​#Сўраган_эдингиз

Иншо ва унинг режаси

Иншо режаси қандай тартибда тузилиши кераклиги ҳақида сўрашганди. Билганларим ва тўплаган маълумотларим асосида мақола тайёрлардим.

Миллий энциклопедияга кўра, педагогикада иншо ўқувчи мавзуни мустақил ёритадиган ёзма иш турларидан биридир. Она тили ва адабиёт дарсларида таълимий ҳамда назорат мақсадларида умумий таълим мактаблари, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларининг барча босқичларида ўтказилади.

Иншо ўтилган бирор мавзу ёки эркин мавзуда бўлиши мумкин. Бу ёзма иш тури ўқувчилар бадиий адабиётни тўғри идрок этишларига, фикрни ихчам, мантиқий ифодалашларига, уларнинг ёзув саводи ўсишига ёрдам беради.

“Ёзни қандай ўтказдим?”, “Келажакда ким бўлмоқчиман?” каби олдиндан белгиланган мавзулардаги иншолар мулоҳазали иншо ёки эссе саналади.

Эссе АҚШдаги жуда кўп университетларда дастлабки ўқув йилида ўтиладиган асосий фанлар қаторига киритилган. Бу фан доирасида талабалар эссенинг асосий турлари ва уларни қандай ёзишни ўрганади.

Адабий жанр саналадиган эссе таълимдаги эсседан фарқ қилади.

Бизда асосан иншо кенг тарқалган. У она тили ва адабиёт фани доирасида ёзилади.

Иншоларга содда ёки мураккаб режа тузиш мумкин. Режа шакли ўқувчи мавзуни қай даражада ёритмоқчи бўлганига ёки қўйилган талабга кўра танланади.

Содда режа қолипи:

Сарлавҳа (иншо мавзуси)

Режа:

1. Режанинг биринчи банди.
2. Режанинг иккинчи банди.
3. Режанинг учинчи банди.

Режадаги бандларни 4, 5 ёки 6 тагача ҳам тузиш мумкин. Режа бандлари рақамланади, рақамлардан кейин нуқта қўйилади ва жумла бош ҳарф билан бошланиб, унинг охирига тегишли тиниш белгиси, одатда нуқта қўйилади. Режада сўроқ ёки ундов гапларни ишлатиш амалиётда деярли учрамайди.

Давоми бу ерда.

@oriftolib

Shaxsiy fikrlash uslubi

Kunlarning birida Britaniya Qirollik akademiyasi prezidenti Ernest Rezerfordga kasbdoshi yordam so‘rab murojaat qildi. U talabalaridan biriga fizika bo‘yicha eng past ballni qo‘yishni istar, talabasi esa eng baland ballga loyiq ekanini ta’kidlardi. Ikkovlari oxir-oqibat uchinchi shaxsning – betaraf hakamning xulosasini qabul qilishga kelishgan, bu uchun domla Rezerfordni tanlashgandi.

Imtihondagi savol quyidagicha edi: “Binoning balandligini barometr yordamida qanday qilib o‘lchash mumkin?” Talaba shunday javob bergandi: “Binoning tomiga chiqib, barometrni arqonga ulab pastga tashlash kerak, so‘ng uni tortib olib, arqonning uzunligini o‘lchash zarur”.

Savol qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, javob tushunarli va aniq edi. Boshqa tomondan, imtihon fizika fani bo‘yicha bo‘lib, javobning bu fanga aloqadorlik jihati juda kam edi.

Domla Rezerford talabaga yana bir bor urinib ko‘rish imkonini berdi. Olti daqiqa vaqti borligini aytib, javobi fizika qonunlariga asoslanishi shartligini ta’kidladi. Besh daqiqa o‘tdi hamki, talaba javoblar varag‘iga hech narsa yozmadi. Rezerford talabadan:

– Javobing yo‘qmi, tan berdingmi? – deb so‘radi.

Talaba javoblari bir nechtaligini, u eng yaxshisini tanlashga urinayotganini aytdi.

