Нафар ва -та

Нафар сўзи араб тилидан кирган, аслиятда бир неча киши; бир киши маъноларини англатади.

Ўзбек тилида нумератив, яъни ҳисобни англатувчи сўз саналади ва фақат шахс-кишини билдирувчи сўзлар билан қўлланади, адад маъносини англатади:

Ёнига тўрт нафар ясовул олиб, Султонали йўлга тушди.
А. Қодирий, Меҳробдан чаён.

Нафар сўзи фақат шахсни англатувчи сўзлар билан қўлланади. Жонли ва жонсиз нарсаларни билдирувчи бошқа сўзлар билан ишлатиш хатодир:

Беш нафар китоб, тўрт нафар бузоқ, ўн нафар терак ❌

Бундай ўринларда -та қўшимчасидан фойдаланиш керак. -та қўшимчаси билан келган саноқ сонлар нарсанинг миқдорини доналаб санаш йўли билан кўрсатади:

Бешта китоб, тўртта бузоқ, ўнта терак. ✅

-та қўшимчасини шахсни билдирувчи сўзлар билан қўллаб бўлмайди деган янглиш тушунча анча кенг тарқалган. Бу – мутлақо хато. Айланиб-ўргилиб нафар сўзини ишлатавериш услубий хатолик ва ғализликларни келтириб чиқаради. Нафар сўзи ўрнида бемалол -та қўшимчасини ишлатиш мумкин:

Беш нафар ўқитувчи, олти нафар одам, ўн нафар текширувчи ✅
Бешта ўқитувчи, олтита одам, ўнта текширувчи ✅

Киши сўзи билан эса нафар сўзини ҳам, -та қўшимчасини ҳам ишлатмаган маъқул:

Ўн киши, йигирма киши, эллик киши, юз киши, минг киши ✅

-та қўшимчасини олган сонлар каби таркибида -та қўшимчаси бўлган нечта? сўроқ олмоши ҳам шахсни билдирувчи сўзлар билан қўллана олади: бир нечта одам, бир нечта спортчи.

– Наҳорги ошга нечта одам айтдинг?
– Ўттизта. Ундан ошиғига рухсат йўқ экан.

-та қўшимчасини шахсни билдирувчи сўзлар билан ишлатиш ўзбек тили табиатига хос. Унинг ўрнида ҳамиша нафар сўзини ишлатиш ёки шуни талаб қилиш тил табиатига тескари боришдир.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Лахча ва лаҳжа

Бу икки сўзнинг талаффузи яқин бўлса-да, маъноси фарқланади.

Лахча сўзи фақат чўғ, ўт, олов сўзлари билан қўлланади ва қизариб, яллиғланиб, ловуллаб турган чўғни англатади: лахча чўғ, лахча ўт, лахча олов.

Нечук ўртанган, лахча чўғ бўлиб ёнган юрагимни тирнайсиз?
Ҳамза, Бой ила хизматчи.

Лаҳжа эса маҳаллий диалектнинг бир неча шевадан иборат гуруҳини англатади:

«Ж» ловчи лаҳжа. Ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжаси.

📌 Демак:

Лахча чўғ, лахча ўт, қарлуқ лаҳжаси, ўғуз лаҳжаси ✅
Лаҳча чўғ, лағча чўғ, лаҳжа чўғ, қарлуқ лахжаси, ўғуз лахчаси, қипчоқ лаҳчаси ❌

@oriftolib

​Ифор, уфор ва упор

Ифор арабчадан кирган, аслиятда чанг, тўзон; ҳид маъноларига эга. Ўзбек тилида яхши ҳид, хушбўй; умуман ҳид маъноларини англатади:

Ҳар бир гулнинг ўз ифори бор.
Газетадан.

Ифор сўзининг уфор шакли ҳам бор. Бироқ у хушбўй ҳид маъносидан ташқари мусиқага оид маъноларни ҳам англатади: қадимги доира, шунингдек, ноғора усулларидан бири. Халқ ва мумтоз мусиқада шу усул жўрлигида ижро этиладиган чолғу ва ашула йўллари.

