 байт, 1 Мбайт = 1024 Кбайт, 1 Гбайт = 1024 Мбайт.

Қарорда бу бирликларни Кб, Мб, Гб ёки Kb, Gb, Mb шаклида тўла қисқартириб ёзиш масаласига аниқлик киритилмаган. Одатда бу бирликлар kb, mb, gb тарзида кичик ҳарфларда ҳам ифодаланади. Бундан ташқари, интернет тезлигини кўрсатишда кўпинча байт эмас, битдан фойдаланилади: 5 Mbit/s – секундига 5 мегабит.

Технологиялар борган сари ривожланяпти. Ахборот миқдорини ўлчовчи янги бирликлар пайдо бўляпти. Масалан, 1024 гигабайт = 1 терабайт ўлчами аллақачон истеъмолда. Терабайт тушунчаси ушбу қарор иловаларига кирмаган. Киритиб қўйиш керак.

❗️ Қўшимча:
Халқаро ўлчамлар тизими (СИ)га кўра, кило-, мега-, гига- каби олдқўшимчалар ўнга каррали қийматларни ифодалайди. Шу сабабли уни иккилик саноқ тизими қийматларига қўлламаслик тавсия этилади.

@oriftolib

Кўчанинг боши эмас, охири берк бўлади

Боши берк кўча ибораси йўлини, иложини топиш қийин бўлган, мушкул аҳволни англатади:

Илмсиз тажриба – боши берк кўча.
П. Турсун, “Ўқитувчи”.

Отабек боши берк кўчада қолгандек бўлди, жавобига қийналди.
А. Қодирий, “Ўтган кунлар”.

👉 Аслида кўчанинг боши эмас, охири берк бўлади. Берккўчанинг сўнгига, тугашига борган киши ундан қандай чиқишни билмай қийналади, орқага қайтишини, овора бўлишини ўйлаб асабийлашади. Кўчанинг боши берк бўлса (ўзи одатда бундай бўлмайди), шунчаки кирмай қўя қолади, қийинчилик ҳам йўқ. Бироқ тилда иборанинг айни шу шакли – боши берк кўча урф бўлган. Унинг ўрнига охири берк кўча деб қўллаш хато бўлади. Абдулла Қаҳҳор айтганидек, “Шаҳардаги ҳамма соатлар беш минут илгари – нотўғри бўлса ва ҳамма шунга амал қилса, сенинг соатинг беш минут кейин – тўғри бўлганидан нима фойда?!”

👉 Ҳар нарсага кўникилади, хатога ҳам
👉 Ўртамиёна – “ўртаўрта” дегани

@oriftolib

Юҳо

Изоҳли луғатга кўра, бу сўз ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Барча жониворларни аралаш еб, ютиб юборадиган афсонавий махлуқ.

2️⃣ Кўчма маънода: ебтўймас, очофат.

Мавжуд қонун-қоидаларни топташ эвазига бўлса ҳам, кўпроқ бойлик орттириш пайига тушган юҳолар ҳам йўқ эмас.
А. Ибодинов, “Латофат” дўконидаги қатл.

Болта кўпас Миркомилдан қолишмайдиган юҳо чиқиб қолди: пахтани пахтада ютади, мевани – мевада.
М. Исмоилий, Фарғона т.о.

Бугунги тилда сўзнинг асосан кўчма маъноси ишлатилади. Кўпчиликнинг ёки бошқаларнинг ҳаққи бўлган нарсаларни тийиқсиз иштаҳа билан еб-ютиб юборадиган касларга нисбатан ҳам юҳо сўзи қўлланади.

@oriftolib

Милодийми ё мелодий?

#Сўраган_эдингиз

Милодий сўзини мелодий шаклида хато ёзиш кўп учрайди.

Милодий сўзининг ўзаги милод арабчадан олинган, аслиятда туғилиш деган маънони англатади. Ўзбек тилида икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Исо пайғамбарнинг туғилган куни.

Милоддан бурун. Милоддан кейин.

Асалари оиласини биринчи бўлиб милоддан илгари яшаган юнон файласуфи Арасту текширган.
"Фан ва турмуш".

2️⃣ Милодий йил ҳисоби.

Милоднинг бешинчи асри.

Танга Ўзганда ҳижрий 397 йилда, милоднинг 1006-1007 йилларида зарб этилган.
"Фан ва турмуш".

Милодий сўзи милод сўзидан ясалган сифатдир. У милоддан бошланган йил ҳисобини англатиш учун ишлатилади:

Милодий йил ҳисоби. Ҳижрийни милодийга айлантириш. Милодий 1494 йилнинг ёзи.