Bu gap domlaning qiziqishini orttirdi. U belgilangan vaqt tugamay turib javob berishini so‘radi talabadan. Yangi javob quyidagicha edi: “Tomga chiqasiz va barometrni pastga tashlaysiz. Uning tushish vaqtini hisoblab turasiz. So‘ng formula yordamida binoning bo‘yini topish mumkin”.

Rezerford sherigidan bu javobdan qoniqqan-qoniqmaganini so‘radi. U noiloj ma’qul ishorasini berdi. Biroq talaba yana bir qancha javoblari borligi haqida eslatdi. Domlalar ularni ham aytishini so‘rashdi.

– Barometr yordamida bino balandligini o‘lchashning bir necha usullari bor, – deb gap boshladi talaba. – Masalan, quyoshli kunda ko‘chaga chiqib, barometr va uning soyasi uzunligini o‘lchaysiz. So‘ng bino soyasini o‘lchaysiz. Bundan keyin oddiygina tenglama yordamida bino balandligini topish mumkin.

– Yomonmas, boshqa javoblaring ham bormi? – dedi Rezerford domla.

– Bor, juda oddiy uslub ham bor. U sizga albatta yoqadi. Barometrni qo‘lga olib, narvondan ko‘tarilasiz. Shu jarayonda barometrni devorga yopishtirib, belgi qo‘yib ketasiz. So‘ng belgilarni barometrning uzunligiga ko‘paytirsangiz, binoning balandligi kelib chiqadi. Agar siz murakkabroq yo‘ldan bormoqchi bo‘lsangiz, – deb gapini davom ettirdi u, – barometrga bog‘ich bog‘laysiz va uni kapgir kabi tebratib, binoning poydevori va tomida tortishuv kuchini o‘lchaysiz. Ana shu ikki o‘lchov orasidagi farqdan ham binoning bo‘yini topsa bo‘ladi. Tebrangichingizni tomga olib chiqib, uni tebratib, tebranish vaqtlariga asoslanib ham bino balandligini aniqlashingiz mumkin. Va nihoyat, ushbu masala yechimlari ichida eng zo‘r bitta uslubi bor: barometrni olasiz va bino boshqaruvchisini topib: “Aka, ajoyib bir barometrim bor. Agar binoning balandligini aytsangiz, sizga beraman”, deysiz.

Shundan so‘ng Rezerford domla talabadan: “Nahotki bu savolni yechishning umum qabul qilingan uslubini bilmasang?!” deb so‘radi. Talaba o‘sha usulni bilishini, biroq o‘qituvchilar o‘z fikrlash uslublarini o‘tkazdiradigan, nostandart yechimlarni qabul qilmaydigan maktab va kollejlardan to‘yganini aytdi.

Bu talaba 1922-yili Nobel mukofoti sovrindori bo‘lgan daniyalik fizik Nils Bor (1885–1962) edi.

👉 Ibratli hikoyalardan

@oriftolib

Dangasalik juda sekin sudralganidan kambagʻallik tezda unga yetib oladi.

Benjamin Franklin

@oriftolib

Давоми. Бошланиши бу ерда.

Иншо ва унинг режаси

Мураккаб режа қолипи:

Сарлавҳа (иншо мавзуси)

Режа:

I. Кириш. Иншо йўналишини очиб берувчи банд.

II. Асосий қисм:
1. Асосий қисмнинг биринчи банди.
2. Асосий қисмнинг иккинчи банди.
3. Асосий қисмнинг учинчи банди.
4. Асосий қисмнинг тўртинчи банди.

III. Хулоса. Иншо мавзусини хулосалайдиган банд.

Мураккаб кўринишдаги режалар кириш, асосий қисм ва хулосага бўлинади. Ўз навбатида, бу катта бўлимлар ўз ичига майда бандларни олади. Одатда кириш ва хулоса қисми биттагина банддан иборат бўлади. Асосий қисм икки ва ундан ортиқ қисмдан ташкил топиши мумкин. Катта бўлимлар рим рақамлари билан, асосий қисмнинг бандлари эса араб рақамлари билан белгиланади.