Чалинади най, чилдирма, дўмбира,
Жўшар ғижжак, қайнар уфор, дилхирож.
М. Шайхзода.

Уфор сўзининг упор кўриниши ҳам учраб туради. У луғатга кирган ва шу шаклда қўллаш хато эмас. Упор сўзи уфорнинг биринчи маъносини, яъни ифор – хушбўй ҳид маъносини англатади:

...Ғув-ғув арилар ёпишган ва кишини элитарли даражада упор пуркаган қийғос гул-чечаклар буркамиш ёнбағирларда кўклам нашъаси ҳукмрон.
Ҳ. Назир, Мафтунингман, Озарбайжон.

📌 Демак:

Ифор, уфор, упор ✅

@oriftolib

Муносабат ва очиқ қолган савол

Имло луғатларида баъзи сўзларнинг ёзилишида фарқлар борлиги, бу китоблар, дарсликлар, қўлланмалар чоп этишда, электрон ва босма нашрларда хилмахилликларни, чалкашликларни туғдираётгани ҳақида “Дарё” нашрида ёзган эдим. Ушбу мақолага Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институти бўлим мудири, филология фанлари доктори, профессор Ёрқин Одилов муносабат билдирибди.

Муносабат Давлат тилини ривожлантириш департаменти сайтида эълон қилинган:

«“Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари” яратилган вақтда қайсидир сабаблар билан бир қатор сўзлар: sentabr, oktabr, aluminiy, budjet, dirijor, dujina, duym, glukoza, kastrul, kastum, lustra, miniatura, parashut, regulator, rejissor, verstka тарзида берилган. Ваҳоланки, ушбу ва яна шу каби бошқа сўзларни ҳеч бир ўзбек бундай талаффуз қилмайди, қилолмайди. Шунинг учун ҳам ЎзФА Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институтида тайёрланган ва 2013 йилда чоп қилинган “Ўзбек тилининг имло луғати”да кирилл ёзувидаги барча “ёлашган” унлили сўзларнинг имлоси бир хиллаштирилган. Яъни sentyabr, oktyabr, byudjet, syujet, batalyon, pochtalyon, obyеkt, subyеkt тарзида берилган.

1995 йилдаги луғатда эса “ёлашган” унлили сўзларнинг айримлари “y” ҳарфи орттирилиб ёки орттирилмай берилган. Айни сўзларнинг ёзилишидаги ҳар хиллик имлони ўзлаштиришда мураккабликларни келтириб чиқариши табиий. 2013 йилги луғатда дастлабки тажриба сифатида шундай йўл тутилган ва бу тажриба кейинги йилларда нашр иши, иш юритиш билан боғлиқ бошқа соҳалар вакиллари томонидан ҳам маъқулланди. ЎзФА Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институтида тайёрланган ва янгидан тасдиқланиши режалаштирилган “Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари”да бу каби ижобий тузатишлар ўз аксини топган. Эслатиш лозимки, “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси”нинг такомиллаштирилган варианти тасдиқлангандан кейин имло қоидалари ҳам шу тарзда мукаммаллаштирилади. Алифбо тасдиқланмай туриб, буни ҳал қилиб бўлмайди.»

Иқтибос тугади.

Хўп, бу муносабатдан бир нарса аниқ бўлди: имлодаги хилмахилликлар алифбо ислоҳ қилинмагунча ҳал бўлмас экан. Лекин унгача ҳам яшаш керак-ку. Унгача дарслик ва қўлланмаларда қайси луғатдан фойдаланиш керак?

Савол ҳалиям очиқ.

