Келинлик уй ва келинли уй

-ли ва -лик қўшимчаларини янглиш қўллаш кўп учрайди. Тўғри, бир пайтлар -лик қўшимчаси -ли ўрнида ишлатилган. Юз йил олдин ҳам бу ҳолат кузатилган. Лекин тил ривожланишда, бугун икки қўшимча фарқланади ва бошқа-бошқа маъноларни ифода этади.

Хўш, келинлик уй деган тўғрими ёки келинли уй?

Иккаласи ҳам тўғри. Лекин маънолари фарқланади.

Келинлик уй – қиз келин бўлиб тушган уй:

Бу – менинг келинлик уйим.

Келинлик уйим бир уй, бир даҳлиздан иборат эди.

Келинли уй эса келини бор уй.

Келинли уй саранжом-саришта бўлади.

Маҳалламизда келинли уйлар кўп.

Дастлабки иккита жумлада келинли уй иборасини қўллаш хато бўлгани каби охирги икки жумлада келинлик уй бирикмасини ишлатиш хатодир.

@oriftolib

Зора: вергул керакми ёки йўқ?

Зора юкламаси қани энди, кошки эди маъноларини англатади. У ўзидан кейин ҳам, олдин ҳам вергул талаб қилмайди:

Зора амирзодалар ярашишса, жуда маъқул иш бўларди-да.
Мирмуҳсин, Меъмор.

– Кел, жигарим, тезроқ кел. Зора бирон хушхабар келтирган бўлсанг, – деди Ойнагул Фарҳодга.
А. Ҳакимов, Илон изидан.

Зора сўзи қўшма гаплар ёки кириш гаплар таркибида келганида ундан олдин вергул қўйилиши мумкин. Лекин бу ҳолатда вергул ушбу юклама сабабли эмас, икки содда гапни ёки кириш гапни ажратиш учун қўйилади:

Пиёда юрай, зора дилим ёзилса, деган ўй билан йўлка бўйлаб секин одимлади.
М. Хайруллаев.

Бу юкламанинг зора-мора ва зораки шакллари ҳам учрайди. Ҳар икки шакл ҳам вергул талаб қилмайди:

Акамдан дарак сўрайин, зора-мора бирон дарак топсам.
Н. Сафаров, Танланган асарлар.

Менинг йўқлаб келганимни кўрса, далда бўладиган бирон сўз айтсам, зораки дармон бўлса, деб кутдим.
А. Қаҳҳор, Минг бир жон.

@oriftolib

​Эгаси йўқ муаммо: имлодаги чалкашликларга ечим керак

Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари тасдиқлангач, 1995 йили мактаблар учун қўлланма сифатида имло луғати нашр этилди. Кейинчалик 2013 йили 85 000 дан ортиқ сўзни ўз ичига олган ва ҳозирча ўзбек лотин алифбосидаги энг қамровли имло луғати босмадан чиқди. Икки луғатдаги бир неча ўнлаб сўзлар имлосида фарқ бор. Шу сабабли фойдаланувчилар орасида турли тушунмовчилик ва чалкашликлар пайдо бўлган. 2013 йилги луғат чоп этилганига ҳам саккиз йил бўляпти. Лекин қайси луғатга асосланиш кераклиги ҳақида ҳалигача аниқ кўрсатма йўқ. Хўш, бу масалани ким ҳал қилиб беради? Давлат тилини ривожлантириш департаментими, ЎзРФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институтими ёки Алишер Навоий номидаги ўзбек тили ва адабиёти университетими?

Бугун асосан иккита луғатга: 1995 йили “Oʻqituvchi” ва 2013 йили “Akademnashr” нашриётида чоп этилган луғатларга кўп мурожаат қилинади. Бироқ бу икки луғатда бир-бирини рад қиладиган ўринлар бор.

Жумладан, 1995 йилги луғатга sentabr, oktabr шаклида киритилган сўзлар 2013 йилги луғатдан sentyabr, oktyabr кўринишида ўрин олган.