Асосий қисмнинг рақамларидан сўнг қавс қўйиб, жумлалар охирига нуқтали вергул қўйиш, энг охирги бандда эса нуқта қўйиш ҳам мумкин. Лекин бу кўзга унча ёқимли эмас. Рақамдан кейин нуқта қўйиш ва ҳар бир жумлани бош ҳарф билан бошлаш жумла аниқ-тиниқ ажралиб-кўриниб туришига замин яратади. Шу усулни танлаган маъқул.

Давоми бор...

@oriftolib

Мирзо ва мирза: фарқи нимада?

Мирзо сўзи арабча амир ва форсча зода сўзларидан ҳосил бўлган амирзода сўзининг қисқартмасидир. Амирзода – амир авлоди, амирнинг фарзанди деган маънони англатади. Фақат эркакларга нисбатан ишлатиладиган мирзо сўзи тегишли атоқли отдан олдин ёки кейин келиши мумкин: Мирзо Улуғбек, Улуғбек Мирзо.

Мирзо атоқли исмсиз ҳам амирзода маъносида ишлатилиши мумкин:

Мирзолар улғайишди, энди уларнинг кўпи катта бир вилоятнинг эгаси.

Мирза сўзи ана шу мирзонинг талаффуз варианти. Лекин унинг маънолари фарқланади:

1️⃣ Ёзув-чизув ишларини олиб борган лавозимли киши; котиб.

Амлокдорнинг мирзаси белига суқилган қаламдонини очиб, қаламини қўлига олди.
С. Айний, Қуллар.

2️⃣ Кўчма маънода: саводли, ўқимишли одам.

3️⃣ Юқори табақаларга мансуб киши; жаноб.

Лекин бу маънода қўллаш ҳозир эскирган:

Мен чўриман, сиз мирзасиз, беквачча!
“Гўрўғли”.

4️⃣ Мирза (эркаклар исми).

Мирза йигит ибораси саводли, ўқимишли ёш кишиларга ҳурмат билан мурожаатда ишлатилган. Лекин бу ибора ҳам ҳозир эскириб улгурди.

Мирза сўзининг юқорида саналган биринчи ва иккинчи маънолари мирзо сўзида ҳам бор. Яъни мирзо сўзи ҳам котиб ва ўқимишли одам маъноларида қўллана олади.

Котибликни билдирганда тегишли атоқли отдан олдин ёки кейин келиши мумкин: мирзо Анвар, Анвар мирзо.

Агар мирзо нисба ёки тахаллусга айланган бўлса, бош ҳарф билан ёзиш керак: Мирзо Бедил.

@oriftolib

Зулайхоми ёки Зулайҳо?

Х ва ҳ масаласида ҳатто луғат тузувчилар ҳам адашиб туриши ҳақида олдинроқ айтиб ўтгандим. Бу ҳолат биз ўрганаётган исмда ҳам кўзга ташланади. Тўғри, ўзбек тилида исмлар луғати йўқ. Лекин киши номлари қатнашган бирикмалар луғатда изоҳланган, исмлар луғатдаги мисоллар ичида келган ҳолатлар бор.

Э. Бегматовнинг “Ўзбек исмлари маъноси” китоби (2007)да бу исм Зулайҳо кўринишида берилган.

“Навоий асарлари луғати” (1972)даги мисолда ҳам сўз ҳ билан ёзилган. “Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати” 2-жилди (1983)да баъзи мисолларда Зулайхо, баъзиларида Зулайҳо тарзида, 4-жилди (1985)да барча ўринларда Зулайхо тарзида берилган.

Изоҳли луғат (5 жилдик, 2006–2008)даги мисолларнинг барчасида бу исм Зулайҳо шаклида учрайди.

Хўш, аслида қандай ёзиш тўғри?

Исмнинг тўғри имлоси – Зулайхо. Нега?

