​#Сўраган_эдингиз

Иморат, иншоот, бино: фарқи нимада?

Cиноним сўзлар маъно нозикликлари билан фарқланиб туриши тилда кузатиладиган ҳодиса. Араб тилидан кирган бу уч маънодош сўз ҳам мазмунан фарқларга эга.

Иморат яшаш ёки бошқа мақсад учун махсус қурилган уй, бинони англатади: иморат солмоқ, ғишт иморат, темир-бетон иморат.

Иншоот эса турли мақсадлар учун қурилган бинолар ва уларнинг ускуна-жиҳозларидир: гидротехник иншоотлар, ерости иншооти, кўп қаватли иншоотлар.

Бино кишиларнинг яшаши, ишлаши ва бошқа эҳтиёжлар учун қуриладиган иншоот, улкан уй, иморат маъносига эга: театр биноси, турар жой бинолари.

Дейлик, гап уй қуриш ҳақида кетяпти. Бундай пайтда сиз: “Бу йил янги иншоот қураман”, демайсиз. Бу ўринда ўзбекча уй ёки юқорида шарҳланган иморат сўзини ишлатган яхши. Ҳатто бино ҳам мос тушмайди.

Гидротехник иншоотлар бирикмасида иншоот ўрнига на уй, на иморат, на бино мос келади.

Театр биноси деган бирикмада ҳам бошқа синонимларни ишлатиш услубий хатоликни келтириб чиқаради. Лекин баланд бинолар бирикмасида юқорида саналган барча маънодошларни алмашлаб ишлатиш мумкин.

Таҳрир ана шу каби ҳолатларда энг муносиб сўзни қўллашни ўргатади.

@oriftolib

Atab qoʻyilgan nomlar qoʻshtirnoqqa olinadi

Muassasa, tashkilot, inshoot kabilarning nomini qoʻshtirnoqqa olish-olmaslik masalasida ikkilanishlar, chalkashliklar koʻp uchraydi.

Punktuatsiya qoidalariga koʻra, korxona, tashkilot, muassasa, idoralarning atab qoʻyilgan nomlari, yaʼni shartli nomlari qoʻshtirnoqqa olinadi. Masalan: “Koʻksaroy” qarorgohi, “Yoshlar” telekanali, “Oʻzbekkonsert” davlat muassasasi, “Oila” ilmiy-amaliy markazi.

Shartli nomi yoʻq boʻlgan tashkilotlar nomi qoʻshtirnoqsiz yoziladi: Madaniyat vazirligi, Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi, Respublika teleradiomarkazi, Oʻzbekiston yozuvchilar uyushmasi poliklinikasi, Qishloq xoʻjaligini standartlashtirish markazi.

❗️ Biroq tashkiliy-huquqiy shakli koʻrsatiladigan boʻlsa, shartli nomi boʻlmagan tashkilotlarning nomi ham qoʻshtirnoqqa olinadi:

“Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi” davlat unitar korxonasi, “Respublika teleradiomarkazi” davlat unitar korxonasi, “Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi poliklinikasi” davolash-profilaktika muassasasi, “Qishloq xoʻjaligini standartlashtirish markazi” davlat unitar korxonasi.

📌 Demak:

Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi, “Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi” davlat unitar korxonasi, “Koʻksaroy” qarorgohi ✅

“Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi”, Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi davlat unitar korxonasi, Koʻksaroy qarorgohi ❌

@oriftolib

Мўрт совғалар

Ўтган замонда бир донишманд бир қишлоққа келиб яшаб қолди. У болаларни севар, улар билан кўп вақтини ўтказар эди. Яна бир севимли иши – ўйинчоқлар ясаб бериш эди, бироқ фақат мўрт ўйинчоқларнигина совға қиларди. Болалар эҳтиёткор бўлишга қанчалик уринмасин, бунинг уддасидан чиқа олмас, ўйинчоқлар синиб қоларди. Бундан хафа бўлган жужуқлар бор овози билан йиғлашга тушарди. Кейинчалик донишманд уларга янаям мўртроқ ўйинчоқларни ҳадя қилди.