Хўш, бу икки луғатдан қайси биридан фойдаланиш керак? Қуйида икки луғатда турлича ёзилган сўзлардан баъзилари билан танишиш мумкин:

1995 йилги луғатга кўра ёзилиши

Aluminiy
Brilyant
Budjet
Dirijor
Dujina
Duym
Glukoza
Kastrul
Kastum
Lustra
Miniatura
Parashut
Regulator
Rejissor
Verstka

2013 йилги луғатга кўра ёзилиши

Alyuminiy
Brilliant
Byudjet
Dirijyor
Dyujina
Dyuym
Glyukoza
Kastryul
Kostyum
Lyustra
Miniatyura
Parashyut
Regulyator
Rejissyor
Vyorstka

Айни дамда Миллий ўқув дастури бўйича дарсликлар янгитдан ишланяпти. Бу жараёнда қайси бир луғатдан фойдаланиш масаласи кўндаланг турибди. Шу пайтгача чиққан аксарият дарсликлар 1995 йилги луғатга асосланган. Ўқитувчилар ўн йиллар давомида ўқувчиларга сўзларни sentabr, oktabr, budjet, miniatura, drijor шаклида ёзишни ўргатиб келган. Аммо 1995 йилги луғатдан давомли фойдаланиш ўзини оқламайди. Чунки унда сўз кам. Оддий natyurmort, kompyuter каби сўзлар киритилмаган. Ҳолбуки, ҳозир бу тушунчалар билан ўқувчилар биринчи синфдаёқ танишяпти.

Нашрга тайёрланилаётган дарсликларда кўп сўзли ва нисбатан кейинги нашр бўлгани учун 2013 йилги луғатга асосланиляпти. Бироқ ҳали китоблар чоп этилмасиданоқ муаллифлар, тақризчилар, экспертлар ва амалиётчи ўқитувчилар ўртасида имло масаласида тушунмовчиликлар келиб чиқяпти. Уларга-ку бир амаллаб тушунтирса бўлади. Лекин эртага ўн мингдан ортиқ мактабда дарс бераётган бир неча ўн минглаб ўқитувчиларга, олдин сўзни бошқа шаклда ёзиб ўрганган ўқувчиларга қандай изоҳ бериш мумкин?

2013 йилги луғат чиққанига саккиз йил бўляпти. Ҳозирча энг катта, қамровли луғат – шу. Қайси луғатга асосланиш масаласи нега ҳалигача узил-кесил ҳал этилмаган, деган ҳақли савол туғилади. Саволнинг жавоби ҳозирча йўқ...

Ечимини кутаётган савол шу: дарслик ва қўлланмаларда қайси луғатдан фойдаланиш керак? Имло принципидаги чалкашликларда (xilmaxillik, ketma-ketlik каби) қандай йўл тутиш зарур?

Тил масаласига масъул ташкилотлардан бу борада расмий жавоб кутамиз.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Энг қийин иш

Комиллик масаласига қизиқадиган тўрт талаба гапирмасликка келишиб олди. Чунки ортиқча сўздан тийилиш комилликнинг энг муҳим белгиларидан бири эканини яхши билишарди-да. Кун бўйи бунинг уддасидан чиқишди. Бироқ...

Кеч тушиб, дарсхонадаги мойчироқ хиралаша бошлади, охири атрофни кўз илғамайдиган бўлиб қолди. Шунда талабалардан бири чидай олмай, ётоқхона ходимларига бақирди: “Чироқни тузатасизларми-йўқми!”

Иккинчи талаба ўртоғи гапириб юборганидан ажабланди:

– Биз гапирмасликка келишгандик-ку, – деди у.

– Эҳ, аҳмоқлар! – деди учинчи талаба. – Нимага гаплашяпсизлар?

– Биргина мен жим ўтирибман, – деди ғурур билан тўртинчи талаба.

@oriftolib

Dyuym ва duym

Икки луғатдаги хилмахилликлар ҳақида ёзганда шу сўзларни ҳам мисол қилиб келтирган эдим. Менимча, duym деб ёзиш тўғри. Нега?

Халқаро стандардда бу сўз ўрнига inch, in сўзлари ва ″ белгиси ишлатилади.

Мониторларнинг диоганалини, яъни ўлчамини ифодалашда айнан ана шу дюймдан фойдаланилади.

Халқаро метрология қонунчилиги ташкилоти бу ўлчам бирлигини қўлламаслик, истеъмолдан чиқаришни тавсия этган. “Ўзбекистон Республикасида ўлчам бирликларини қўллаш тўғрисида”ги қарор ва унинг иловаларида ҳам дюйм берилмаган.

Бу ўлчов бирлигидан ҳозир асосан АҚШ, Канада ва Буюк Британияда фойдаланишади. Европанинг жуда кўп мамлакатларида дисплей экрани ўлчовини кўрсатишда норасмий ўлчов бирлиги саналади.

