Одам ёш пайтида кўп эркалатиб ўстирилган бўлса, у кейин энг кўп қийналади. Ўзингиз суядиган болангизнинг келажаги ҳақида қайғуринг – бунинг учун сизга ота-оналик меҳр-муҳаббати ва қаттиққўллик керак бўлади.

Масару Ибука,
“Учгача айни вақти” китобидан

@oriftolib

Зарбоф тўн ва кўйлакбоп мато

Эътибор берган бўлсангиз, зарбоф ва кўйлакбоп сўзлари таркибида икки хил сўз ишлатиляпти: боф ва боп. Улар бир сўзнинг талаффуз кўриниши эмас, маънолари ҳам фарқланади. Икки сўзни бир-бирининг ўрнида алмаштириб қўллаш хато.

Боф форсча бофтан феълидан, тўқимоқ маъносида. Зарбоф зар қўшиб ёки фақат зардан тўқилган мато; кимхоб; шундай матодан тайёрланган кийим дегани: бир кийимлик зарбоф, зарбоф тўн. Бу сўз ўзбек тилида мустақил шаклда ишлатилмайди.

Боф таркибли ҳар қандай сўз ўзбекчада тўқилган маъносини беравермайди. Масалан, адрасбоф – адрас тўқувчи, шойибоф – шойи тўқувчи косиб маъносини англатади.

Боп ҳам форсчадан кирган сўз. Ўзбекчада алоҳида сўз сифатида ҳам, қўшма сўзлар таркибида ҳам ишлатилади. У қуйидаги маъноларда ишлатилади:

1️⃣ Тўғри келадиган, талаб қилингандек; жуда мос келадиган, муносиб.

Ўйлаб кўрсам, саркотиб одамга шундан боп совға йўқ экан.
Н. Сафаров, Ҳаёт мактаби.

2️⃣ Белги-хусусияти ижобий, талаб даражасида, яхши.

Ким минса, шу билар отнинг бопини,
Сайис олар илдам отнинг тобини.
“Ҳасанхон”.

3️⃣ Қўшма сўзларнинг иккинчи қисмида “мос”, “муносиб”, “тўғри келадиган” маъноларини ифодалайди: оммабоп, деҳқонбоп, уруғбоп, этикбоп каби.

Биз ўрганаётган ҳолат сўзнинг учинчи маъносига оид. Бозорбоп, болаларбоп, ҳаммабоп, оммабоп, кийимбоп каби сўзларда мослик, муносиблик мазмуни бор. Кўйлакбоп мато – кўйлак қилишга мос, кўйлак тикса бўладиган, шунга айни муносиб мато.

📌 Демак:

Зарбоф тўн, кўйлакбоп мато ✅
Зарбоп тўн, кўйлакбоф мато ❌

@oriftolib

Сўз тартиби ва маъно ўзгаришлари

Гапда сўзларнинг ўрни ўзгариши маъно ўзгаришларига ҳам олиб келади. Бу айниқса бир сўзнинг сифат ва равиш бўлиб келишида яққол кўринади.

Отларнинг сифатини билдирган сўз иш-ҳаракатнинг сифатини билдириш учун ишлатилса, равишга айланади. Натижада жумланинг ҳам мазмуни ўзгаради.

Масалан:

Яхши китобни ўқийман.
Мен ёмон китоб ўқимайман, яхши китобларни топиб, саралаб ўқийман.

Китобни яхши ўқийман.
Менинг китоб ўқиш даражам юқори, тез ёки кўп ўқийман. Бу ерда китобнинг яхши-ёмонлиги ҳақида гап йўқ.

Биринчи мисолда яхши сўзи отни сифатлаб келяпти ва сифат сўз туркумига оид, иккинчи жумлада эса феълни сифатлаяпти ва равишга айланяпти.

Бошқа бир мисол:

Қизиқарли мисолларни келтирди.
У айтган мисоллар қизиқарли.

Мисолларни қизиқарли келтирди.
У айтган мисоллар қизиқ бўлмаслиги ҳам мумкин. Лекин унинг ифода усули, айтиш даражаси зўр. Мисолларни қизиқарли тарзда айта олади.