Айтганча, муносабатда санаб ўтилган sentabr, oktabr, aluminiy, budjet, dirijor, dujina, duym, glukoza, kastrul, kastum, lustra, miniatura, parashut, regulator, rejissor, verstka сўзларини ҳеч бир ўзбек бундай талаффуз қилмайди дейиш анчагина баҳсли, менимча. Орасида айнан шундай талаффуз қилинадиганлари ҳам бор. Масалан, dirijor, kastrul, parashut каби сўзларни рус тили таъсирига тушмаган ўзбек худди ёзилганидек талаффуз қилади. Русча таъсирида тилини бураб талаффуз қиладиганлар эса алоҳида тоифа. Улар ҳатто ундошларни ҳам худди русчадагидай юмшатиб айта олади.

Ҳай, бу асосий гап эмас. Ёлашган унлиларни y орттириб ёзишга чидаш мумкин.

Имло борасида ваколатли ташкилот қайси ўзи? Қисқа, лўнда, икки оғизгина йўлланма-кўрсатма берсин: “Алифбо ва имло қоидалари ислоҳ бўлгунча фалон луғатдан фойдаланиш тавсия этилади”. Тамом.

Майли, омон бўлсак, кўрармиз. Кўрсатмаям бериб қолишар.

@oriftolib

Асосан: вергул керакми ёки йўқ?

Энг кўп учрайдиган хатолардан бири асосан сўзи билан вергул ишлатишда кўзга ташланади. Ўрни бўлса-бўлмаса, вергул қўйиб кетилаверади. Ўзи, вергул керакми? Керак. Фақат бир ҳолатда. Қолган пайтларда вергул ортиқча.

Асосан равиш бўлиб келганда асос эътибори билан, умуман олганда, кўпинча деган маъноларни англатади. Бунда сўз вергул талаб қилмайди:

Республикамизда кўп болали оналарнинг катта қисми асосан қишлоқларда яшайди.
“Саодат”.

Асосан сўзи кўмакчи вазифасида келганда сабаб, асос муносабатини билдиради ва кўра, биноан, мувофиқ каби сўзларга маънодош бўлади. Агар мана шу пайтда у кириш бирикма таркибида келса, сўздан сўнг вергул қўйилади:

Қонунга асосан, вояга етмаган болалар майда маиший битимларни мустақил туза оладилар.

Юқоридаги гапда вергул кириш бирикма сабабли қўйиляпти. Агар асосан сўзи кўра, биноан, мувофиқ сўзларига маънодош бўлиб келса-ю, кириш бирикма таркибида бўлмаса, вергул қўйилмайди:

Топшириқларни қонунга асосан бажаринглар.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

​Сувости ва сув ости

Кўпинча сувости сўзи сув ости шаклида ёзилади ва бу – хато. Лекин сув ва ости сўзлари ҳар доим ҳам қўшиб ёзилавермайди. Хўш, қачон қўшиб, қачон ажратиб ёзиш керак? Буни маъно аниқлаштириб беради.

Сувости сўзи ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Сув остида қилинадиган, бажариладиган, сув остида мавжуд бўлган.

Сувости спорти. Сувости телевидениеси. Сувости тизмалари.

2️⃣ Сув остида ҳаракатланадиган (кема ҳақида).

Сувости кемасини қуриш 17-асрдан бошланди.
“ЎзМЭ”.

Эътибор берган бўлсангиз, юқоридаги мисолларда сувости сўзида сифатловчилик, хослик характери бор ва бирорта келишик қўшимчасини олмаган. Ости сўзи келишик қўшимчасини олган ҳолатларда икки сўз ажратиб ёзилади. Қиёсланг:

Сувости дунёси ➡️ Сув остидаги дунё

Сувости кемаси ➡️ Сув остида ҳаракатланувчи кема

Қўшиб ёки ажратиб ёзишни фарқлашнинг яна бир усули бор. Сув сўзига -нинг қўшимчасини амалда қўшиб бўлса, икки сўз ораси ажратиб ёзилади. Йўқса, бирлаштириб:

Сувнинг ости дунёси – хато бирикма, бундай ифода ўзбекчага хос эмас. Демак, бу бирикмада сув ва ости сўзлари қўшиб ёзилиши керак. Қаратқиш қўшимчаси эса бўлмаслиги зарур.