Дюйм турли мамлакатларда турлича узунликни англатади. Масалан, Буюк Британияда 1 дюйм 1958 йилдан 2,54 cm га тенг.

Дюйм сўзи нидерландча duim (duym) сўзидан олинган бўлиб, аслиятда бош бармоқ деган маънони англатади. Чунки дастлаб дюйм бош бармоқнинг энига тенг ўлчовни билдирган.

Дюйм сўзини лотинча имлода аслиятга мос тарзда duym шаклида ёзган тўғрироқ. Dyuym деб ёзиш унинг русча шакли – дюймни калка кўринишда ифодалаш бўлиб қолади. Кирилчада рус тилидан тўғридан-тўғри олиб ёзганмиз.

Лотин алифбосидаги луғатларимизнинг кейинги нашрларида шу каби сўзларни аслиятга солиштириб кўрилса ва муносиб вариант танланса, нур устига нур бўларди.

@oriftolib

Нафар ва -та

Нафар сўзи араб тилидан кирган, аслиятда бир неча киши; бир киши маъноларини англатади.

Ўзбек тилида нумератив, яъни ҳисобни англатувчи сўз саналади ва фақат шахс-кишини билдирувчи сўзлар билан қўлланади, адад маъносини англатади:

Ёнига тўрт нафар ясовул олиб, Султонали йўлга тушди.
А. Қодирий, Меҳробдан чаён.

Нафар сўзи фақат шахсни англатувчи сўзлар билан қўлланади. Жонли ва жонсиз нарсаларни билдирувчи бошқа сўзлар билан ишлатиш хатодир:

Беш нафар китоб, тўрт нафар бузоқ, ўн нафар терак ❌

Бундай ўринларда -та қўшимчасидан фойдаланиш керак. -та қўшимчаси билан келган саноқ сонлар нарсанинг миқдорини доналаб санаш йўли билан кўрсатади:

Бешта китоб, тўртта бузоқ, ўнта терак. ✅

-та қўшимчасини шахсни билдирувчи сўзлар билан қўллаб бўлмайди деган янглиш тушунча анча кенг тарқалган. Бу – мутлақо хато. Айланиб-ўргилиб нафар сўзини ишлатавериш услубий хатолик ва ғализликларни келтириб чиқаради. Нафар сўзи ўрнида бемалол -та қўшимчасини ишлатиш мумкин:

Беш нафар ўқитувчи, олти нафар одам, ўн нафар текширувчи ✅
Бешта ўқитувчи, олтита одам, ўнта текширувчи ✅

Киши сўзи билан эса нафар сўзини ҳам, -та қўшимчасини ҳам ишлатмаган маъқул:

Ўн киши, йигирма киши, эллик киши, юз киши, минг киши ✅

-та қўшимчасини олган сонлар каби таркибида -та қўшимчаси бўлган нечта? сўроқ олмоши ҳам шахсни билдирувчи сўзлар билан қўллана олади: бир нечта одам, бир нечта спортчи.

– Наҳорги ошга нечта одам айтдинг?
– Ўттизта. Ундан ошиғига рухсат йўқ экан.

-та қўшимчасини шахсни билдирувчи сўзлар билан ишлатиш ўзбек тили табиатига хос. Унинг ўрнида ҳамиша нафар сўзини ишлатиш ёки шуни талаб қилиш тил табиатига тескари боришдир.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Лахча ва лаҳжа

Бу икки сўзнинг талаффузи яқин бўлса-да, маъноси фарқланади.

Лахча сўзи фақат чўғ, ўт, олов сўзлари билан қўлланади ва қизариб, яллиғланиб, ловуллаб турган чўғни англатади: лахча чўғ, лахча ўт, лахча олов.

Нечук ўртанган, лахча чўғ бўлиб ёнган юрагимни тирнайсиз?
Ҳамза, Бой ила хизматчи.

Лаҳжа эса маҳаллий диалектнинг бир неча шевадан иборат гуруҳини англатади:

«Ж» ловчи лаҳжа. Ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжаси.

📌 Демак:

Лахча чўғ, лахча ўт, қарлуқ лаҳжаси, ўғуз лаҳжаси ✅
Лаҳча чўғ, лағча чўғ, лаҳжа чўғ, қарлуқ лахжаси, ўғуз лахчаси, қипчоқ лаҳчаси ❌

@oriftolib

​Ифор, уфор ва упор

Ифор арабчадан кирган, аслиятда чанг, тўзон; ҳид маъноларига эга. Ўзбек тилида яхши ҳид, хушбўй; умуман ҳид маъноларини англатади:

Ҳар бир гулнинг ўз ифори бор.
Газетадан.