Ниҳоят болаларнинг ота-оналари қариянинг олдига келиб, нолишди:

– Сен ақлли одамсан, болаларимизга ҳам фақат яхшиликни раво кўрасан. Лекин нима учун бундай тегманозик нарсаларни совға қиласан? Улар ўйинчоқларни асрашга бор кучлари билан ҳаракат қиляпти, лекин барибир иложи бўлмаяпти. Сўнг йиғига тушишяпти. Ўйнамай дейишса, ўйинчоқларинг жуда чиройли.

– Ҳали кўп ўтмай, – деди жилмайиб бунга жавобан донишманд, – уларга кимдир юрагини ҳадя қилади. Балки, менинг бу арзимас ўйинчоқларим уларга қадрли нарсаларни авайлашни ўргатар.

@oriftolib

Ҳамма сўзлари катта ҳарфлар билан ёзилган китобни ўқиш қийин бўлгани каби ҳамма кунлари якшанбадан иборат бўлган ҳаётни яшаб ўтиш ҳам оғирдир.

Жан Поль,
олмон адиби

@oriftolib

​Ўзбек тили ва имло мавзусида гурунглашдик

“Вашингтон чойхонаси” дастурида журналист, “Америка овози” мухбири Беҳзод Муҳаммадий билан тил ва имло мавзусида суҳбатлашдик.

Гурунгда давлат тилининг аҳамияти, ўзбек тили нуфузини ошириш, имло ислоҳотлари ва ундан кутилаётган натижалар ҳақида сўз борди.

👉 https://www.youtube.com/watch?v=UM3cQBXrio4

@oriftolib

Ортиқча баҳсларда ҳақиқат йўқолади.

Публилий Сир

@oriftolib

Олим бўлиш учун...

Бир ўсмир йигит бир олимнинг олдига келиб сўради:

– Устоз, сиздай донишманд олим бўлиш учун нима қилишим керак?

Донишманд жавоб бермади. Ўспирин унинг ортидан бир неча кун тинимсиз эргашиб юрди, саволини такрорлайверди. Ниҳоят олим унга “ортимдан юр!” деган ишора берди-да, дарёга бошлаб борди. Сувга тушишди. Шу пайт донишманд ўсмирнинг елкасидан қаттиқ тутиб, сувга ботирди. Бола бечора қутулишга минг чиранмасин, уддасидан чиқолмади. Озроқ вақт ўтгач, олим уни қўйиб юборди. Ўсмир ўпкасини тўлдириб-тўлдириб нафас олди, бир оздан сўнг сал-пал ўзига келди. Шунда устоз сўради:

– Болам, сувда димиқиб турган пайтинг энг кўп истаган нарсанг нима бўлди?

– Ҳаво! Фақат ҳавога етишишни хоҳладим! – деди ўспирин ҳеч иккиланмай.

– Унинг ўрнига бойликми, кўнгил очишми, куч-қудрат ё севги-муҳаббатми истамадингми? – деб сўради донишманд.

– Асло йўқ. Нафасим тугаб, бўғриқиб кетдим, фақат ҳаво олишнигина истадим, холос, – деди ўсмир шоша-пиша.

– Олим бўлиш учун, бўталоғим, – деб сўзида давом этди устоз, – худди ана шундай хоҳиш керак. Сен бошқа мақсадларни четга суриб, фақат шу йўлда ҳаракат қилишинг керак. Бу мақсад кечаю кундуз хаёлингни банд этиши зарур. Агар олимликка шундай ғайрат билан интиладиган бўлсанг, ниятингга албатта етишасан.

@oriftolib

​“Оҳори тўкилди”: оҳор нима?

Оҳор сўзи форс тилидан олинган. Ўзбек тилида уч хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Ип, газлама ёки кийимга пардоз бериш ёки қотириш учун ишлатиладиган модда; крахмал.

2️⃣ Шундай модда билан янги нарсага, кийимга берилган ишлов, пардоз.

3️⃣ Кўчма маънода: обрў, ҳурмат.

Оҳор сўзи қатнашган бир нечта ибора бор:

Оҳор бермоқ – оҳорлаб пардоз бермоқ, крахмалламоқ: чит тўқилгач, унга оҳор берилади.