Сувнинг остидаги дунё – қаратқич қўшимчаси турса ҳам, маънога зарар етказмайди. Демак, сув ва ости сўзлари ажратиб ёзилиши керак.

Бу қоида шунга ўхшаш ерости сўзида ҳам амал қилади. Негадир ерусти сўзи доим ажратилиб ёзилади. Мантиқ бўйича, у ҳам сифатловчилик, таърифловчилик хусусиятига эга бўлганда қўшиб ёзилиши керак. Насиб қилса, бу ҳақда алоҳида ёзаман.

📌 Демак:

Сувости кемаси, сувости тизмалари, сув остида сузувчи кема, сув остидаги тизмалар, сув остига тушиш, сув остини ўрганиш ✅

Сув ости кемаси, сув ости тизмалари, сувостида сузувчи кема, сувостидаги тизмалар, сувостига тушиш, сувостини ўрганиш ❌

@oriftolib

​#Сўраган_эдингиз

Иншо ва унинг режаси

Иншо режаси қандай тартибда тузилиши кераклиги ҳақида сўрашганди. Билганларим ва тўплаган маълумотларим асосида мақола тайёрлардим.

Миллий энциклопедияга кўра, педагогикада иншо ўқувчи мавзуни мустақил ёритадиган ёзма иш турларидан биридир. Она тили ва адабиёт дарсларида таълимий ҳамда назорат мақсадларида умумий таълим мактаблари, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларининг барча босқичларида ўтказилади.

Иншо ўтилган бирор мавзу ёки эркин мавзуда бўлиши мумкин. Бу ёзма иш тури ўқувчилар бадиий адабиётни тўғри идрок этишларига, фикрни ихчам, мантиқий ифодалашларига, уларнинг ёзув саводи ўсишига ёрдам беради.

“Ёзни қандай ўтказдим?”, “Келажакда ким бўлмоқчиман?” каби олдиндан белгиланган мавзулардаги иншолар мулоҳазали иншо ёки эссе саналади.

Эссе АҚШдаги жуда кўп университетларда дастлабки ўқув йилида ўтиладиган асосий фанлар қаторига киритилган. Бу фан доирасида талабалар эссенинг асосий турлари ва уларни қандай ёзишни ўрганади.

Адабий жанр саналадиган эссе таълимдаги эсседан фарқ қилади.

Бизда асосан иншо кенг тарқалган. У она тили ва адабиёт фани доирасида ёзилади.

Иншоларга содда ёки мураккаб режа тузиш мумкин. Режа шакли ўқувчи мавзуни қай даражада ёритмоқчи бўлганига ёки қўйилган талабга кўра танланади.

Содда режа қолипи:

Сарлавҳа (иншо мавзуси)

Режа:

1. Режанинг биринчи банди.
2. Режанинг иккинчи банди.
3. Режанинг учинчи банди.

Режадаги бандларни 4, 5 ёки 6 тагача ҳам тузиш мумкин. Режа бандлари рақамланади, рақамлардан кейин нуқта қўйилади ва жумла бош ҳарф билан бошланиб, унинг охирига тегишли тиниш белгиси, одатда нуқта қўйилади. Режада сўроқ ёки ундов гапларни ишлатиш амалиётда деярли учрамайди.

Давоми бу ерда.

@oriftolib

Shaxsiy fikrlash uslubi

Kunlarning birida Britaniya Qirollik akademiyasi prezidenti Ernest Rezerfordga kasbdoshi yordam so‘rab murojaat qildi. U talabalaridan biriga fizika bo‘yicha eng past ballni qo‘yishni istar, talabasi esa eng baland ballga loyiq ekanini ta’kidlardi. Ikkovlari oxir-oqibat uchinchi shaxsning – betaraf hakamning xulosasini qabul qilishga kelishgan, bu uchun domla Rezerfordni tanlashgandi.