Бу сўз бизга араб тилидан кирган. Қуръони каримда “Юсуф ва Зулайхо” қиссаси келади. Бу қисса Шарқ мумтоз адабиёти, жумладан, туркий адабиётда ҳам бадиий шаклда акс этган. Яъни, у асосида бутун бошли асарлар, ривоятлар ва ҳикоятлар яратилган. Ғазалларда эса бу қиссага ишоралар берилган.

Нега ҳ билан ёзиш оммалашиб кетган? Менимча, кимдир бошлаб берган хатони бошқалар давом эттириб кетаверган. Айниқса, эски ўзбек ёзувидан воз кечилгач, сўзда араб имлосидаги қайси ҳарф қўлланганини билиш имконияти йўқолган.

Ҳозирги имлога эски ўзбек ёзувидаги ҳойи ҳутти (ﺡ) ва ҳойи ҳавваз (ﻩ) ҳарфлари ҳ тарзида ўгирилади. Хе (ﺥ) ҳарфигина х тарзида ифода этилади. Зулайхо исмида ана шу хе ҳарфи қатнашган: زليخة‎.

📌 Демак:

Зулайхо ✅
Зулайҳо ❌

@oriftolib

Давоми. Бошланиши бу ерда.

Иншо ва унинг режаси

Ҳаётни қийинлаштиришга ихлосмандлар мураккаб режалардаги бандларни яна ички бандчаларга бўлиши мумкин. Менимча, ўта катта эҳтиёж бўлмаса, бундай режа тузмаган маъқул.

Мураккаб+ режа қолипи:

Сарлавҳа (иншо мавзуси)

Режа:

I. Кириш. Иншо йўналишини очиб берувчи банд.

II. Асосий қисм:

1. Асосий қисмнинг биринчи банди.
a) биринчи банднинг биринчи кичик банди;
b) биринчи банднинг иккинчи кичик банди.
2. Асосий қисмнинг иккинчи банди.
a) иккинчи банднинг биринчи кичик банди;
b) иккинчи банднинг иккинчи кичик банди.
3. Асосий қисмнинг учинчи банди.
a) учинчи банднинг биринчи кичик банди;
b) учинчи банднинг иккинчи кичик банди.

III. Хулоса. Иншо мавзусини хулосалайдиган банд.

Кичик бандлар иккитадан ортиқ ҳам бўлиши мумкин. Кичик бандларни ўзи тегишли бўлган катта бандларга мос равишда 1.1, 1.2, 2.1, 2.2, 3.1, 3.2, 3.3 тарзида ҳам рақамлаш мумкин.

Аммо бундай сершох режа мактаб ёки лицей ўқувчиси ёзадиган иншо учун кераксиз. Режа соддароқ бўлса ҳам, фикр ва тасвирлар пишиқ-пухта бўлса бас.

@oriftolib

​Болалар ва ёшлар учун юридик энциклопедия

“Адолат” миллий ҳуқуқий ахборот маркази буюртмасига кўра, ёзувчи Саъдулло Қуронов ва мен болалар ва ёшлар учун юридик энциклопедия тайёрлаган эдик. Бунда юристларнинг, жумладан, ҳаммуаллифимиз Шерзод Баҳроновнинг маслаҳатлари, тушунтиришлари ҳам анча қўл келди. Ҳуқуқ соҳасининг ҳам нозик томонлари бор-да...

Энциклопедияларни тузиш жараёнида конституция, қонунлар, қарор ва фармонлар, бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар, юридик энциклопедия, миллий энциклопедия, изоҳли луғат, энциклопедик луғат, википедия ва бошқа манбалардан фойдаландик. Муайян ёшдаги ўқувчилар билиши керак бўлган мавзуларни имкон қадар тушунарлироқ ифодалашга, зарур маълумотларни саралаб беришга ҳаракат қилдик.

Қўлланманинг электрон вариантлари Миллий ҳуқуқий интернет порталига жойланибди.