Жумла ёзаётган одам нимани сифатламоқчи эканини билиши ва сўзни шунга кўра тартиблаши керак. Шу оддий қоидага амал қилмаслик ёки сўз ўрнининг аҳамиятини тушунмаслик катта-кичик хатоларга олиб келади.

Шунга ўхшаш яна қандай мисолларни биласиз? Изоҳларда қолдиринг.

@oriftolib

#Дарё

Тилимизни биламизми: қўлланадими ё қўлланилади? Биз ёзишда кўп янглишадиган ҳолатлар

“Дарё” нашри билан ҳамкорликда “Тилимизни биламизми?” лойиҳасини бошлаганимиз ҳақида айтган эдим. Бугун шу рукндаги навбатдаги мақола чоп этилди.

Ундан қуйидаги мавзулар ўрин олган:
🔹 «Ал» ва унинг имлоси
🔹 Исмлар имлоси: рухми ёки руҳ?
🔹 Қўлланадими, қўлланиладими?
🔹 Хуш ва ҳуш

Қизиққанлар ушбу манзилда мақола билан танишиб чиқишлари мумкин:

👉 https://daryo.uz/2021/06/02/tilimizni-bilamizmi-qollanadimi-yo-qollaniladi-biz-yozishda-kop-yanglishadigan-holatlar/

@oriftolib

Ayb kimda?

Bir kishi xotini oldingiday eshitmayotganini payqab qoldi. Bundan tashvishga tushdi, balki, qulogʻiga maxsus eshitish uskunasi taqishi kerakdir degan oʻy ham oʻtdi boshidan. Shunday mulohazalar bilan doʻxtir huzuriga yoʻl oldi. Har holda, mutaxassis bilan maslahatlashgan yaxshi-da.

Uning arzini tinglagan shifokor bir sinov usulini oʻrgatdi:

– Xotiningizdan qirq qadam narida turasiz, odatiy suhbatdagiday tovushda gapirib koʻrasiz. Agar eshitmasa, masofani oʻttiz qadamga qisqartirasiz. Yana boʻlmasa, yigirma qadam. Xullas, sizni eshitguncha yaqinlashaverasiz.

U bu tajribani oʻsha kuni oqshomdayoq qoʻllashga kirishdi. Xotini oshxonada kuymalanib yurganini koʻrgach, qirq odim nariga bordi-da:

– Onajonisi, bugun kechki ovqatga nima pishiryapsiz? – dedi.

Javob yoʻq. Odam masofani oʻttiz qadamga qisqartirib, savolini qaytardi:

– Onajonisi, bugun kechki ovqatga nima pishiryapsiz?

Yana javob yoʻq. Endi yigirma metr masofada turib soʻradi:

– Onajonisi, bugun kechki ovqatga nima pishiryapsiz?

Nahotki! Yana javob boʻlmadi-ku!

Er oshxona eshigi yaqiniga keldi-da, soʻrovini tagʻin takrorladi:

– Onajonisi, bugun kechki ovqatga nima pishiryapsiz?

Tavba-tavba! “Nima balo, ayolimning qulogʻi tom bitganmi?!” deb oʻyladi u. Bu safar xotiniga judayam yaqin keldi:

– Onajonisi, bugun kechki ovqatga nima pishiryapsiz?

Va nihoyat shu gal ayoli javob berdi:

– Dadajonisi, beshinchi marta qaytaryapman: osh damlayapman, osh.

Biz koʻpincha muammoni qarshimizdagi kishilardan axtaramiz. Balki, ayb oʻzimizdadir. Buni esa xayolimizga ham keltirmaymiz. Oqil odamning eng ustun jihatlardan biri boshqalarning emas, oʻzining nuqsonlari haqida mushohada yuritishi va ularni toʻgʻrilashidir.

👉 Ibratli hikoyalardan

@oriftolib

Xush va hush

X va h tovushlari ogʻzaki tilda koʻpincha farqlanmaydi va bu yozma nutqda ham oʻz aksini topadi: shu tovushlar qatnashgan soʻzlarni yozishda koʻp xato qilamiz. Jumladan, xush va hush soʻzlarida.

Aslida ikkala soʻz ham xato emas. Lekin ularning, ular qatnashgan iboralarning maʼnosini bilmaslik almashlab ishlatishga sabab boʻlishi mumkin.