Оҳори кетган (ёки тўкилган) ёки оҳордан тушган – кийилган, тутилган, эски: оҳори кетган дўппи.

Оҳори тўкилмаган ёки оҳордан тушмаган – 1) янги, пардози кетмаган, кўп ишлатилмаган: оҳори тўкилмаган беқасам тўн, оҳордан тушмаган камар. 2) кўчма маънода: обрўси кетмаган, ҳурмати сақланган, баобрў; 3) кўчма маънода: илгари ишлатилмаган, тутилмаган, янги: оҳори тўкилмаган гап.

Оҳорини тўкмоқ – 1) янги нарсани кийиб, тутиб эскиртмоқ, пардоздан туширмоқ; 2) кўчма маънода: обрўсини тўкмоқ, беҳурмат қилмоқ.

Эътибор берган бўлсангиз, юқоридаги ибораларда оҳор сўзи баъзан крахмал маъносини англатган бўлса, баъзида бу маънодан анча узоқлашган.

📌 Демак:

Оҳор, оҳори тўкилди, оҳори кетди, оҳор берди ✅
Охор, охори тўкилди, охори кетди, охор берди ❌

@oriftolib

Tarixiy yodgorliklar nomi qanday yoziladi?

Tarixiy bino-inshootlar nomlarini qanday yozish haqida punktuatsiya qoidalarida aniq tartib koʻrsatilmagan. Shu sababli mavzuga yaqinroq boʻlgan qoidadan yechim topamiz.

Korxona, tashkilot va muassalarning shartli nomlari, yaʼni atab qoʻyilgan nomlari qoʻshtirnoqqa olinishi, qolgan hollarda qoʻshtirnoqsiz yozilishi haqida eslab oʻtgan edim.

Tarixiy yodgorlik nomida shaxs oti ishlatilgan boʻlsa va bu yodgorlik oʻsha shaxsga bevosita tegishli boʻlsa, unga qoʻyilgan ot odatda shartli nom deb hisoblanmaydi va qoʻshtirnoq ishlatilmaydi: Xudoyorxon oʻrdasi, Olloqulixon madrasasi, Nurullaboy saroyi, Oybek uy-muzeyi.

Agar bino-inshoot nomida joyni bildiruvchi soʻz ishlatilgan va u atab qoʻyilgan nom tarkibida boʻlmay, geografik tushunchani bildirayotgan boʻlsa, qoʻshtirnoq qoʻyilmaydi: Oʻzbekiston tarixi davlat muzeyi, Buxoro arki.

Agar tarixiy yodgorlikka biror shaxs nomi berilgan boʻlsa-yu, u bu bino bilan bevosita bogʻliq boʻlmasa, nom qoʻshtirnoqqa olinadi. Yaʼni bu shaxs madrasa, masjid, kutubxona, saroy, oʻrda kabi inshootlarni qurdirmagan, qurilishiga bevosita sababchi ham boʻlmagan, bu bino unga oid emas boʻlsa va nom ana shu shaxsga hurmat belgisi sifatida, uning sharafiga qoʻyilgan boʻlsa, uni qoʻshtirnoqda berish kerak. Masalan, poytaxtdagi “Abu Hurayra” jome masjidi. Buyuk sahobiy bu masjidni qurdirmagan, qurilishiga bevosita sababchi boʻlmagan. Masjid u kishining sharafiga nomlangan.

Koʻkaldosh madrasasi nomi esa qoʻshtirnoqsiz yoziladi. Nega? Chunki bu shartli nom emas. Buxoro va Toshkentdagi Koʻkaldosh madrasalarini Buxoro xonining vaziri Qulbobo Koʻkaldosh qurdirgan.

Milliy ensiklopediya “Moʻyi Muborak” madrasasi, “Goʻri Amir” maqbarasi kabi birikmalarni qoʻshtirnoqsiz ishlatgan. Vaholanki, bular shartli nom hisoblanadi. Madrasa yoki maqbaraga shunday nom berilgan, uning oti shunday. Eʼtiborlisi, milliy ensiklopediyada madrasa, maqbara, yodgorlik nomlarida umuman qoʻshtirnoq qoʻllanmagan.