Ифор сўзининг уфор шакли ҳам бор. Бироқ у хушбўй ҳид маъносидан ташқари мусиқага оид маъноларни ҳам англатади: қадимги доира, шунингдек, ноғора усулларидан бири. Халқ ва мумтоз мусиқада шу усул жўрлигида ижро этиладиган чолғу ва ашула йўллари.

Чалинади най, чилдирма, дўмбира,
Жўшар ғижжак, қайнар уфор, дилхирож.
М. Шайхзода.

Уфор сўзининг упор кўриниши ҳам учраб туради. У луғатга кирган ва шу шаклда қўллаш хато эмас. Упор сўзи уфорнинг биринчи маъносини, яъни ифор – хушбўй ҳид маъносини англатади:

...Ғув-ғув арилар ёпишган ва кишини элитарли даражада упор пуркаган қийғос гул-чечаклар буркамиш ёнбағирларда кўклам нашъаси ҳукмрон.
Ҳ. Назир, Мафтунингман, Озарбайжон.

📌 Демак:

Ифор, уфор, упор ✅

@oriftolib

Муносабат ва очиқ қолган савол

Имло луғатларида баъзи сўзларнинг ёзилишида фарқлар борлиги, бу китоблар, дарсликлар, қўлланмалар чоп этишда, электрон ва босма нашрларда хилмахилликларни, чалкашликларни туғдираётгани ҳақида “Дарё” нашрида ёзган эдим. Ушбу мақолага Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институти бўлим мудири, филология фанлари доктори, профессор Ёрқин Одилов муносабат билдирибди.

Муносабат Давлат тилини ривожлантириш департаменти сайтида эълон қилинган:

«“Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари” яратилган вақтда қайсидир сабаблар билан бир қатор сўзлар: sentabr, oktabr, aluminiy, budjet, dirijor, dujina, duym, glukoza, kastrul, kastum, lustra, miniatura, parashut, regulator, rejissor, verstka тарзида берилган. Ваҳоланки, ушбу ва яна шу каби бошқа сўзларни ҳеч бир ўзбек бундай талаффуз қилмайди, қилолмайди. Шунинг учун ҳам ЎзФА Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институтида тайёрланган ва 2013 йилда чоп қилинган “Ўзбек тилининг имло луғати”да кирилл ёзувидаги барча “ёлашган” унлили сўзларнинг имлоси бир хиллаштирилган. Яъни sentyabr, oktyabr, byudjet, syujet, batalyon, pochtalyon, obyеkt, subyеkt тарзида берилган.

1995 йилдаги луғатда эса “ёлашган” унлили сўзларнинг айримлари “y” ҳарфи орттирилиб ёки орттирилмай берилган. Айни сўзларнинг ёзилишидаги ҳар хиллик имлони ўзлаштиришда мураккабликларни келтириб чиқариши табиий. 2013 йилги луғатда дастлабки тажриба сифатида шундай йўл тутилган ва бу тажриба кейинги йилларда нашр иши, иш юритиш билан боғлиқ бошқа соҳалар вакиллари томонидан ҳам маъқулланди. ЎзФА Ўзбек тили, адабиёти ва фолклори институтида тайёрланган ва янгидан тасдиқланиши режалаштирилган “Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари”да бу каби ижобий тузатишлар ўз аксини топган. Эслатиш лозимки, “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси”нинг такомиллаштирилган варианти тасдиқлангандан кейин имло қоидалари ҳам шу тарзда мукаммаллаштирилади. Алифбо тасдиқланмай туриб, буни ҳал қилиб бўлмайди.»

Иқтибос тугади.

Хўп, бу муносабатдан бир нарса аниқ бўлди: имлодаги хилмахилликлар алифбо ислоҳ қилинмагунча ҳал бўлмас экан. Лекин унгача ҳам яшаш керак-ку. Унгача дарслик ва қўлланмаларда қайси луғатдан фойдаланиш керак?

Савол ҳалиям очиқ.