Imtihondagi savol quyidagicha edi: “Binoning balandligini barometr yordamida qanday qilib o‘lchash mumkin?” Talaba shunday javob bergandi: “Binoning tomiga chiqib, barometrni arqonga ulab pastga tashlash kerak, so‘ng uni tortib olib, arqonning uzunligini o‘lchash zarur”.

Savol qanchalik qiyin va murakkab bo‘lmasin, javob tushunarli va aniq edi. Boshqa tomondan, imtihon fizika fani bo‘yicha bo‘lib, javobning bu fanga aloqadorlik jihati juda kam edi.

Domla Rezerford talabaga yana bir bor urinib ko‘rish imkonini berdi. Olti daqiqa vaqti borligini aytib, javobi fizika qonunlariga asoslanishi shartligini ta’kidladi. Besh daqiqa o‘tdi hamki, talaba javoblar varag‘iga hech narsa yozmadi. Rezerford talabadan:

– Javobing yo‘qmi, tan berdingmi? – deb so‘radi.

Talaba javoblari bir nechtaligini, u eng yaxshisini tanlashga urinayotganini aytdi.

Bu gap domlaning qiziqishini orttirdi. U belgilangan vaqt tugamay turib javob berishini so‘radi talabadan. Yangi javob quyidagicha edi: “Tomga chiqasiz va barometrni pastga tashlaysiz. Uning tushish vaqtini hisoblab turasiz. So‘ng formula yordamida binoning bo‘yini topish mumkin”.

Rezerford sherigidan bu javobdan qoniqqan-qoniqmaganini so‘radi. U noiloj ma’qul ishorasini berdi. Biroq talaba yana bir qancha javoblari borligi haqida eslatdi. Domlalar ularni ham aytishini so‘rashdi.

– Barometr yordamida bino balandligini o‘lchashning bir necha usullari bor, – deb gap boshladi talaba. – Masalan, quyoshli kunda ko‘chaga chiqib, barometr va uning soyasi uzunligini o‘lchaysiz. So‘ng bino soyasini o‘lchaysiz. Bundan keyin oddiygina tenglama yordamida bino balandligini topish mumkin.

– Yomonmas, boshqa javoblaring ham bormi? – dedi Rezerford domla.

– Bor, juda oddiy uslub ham bor. U sizga albatta yoqadi. Barometrni qo‘lga olib, narvondan ko‘tarilasiz. Shu jarayonda barometrni devorga yopishtirib, belgi qo‘yib ketasiz. So‘ng belgilarni barometrning uzunligiga ko‘paytirsangiz, binoning balandligi kelib chiqadi. Agar siz murakkabroq yo‘ldan bormoqchi bo‘lsangiz, – deb gapini davom ettirdi u, – barometrga bog‘ich bog‘laysiz va uni kapgir kabi tebratib, binoning poydevori va tomida tortishuv kuchini o‘lchaysiz. Ana shu ikki o‘lchov orasidagi farqdan ham binoning bo‘yini topsa bo‘ladi. Tebrangichingizni tomga olib chiqib, uni tebratib, tebranish vaqtlariga asoslanib ham bino balandligini aniqlashingiz mumkin. Va nihoyat, ushbu masala yechimlari ichida eng zo‘r bitta uslubi bor: barometrni olasiz va bino boshqaruvchisini topib: “Aka, ajoyib bir barometrim bor. Agar binoning balandligini aytsangiz, sizga beraman”, deysiz.

Shundan so‘ng Rezerford domla talabadan: “Nahotki bu savolni yechishning umum qabul qilingan uslubini bilmasang?!” deb so‘radi. Talaba o‘sha usulni bilishini, biroq o‘qituvchilar o‘z fikrlash uslublarini o‘tkazdiradigan, nostandart yechimlarni qabul qilmaydigan maktab va kollejlardan to‘yganini aytdi.