Xush forschadan olingan, oʻzbekchada yaxshi, yoqimli maʼnolarini anglatadi: xush kayfiyat, xushovoz xonanda, xush kelibsiz, xush koʻrdik, xush qoling.

Hush soʻzi ham forschadan kirgan, oʻzbek tilida kishining biror narsa-hodisani sezish, idrok etish, anglash qobiliyati, shunday sezgi, idrokka ega holat kabi maʼnolarni bildiradi: es-hushi joyida, hushi uchdi, hushidan ketdi, hushiga keldi, hushyor, hushli, behush.

Baʼzi chalkashtiradigan holatlar bor. Masalan:

Xushi yoʻq iborasi xohlamaslik, yoqtirmaslik; xohishi yoʻq maʼnolarini ifodalaydi:

Dasturxonda holva, novvot, murabbo... Zargarovning bularga xushi yoʻq...
A. Muxtor, Boʻronlarda bordek halovat.

Agar bu iborani h bilan yozadigan boʻlsak, hushdan ketish maʼnosi paydo boʻladi: bemorning hushi yoʻq.

Xushi kelmoq iborasi kayfiyati yaxshi boʻlmoq, xushiga kelsa iborasi esa xohlasa, yoqtirsa maʼnolariga ega:

Xushiga kelsa, ishlaydi, boʻlmasa, ochiq havoga direktor boʻlib oʻtiraveradi.

Agar xushiga kelsa iborasi oʻrniga hushiga kelsa iborasini ishlatsak, behush holatdan chiqish, oʻziga kelish maʼnosi anglashiladi:

Bemor hushiga kelsa, aslida nima boʻlganini oʻzi aytib beradi.

Demak, xush va hush soʻzlarini qoʻllashda xato qilmaslik uchun ular jumla yoki birikmada qanday maʼnoda ishlatilayotganini aniqlab olishimiz kerak boʻladi.

@oriftolib

​Эгалик қўшимчаси икки бор қўшилмайди

Сўзга битта вазифадаги қўшимча икки марта қўшилмайди. Олдин мажҳул нисбат қўшимчасини бир сўзга икки марта тиркаш хато экани ҳақида ёзгандим.

Шу хилдаги янглишлик учинчи шахс эгалик қўшимчаларини қўллашда ҳам учраб туради: тили – тилиси, иложи – иложиси. Бундай ҳолатларда иккинчи эгалик қўшимчаси -си ортиқча. Бу қўшимча унли товушлар билан тугаган сўзларга қўшилади: онаси, иниси, мавзуси.

📌 Й ундоши билан тугаган ва баъзи сўзларга ҳам -си қўшилади. Буни қандай аниқлаш мумкин? Жуда оддий: й ундошидан олдин и унлиси келган бўлиши керак: водийси, ҳомийси, волийси.

-и қўшимчаси эса асосан ундош билан тугаган сўзларга, баъзан унли билан тугаган сўзларга қўшилади: тили, иложи, китоби, қарори, қишлоғи, гиёҳи, манбаи, толеи.

Тили ва иложи сўзларига -и эгалик қўшимчаси қўшилиб бўлган, унга яна -си тиркаш ортиқча ва хато.

Лекин тилда қоидага бўйсунмайдиган ҳолатлар ҳам учраб туради. Эгалик қўшимчаларида ҳам шундай вазият бор. III шахс бирликда сингил сўзига ҳам -и, ҳам -си қўшилади ва бу тўғри: синглиси.

📌 Демак:

Ҳар ким ўз она тилини ўрганиши керак. ✅
Ушбу сўровни амалга оширишнинг иложи йўқ. ✅
У мактабдан синглиси билан бирга қайтди. ✅

Ҳар ким ўз она тилисини ўрганиши керак. ❌
Ушбу сўровни амалга оширишнинг иложиси йўқ. ❌
У мактабдан сингли билан бирга қайтди. ❌

Мисолларда келтирилганга ўхшаш яна қандай хатоларни биласиз? Изоҳларда ёзинг.

@oriftolib

​Персона нон грата

Оммавий ахборот воситаларида персона нон грата атамасига тез-тез кўзимиз тушади. Айниқса мамлакатлар ўртасида дипломатик муносабатларнинг совуқлашиши бу сўз кўп ишлатилишига олиб келади.