📌 Демак:

Милод, милоддан олдинги, милоддан кейинги, милодий ✅
Мелод, мелоддан олдинги, мелоддан кейинги, мелодий ❌

@oriftolib

​Олдин чиқасиз, кейин келасиз

Келиб чиқмоқ – юзага келмоқ, юзага чиқмоқ, пайдо бўлмоқ. Бу иборанинг шарҳини изоҳли луғатдан топа олмадим. Лекин у тилимизда кенг қўлланади:

Ичкилик, безорилик, бузилиш, одобсизлик – ҳаммаси бекорчиликдан келиб чиқади.
А. Мухтор, “Чинор”.

Бешиктерватар хавф-хатар сезиши билан олдинги оёқларини юқори кўтариб, тебраниб туради. Номи ҳам шундан келиб чиққан.
“ЎзМЭ”.

👉 Аслида келиб чиқмоқ эмас, чиқиб келмоқ бўлиши керак. Чунки одатда ичкаридан дастлаб чиқилади, сўнг келинади. Олдин келиб, кейин чиқилмайди. Лекин нимагадир доим аксини айтамиз ва бу меъёрга айланган. Юқоридаги мисолларда келиб чиқмоқ ўрнида чиқиб келмоқ иборасини ишлатиш хато бўлади. Фақат жисмоний ҳаракат маъносидагина шу шаклда ишлатиш мумкин ва бунда у ибора саналмайди:

Сўйлоқ киши чиқиб келиб, юкни қабул қилиб олгач, чой-пойга шама қилиб ўтирмай, дарҳол эшикни ёпди.
А. Обиджон, “Аканг қарағай Гулмат”.

Мен маҳаллага бир чиқиб келай-чи, нима янгилик бор экан.

Ичкаридан ўттиз беш-қирқ ёшлардаги бир киши чиқиб келди.

👉 Ҳар нарсага кўникилади, хатога ҳам
👉 Ўртамиёна – “ўртаўрта” дегани
👉 Кўчанинг боши эмас, охири берк бўлади

@oriftolib

Нечта дўстим бўлиши керак?

Бир киши машҳур донишманднинг ҳузурига келиб, ундан сўрабди:

– Устоз, сиздан бир нарсани билиб олмоқчи эдим. Одамнинг нечта дўсти бўлиши керак? “Юз тилланг бўлмасин, юзта дўстинг бўлсин” деган мақолни эшитиб қолдим. Лекин агар атайлаб дўст қидирадиган бўлсам, ишларим ўнгидан келишига ишонмайман. Ахир қаршингдаги одам аслида қанақалигини билиб бўлмайди.

Бундан ташқари, у чинакам дўст бўлишга лойиқми-йўқми – буни ҳам олдиндан айтиш қийин. Унинг устига, ўзимнинг ҳам бошқаларга қай даражада дўст бўла олишим аниқ эмас…

– Саволингга жавоб бераман, тўғрироғи, жавобни ўзинг топасан, – дебди донишманд. – Ҳув анави олма дарахтини кўряпсанми? У дунёдаги энг баланд олма оғочларидан бири. Бориб ўша дарахтнинг энг учидаги мевалардан менга териб кел.

Одам ўша тарафга қараб, дарахтнинг юксак шохларида товланиб турган олмаларни кўрибди ва:

– Лекин, тақсир, дарахт ҳақиқатан ҳам жуда баланд экан. Меваларни қандай қилиб уза оламан? – дебди.

– Бирорта дўстингни чақир, биргалашиб оларсизлар, – деб йўл-йўриқ кўрсатибди донишманд.

Ҳалиги киши бир дўстини топиб келибди. Ўртоғи унинг елкасига чиқибди, лекин меваларга қўли етмабди. Орада ҳали анчагина масофа бор экан.

– Йўқ, бунақада ҳеч нарсага эришиб бўлмайди, – дебди асабийлашиб дўст изловчи.

– Нима бало, бошқа умуман дўстинг йўқми? – дебди кулиб донишманд.

Бояқиш бошқа дўстларини ҳам чақириб, анча-мунча одам йиғибди. Улар бир-бирларининг елкаларига минганча, терлаб-пишиб юқорига интилишибди… Бироқ бу жонли ҳавоза олмагача етиб бормабди, ҳолдан тойган одамларнинг оёқлари ҳам тойибди, ҳамма ерга гурсиллаб тушибди.

Бу ишларни кузатиб турган донишманд ҳалиги кишини ёнига чақирибди ва сўрабди:

– Одамга нечта ҳақиқий дўст кераклигини тушунгандирсан?

– Ҳа, тақсир, тушундим, – дебди у лат еган елкасини уқалаганча. – Жуда кўп дўст керак экан. Кўпдан қуён қочиб қутулмайди. Ҳар қандай муаммони кўплашиб ҳал қилиш мумкин.

Донишманд афсус билан бош чайқабди:

– Тўғри, дўстларнинг кўп бўлгани яхши. Лекин миясига нарвон олиб келиш фикри келадиган биттагина фаросатли дўстинг бўлса, ундан-да яхши.

@oriftolib