Bu talaba 1922-yili Nobel mukofoti sovrindori bo‘lgan daniyalik fizik Nils Bor (1885–1962) edi.

👉 Ibratli hikoyalardan

@oriftolib

Dangasalik juda sekin sudralganidan kambagʻallik tezda unga yetib oladi.

Benjamin Franklin

@oriftolib

Давоми. Бошланиши бу ерда.

Иншо ва унинг режаси

Мураккаб режа қолипи:

Сарлавҳа (иншо мавзуси)

Режа:

I. Кириш. Иншо йўналишини очиб берувчи банд.

II. Асосий қисм:
1. Асосий қисмнинг биринчи банди.
2. Асосий қисмнинг иккинчи банди.
3. Асосий қисмнинг учинчи банди.
4. Асосий қисмнинг тўртинчи банди.

III. Хулоса. Иншо мавзусини хулосалайдиган банд.

Мураккаб кўринишдаги режалар кириш, асосий қисм ва хулосага бўлинади. Ўз навбатида, бу катта бўлимлар ўз ичига майда бандларни олади. Одатда кириш ва хулоса қисми биттагина банддан иборат бўлади. Асосий қисм икки ва ундан ортиқ қисмдан ташкил топиши мумкин. Катта бўлимлар рим рақамлари билан, асосий қисмнинг бандлари эса араб рақамлари билан белгиланади.

Асосий қисмнинг рақамларидан сўнг қавс қўйиб, жумлалар охирига нуқтали вергул қўйиш, энг охирги бандда эса нуқта қўйиш ҳам мумкин. Лекин бу кўзга унча ёқимли эмас. Рақамдан кейин нуқта қўйиш ва ҳар бир жумлани бош ҳарф билан бошлаш жумла аниқ-тиниқ ажралиб-кўриниб туришига замин яратади. Шу усулни танлаган маъқул.

Давоми бор...

@oriftolib

Мирзо ва мирза: фарқи нимада?

Мирзо сўзи арабча амир ва форсча зода сўзларидан ҳосил бўлган амирзода сўзининг қисқартмасидир. Амирзода – амир авлоди, амирнинг фарзанди деган маънони англатади. Фақат эркакларга нисбатан ишлатиладиган мирзо сўзи тегишли атоқли отдан олдин ёки кейин келиши мумкин: Мирзо Улуғбек, Улуғбек Мирзо.

Мирзо атоқли исмсиз ҳам амирзода маъносида ишлатилиши мумкин:

Мирзолар улғайишди, энди уларнинг кўпи катта бир вилоятнинг эгаси.

Мирза сўзи ана шу мирзонинг талаффуз варианти. Лекин унинг маънолари фарқланади:

1️⃣ Ёзув-чизув ишларини олиб борган лавозимли киши; котиб.

Амлокдорнинг мирзаси белига суқилган қаламдонини очиб, қаламини қўлига олди.
С. Айний, Қуллар.

2️⃣ Кўчма маънода: саводли, ўқимишли одам.

3️⃣ Юқори табақаларга мансуб киши; жаноб.

Лекин бу маънода қўллаш ҳозир эскирган:

Мен чўриман, сиз мирзасиз, беквачча!
“Гўрўғли”.

4️⃣ Мирза (эркаклар исми).

Мирза йигит ибораси саводли, ўқимишли ёш кишиларга ҳурмат билан мурожаатда ишлатилган. Лекин бу ибора ҳам ҳозир эскириб улгурди.

Мирза сўзининг юқорида саналган биринчи ва иккинчи маънолари мирзо сўзида ҳам бор. Яъни мирзо сўзи ҳам котиб ва ўқимишли одам маъноларида қўллана олади.

Котибликни билдирганда тегишли атоқли отдан олдин ёки кейин келиши мумкин: мирзо Анвар, Анвар мирзо.

Агар мирзо нисба ёки тахаллусга айланган бўлса, бош ҳарф билан ёзиш керак: Мирзо Бедил.

@oriftolib