Ушбу ибора лотинча persona non grata сўзидан олинган, номатлуб шахс, маъқул кўрилмайдиган одам, тўғри келмайдиган ёки ёқтирилмайдиган киши деган маънони англатади.

Миллий энциклопедияга кўра, ибора икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Бирор давлатга дипломатик вакил этиб тайинланишига ўша давлат ҳукумати томонидан розилик берилмаган ёки ишончни йўқотган ва чақириб олиниши зарур бўлган дипломатик вакил.

Персона нон грата деб эълон қилиш мазкур дипломат, унинг оила аъзоси ёки дипломатик вакилликнинг бошқа бирон ходими шу мамлакат ҳудудида бундан буён бўлиши номатлуб деб топилганини билдиради. Бундай ходим иложи борича тезроқ чақириб олиниши керак. Акс ҳолда, бошқа чоралар кўрилиши мумкин.

2️⃣ Кўчма маънода: хайрихоҳлик билан қаралмайдиган одам.

Сўзни бу маънода сўзлашув тилида ёки бадиий-публицистик асарларда оддий кишига нисбатан ҳам ишлатиш мумкин.

Юқоридаги таърифларга тескари маънодаги персона грата атамаси ҳам бор. Лотинча persona grata атамаси матлуб шахс, маъқул келадиган киши маъносини беради.

Ҳаммага бирдай ёқиш, персона грата бўлиш қийин. Муҳими, ҳалол, холис, адолатли, тўғрисўз бўлиш ва бу каби сифатларида нуқсони бор персона нон гратага айланмаслик.

@oriftolib

Урушмаслик, низолашмаслик, ҳақоратлашмаслик ва бўлинмаслик рецептини берайми?! Мана у:
"Яхшилик билан ёмонлик баробар бўлмас. Сиз (ҳар қандай ёмонликни) энг гўзал сўзлар билан дафъ қилинг! (Шунда) баногоҳ сиз билан ўрталарингизда адоват бўлган кимса қайноқ-содиқ дўст каби бўлиб қолур.
Унга (ёмонликни яхшилик билан дафъ қилиш хислатига) фақат сабр-тоқатли зотларгина эришурлар, унга фақат улуғ насиба эгасигина эришур".

("Фуссилат" сураси, 34-35-оятлар).

@MubashshirAhmad

-б, -иб: вергул керакми ёки йўқ?

Гапда -(и)б қўшимчаси билан ясалган равишдошлардан сўнг кўпинча вергул қўйилади. Лекин ҳар доим ҳам эмас. Амалиётда равишдошлардан сўнг ўрни бўлса-бўлмаса вергул қўявериш кўп учрайди.

Хўш, қачон вергул қўйиш керак?

Равишдош ва ундан кейин келаётган феъл алоҳида-алоҳида, кетма-кет ёки бирдан ортиқ ҳаракат-ҳолатни ифодаласа, вергул ишлатилади:

Сигирларни ким суғориб, қўйларга ким ем беради?
👉 Бу жумлада икки хил, алоҳида-алоҳида ҳаракат ифодаланяпти ва улар вергул билан ажратиляпти.

Сирож эгма кўприкдан ўтиб, кўл ўртасидаги чойхонага кирди.
С. Зуннунова, Одамлар орасида.

👉 Бу гапда кетма-кет ҳаракат ифодаланган. Сирож олдин кўприкдан ўтган, кейин чойхонага кирган.

Бозорқул бундай пайтларда бош эгиб, хомуш ўтирарди.
А. Мухтор, Чинор

👉 Бу гапда бирдан ортиқ ҳаракат-ҳолат бор, худди уюшиқ бўлаклардаги каби бу ўринда ҳам вергул қўйиш ўринли.

Хўш, қачон вергул қўйилмайди?

Агар биттагина ҳаракат ифодаланса, равишдош шу ҳаракатни сифатласа, вергул керак эмас:

Тайёр фотосуратдан фойдаланиб расм чизамиз.
👉 Бу гапда иш-ҳаракат битта: расм чизиш. Фойдаланиб сўзи қандай ҳолатда?, қай шаклда? сўроғига жавоб бўляпти. Бу ерда бирдан ортиқ ҳаракат ифодаланмагани учун вергул керак эмас.