Chalkash-a?

Yangilanadigan imlo va punktuatsiya qoidalarida shu kabi holatlarga ham aniq-tiniq javob berilishi zarur deb hisoblayman.

Hozircha esa qiyosiy xulosalarimizga tayanib turamiz.

📌 Demak:

Nurullaboy saroyi, Oybek uy-muzeyi, “Hazrati Imom” majmuasi, “Goʻri Amir” maqbarasi ✅

“Nurullaboy” saroyi, “Oybek” uy-muzeyi, Hazrati Imom majmuasi, Goʻri Amir maqbarasi ❌

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib

“Писанда қилди”: писанда нима?

Писанда сўзини кўпинча киноя маъносида тушунамиз. Аслида-чи? Бу сўзнинг асл маъноси нима?

Изоҳли луғатга кўра, писанда форс тилидан кирган, аслиятда дидга тўғри келган, мақбул; мақтовга, маъқуллашга сазовор маъноларини билдиради. Ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Олдиндан қўйилган талаб, шарт.

Уларнинг ўзаро писандаларига мувофиқ, янги ерлар, чиқариладиган сувлар Тешабойга текин ўтади.
М. Исмоилий, Фарғона т.о.

2️⃣ Талаб ёки шарт тарзида айтиладиган баҳона.

Писанда қилмоқ ибораси икки хил маънога эга:

1️⃣ Олдиндан бирор талаб ёки шарт қўймоқ.

Шу аснода Давронга паспортни узатаркан, писанда қилди:
– Энди сизга гап шу, ака: бундан кейин ичган пайтингизда кўча-кўйда санқиб юрманг.
Н. Қиличев, Чиғириқ.

2️⃣ Таъкидламоқ; луқма ташламоқ.

– Кори хайр иши давлатга қарамайди, оғайни, – писанда қилди мулла Бердиёр, – ҳимматга қарайди, ҳимматга.
“Муштум”.

@oriftolib

​Ўқиладиган саҳифа

Телеграмда муҳаррирларнинг ҳам саҳифалари кўпайиб бораётгани қувонарли ҳол. “Hilol-nashr” нашриёти бош муҳаррири Ёрқинжон Ҳайдаровнинг канали билан яқинда танишдим. Қизиқарли, эътиборга молик материаллар бериб бориляпти. Обуна бўлишни тавсия қиламан.

Қуйида Ёрқинжон аканинг саҳифасидан олинган мақола билан танишасиз:

“Қарши” сўзи тарихидан

“Бобурнома”да Бобур Мирзо қарши сўзи мўғулчадан ўзлашгани, қабристон маъносини англатишини келтиради ва шундай ёзади: “Яна Қарши вилоятидирки, Насаф ва Нахшаб ҳам дерлар. Қарши мўғулча отдир. Гўрхонани мўғул тили билан қарши дерлар. Афтидан, бу от Чингизхон истилосидан сўнг бўлгандир”.

Туркий халқлар тарихи ва тиллари билимдони ҳисобланган Бартольд қарши сўзи мўғулчада сарой маъносини англатишини айтиб, ўша давр муаллифлари асарларида ҳам бу сўз сарой, қаср маъносида ишлатилганини айтади. Бартольднинг фикрича, Кебекхон ўз ҳумкдорлик даврида (1318–1326) Нахшаб (Қаршининг эски номи) яқинида ўзига сарой қурдиради. Мўғулчада қарши сўзи билан ифодаланган бу сарой номи кейинчалик шаҳар номига айланиб кетади (Владимир Бартольд. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии).

Тилимизда қарши сўзи қадимдан зид, рўпара, сарой, қаср сингари маъноларда ишлатиб келинган. Кўплаб туркий достонлар ва тарихий асарларда бунга мисоллар бор. Туркий тилларнинг энг қадимий луғати ҳисобланган “Девони луғатит турк”да ҳам Маҳмуд Кошғарий бу сўзнинг шоҳ қасри ва тескари, қарши маъноларини келтирган.

👉 @HYorqinjon

@oriftolib