Қизиққанлар танишиб чиқиши мумкин:
🔹 Болалар учун юридик энциклопедия
🔹 Ёшлар учун юридик энциклопедия

@oriftolib

Қўлга тушган ёлғон

Тўрт талаба тўйга борди. Эртасига имтиҳонлари бор бўлишига қарамай, ўйин-кулгига берилиб кетишди. Ярим кечада уйга қайтиб келишди ва қотиб ухлашди. Тонгда туриб роса бош қотиришди ва ўзларича бир йўл топишди.

Дарсга юз-қўлларига мой суртилган ҳолда келишди. Кеча тўйдан қайтаётиб машинанинг баллони ёрилиб кетгани, тузатишга роса уринишгани, лекин имкони бўлмагани ва шу сабабли имтиҳонга тайёргарлик кўра олмаганларини айтишди. Устоз уларнинг узрларини қабул қилди. Имтиҳонга ҳозирлик кўриш учун яна уч кун муҳлат берди.

Учинчи куни талабалар пухта тайёрланиб келди. Устоз бу жуда муҳим имтиҳон экани, унда ҳеч қандай алоқа воситаси, китоб ёки қайдлардан фойдаланиш мумкин эмаслигини уқтирди. Ҳар бирига оқ қоғоз ва елимланган тест конвертини бериб, алоҳида-алоҳида хонага киргизди. Талабалар саволга бемалол жавоб берамиз, аъло баҳо нақд деб ўйлаганди. Бироқ конвертни очиб, ҳайрон қолишди. Унда ўша куни машинанинг қайси баллони ёрилиб кетгани сўралган эди. Табиийки, олдиндан келишиб олмаганлари учун ҳар ким ҳар хил жавоб берди. Ёлғонларининг умри уч кунга ҳам етмаган талабалар қўлга тушди ва имтиҳондан йиқилди.

@oriftolib

#Маънодошлар_луғати

Бола
Фарзанд
Зурриёт
Ўғил
Қиз

Ўғил ва қиз бир-бирига синоним бўла олмайди, лекин матн ичида бола, фарзанд ёки зурриёт деган сўзга ҳар иккиси маънодош бўлиб кела олади.

Инсон болаларини англатувчи яна қандай сўзларни биласиз? Изоҳларда қолдининг.

@oriftolib

​Пушти камар: пушт нима?

Тилимизда пушт сўзи қатнашган бир неча иборалар бор: пушти камар, пушти паноҳ, етти пушт, пушти куйиш, пушти кўтармаслик. Хўш, бу сўз аслида қандай маънога эга ва у қатнашган иборалар нима мазмунда қўлланади?

Пушт сўзи форс тилидан ўтган, аслиятда орқа, елка; бел, сперма жойи; таянч, ҳимоя; ҳомий маъноларига эга. Ўзбек тилида эса қуйидаги маъноларда қўлланади:

1️⃣ Одам ёки жониворнинг уруғ ёки тухумида бўладиган, маълум шароитда ривожланиб, болага айланадиган, ўз ривожланишининг бошланғич босқичидаги аъзо; эмбрион: одамнинг пушти, ҳайвоннинг пушти.

2️⃣ Кимса ёки оиланинг аждоди ё авлоди, авлод-аждод; насл: икки пуштга етадиган бойлик.

Пушти камар ибораси икки хил маънога эга: 1) оталик уруғи, сперма; 2) кишининг ўз фарзанди.

Менинг пушти камарим бу, суюкли ўғлим,
Нурийдийдам васли учун Тангрига шукур.
А. Орипов, Йиллар армони.

Пушти паноҳ иборасининг тўғри варианти аслида пушту паноҳ. Лекин пушти паноҳ шаклида қўллаш тўғри, чунки ғалати машҳурга айланган.

Етти пушт ибораси етти авлод ёки аждодни англатади. Матндаги мазмунга кўра, ўтган аждодлар ёки келажак авлодлар маъносини ташиши мумкин.

Пушти куйиш ибораси бирор касаллик натижасида бола кўрмайдиган бўлиб қолишни англатади.

Пушти кўтармаслик эса ёқтирмаслик, тоқат қилолмаслик маъноларига эга.

@oriftolib