У кулиб гапирди.
👉 Бу гапда кулиб сўзи гапириш ҳолатини акс эттиряпти, унга мазмунан боғлиқ. Шу сабабли вергул керак эмас.

Арзимас гапдан фиғони фалакка чиқиб кетганини қаранг!
👉 Бу жумлада фиғони фалакка чиқиб бирикмаси ибора бўлгани учун вергул талаб қилмайди. Турғун бирикмалар яхлит шаклда маъно касб этгани учун улар худди бир сўз каби қабул қилинади.

Равишдош шаклида бўлса-да, вергул талаб қилмайдиган баъзи сўз ва иборалар бор. Лекин уларнинг вазифаси ва мазмунига эътибор бермаслик оқибатида хатоларга йўл қўямиз. Насиб қилса, улар ҳақида алоҳида ёзаман.

@oriftolib

Матн вергулзор эмас

Вергул қўллашга жуда ишқибозмиз. Ҳатто пунктуацияга оид китобларда ҳам чалкашликлар, асоссиз вергул ишлатишлар, буни қоида тарзида талқин этишлар учраб туради. Битта нарсани яхши англаб олиш керак: биз тақдим этаётган ҳар қандай матн алалоқибат ўқувчи учун. Тиниш белгиларини кўп ва ўринсиз қўллаш матннинг тушунарлилик даражасини туширади. Мазмуни яхши англашилмаган матннинг қиймати камаяди.

Тиниш белгиларини қўллашдан мақсад фавқулодда билимдонликни намойиш этиш эмас, фикрни тушунарли ифодалаш. Мазмун талаб қилса, ўта зарур бўлсагина, тиниш белгисини ишлатиш керак. Ёзганда ҳам, таҳрирда ҳам менинг принципим шу. Шунга кўра, матнни вергулзорга айлантиришга мутлақо қаршиман. Бу ҳам уволнинг бир тури.

@oriftolib

#Кундаликдан

Ёзув билан тил бошқа-бошқа нарса эканини билмайдиган даражада. Лекин даъвоси бўйидан баланд. Маҳмуд Кошғарий ҳам унинг олдида қўл қовуштириб туриши керак.

Жоҳилга мумкин.

@oriftolib

​Нур-Султонми ёки Нурсултон?

Қозоғистон пойтахти Остона шаҳрининг номи 2019 йили ўзгартирилиб, биринчи президент Нурсултон Назарбоев шарафига Нурсултон деб қайта номланди.

Шаҳар номи киши отидан олинганини ва у ўзбек тилида битта сўз шаклида ёзилишини ҳисобга олсак, сўзни Нурсултон шаклида ёзиш тўғри. Қўшма ва жуфт сўзлардан ташкил топган жой номларини чизиқча билан ёзиш рус тилига хос.

Менимча, қозоқ орфографияси ҳам рус тилидаги ана шу қоидани олган. Чунки қозоқчада ҳам шаҳар номи чизиқча билан ёзилар экан. Қизиғи, Нурсултон сўзи исм сифатида рус тилида ҳам, қозоқ тилида ҳам қўшиб ёзилади.

Ўзбек тили имлосига кўра, икки сўздан иборат жой номлари чизиқча билан ёзилмайди: Янгиҳаёт, Хонобод, Ҳошимдашт, Қуйи Чирчиқ, Қурбон Қашқар, Янги Марғилон.

Қозоқ тили туркий тилларга мансублиги ва ўзбекчага қондошлиги сабабли қозоқча сўзларнинг маъносини кўпинча осон тушунамиз. Нурсултон сўзи асли арабча нур ва султон сўзларидан. Ҳар икки сўз ўзбек тилида ҳам ишлатилади. Имло қоидаларига кўра, иккинчи қисми турдош от бўлган жой номлари қўшиб ёзилади. Топоним таркибидаги нур ҳам, султон ҳам турдош от.

Хуллас, Қозоғистон пойтахти номини чизиқча билан ёзиш учун сабаб йўқ.

📌 Демак:

Нурсултон ✅
Нур-Султон, Нур-султон ❌

@oriftolib