Айтганча, муносабатда санаб ўтилган sentabr, oktabr, aluminiy, budjet, dirijor, dujina, duym, glukoza, kastrul, kastum, lustra, miniatura, parashut, regulator, rejissor, verstka сўзларини ҳеч бир ўзбек бундай талаффуз қилмайди дейиш анчагина баҳсли, менимча. Орасида айнан шундай талаффуз қилинадиганлари ҳам бор. Масалан, dirijor, kastrul, parashut каби сўзларни рус тили таъсирига тушмаган ўзбек худди ёзилганидек талаффуз қилади. Русча таъсирида тилини бураб талаффуз қиладиганлар эса алоҳида тоифа. Улар ҳатто ундошларни ҳам худди русчадагидай юмшатиб айта олади.

Ҳай, бу асосий гап эмас. Ёлашган унлиларни y орттириб ёзишга чидаш мумкин.

Имло борасида ваколатли ташкилот қайси ўзи? Қисқа, лўнда, икки оғизгина йўлланма-кўрсатма берсин: “Алифбо ва имло қоидалари ислоҳ бўлгунча фалон луғатдан фойдаланиш тавсия этилади”. Тамом.

Майли, омон бўлсак, кўрармиз. Кўрсатмаям бериб қолишар.

@oriftolib

Асосан: вергул керакми ёки йўқ?

Энг кўп учрайдиган хатолардан бири асосан сўзи билан вергул ишлатишда кўзга ташланади. Ўрни бўлса-бўлмаса, вергул қўйиб кетилаверади. Ўзи, вергул керакми? Керак. Фақат бир ҳолатда. Қолган пайтларда вергул ортиқча.

Асосан равиш бўлиб келганда асос эътибори билан, умуман олганда, кўпинча деган маъноларни англатади. Бунда сўз вергул талаб қилмайди:

Республикамизда кўп болали оналарнинг катта қисми асосан қишлоқларда яшайди.
“Саодат”.

Асосан сўзи кўмакчи вазифасида келганда сабаб, асос муносабатини билдиради ва кўра, биноан, мувофиқ каби сўзларга маънодош бўлади. Агар мана шу пайтда у кириш бирикма таркибида келса, сўздан сўнг вергул қўйилади:

Қонунга асосан, вояга етмаган болалар майда маиший битимларни мустақил туза оладилар.

Юқоридаги гапда вергул кириш бирикма сабабли қўйиляпти. Агар асосан сўзи кўра, биноан, мувофиқ сўзларига маънодош бўлиб келса-ю, кириш бирикма таркибида бўлмаса, вергул қўйилмайди:

Топшириқларни қонунга асосан бажаринглар.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

​Сувости ва сув ости

Кўпинча сувости сўзи сув ости шаклида ёзилади ва бу – хато. Лекин сув ва ости сўзлари ҳар доим ҳам қўшиб ёзилавермайди. Хўш, қачон қўшиб, қачон ажратиб ёзиш керак? Буни маъно аниқлаштириб беради.

Сувости сўзи ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Сув остида қилинадиган, бажариладиган, сув остида мавжуд бўлган.

Сувости спорти. Сувости телевидениеси. Сувости тизмалари.

2️⃣ Сув остида ҳаракатланадиган (кема ҳақида).

Сувости кемасини қуриш 17-асрдан бошланди.
“ЎзМЭ”.

Эътибор берган бўлсангиз, юқоридаги мисолларда сувости сўзида сифатловчилик, хослик характери бор ва бирорта келишик қўшимчасини олмаган. Ости сўзи келишик қўшимчасини олган ҳолатларда икки сўз ажратиб ёзилади. Қиёсланг:

Сувости дунёси ➡️ Сув остидаги дунё

Сувости кемаси ➡️ Сув остида ҳаракатланувчи кема

Қўшиб ёки ажратиб ёзишни фарқлашнинг яна бир усули бор. Сув сўзига -нинг қўшимчасини амалда қўшиб бўлса, икки сўз ораси ажратиб ёзилади. Йўқса, бирлаштириб:

Сувнинг ости дунёси – хато бирикма, бундай ифода ўзбекчага хос эмас. Демак, бу бирикмада сув ва ости сўзлари қўшиб ёзилиши керак. Қаратқиш қўшимчаси эса бўлмаслиги зарур.

Сувнинг остидаги дунё – қаратқич қўшимчаси турса ҳам, маънога зарар етказмайди. Демак, сув ва ости сўзлари ажратиб ёзилиши керак.

Бу қоида шунга ўхшаш ерости сўзида ҳам амал қилади. Негадир ерусти сўзи доим ажратилиб ёзилади. Мантиқ бўйича, у ҳам сифатловчилик, таърифловчилик хусусиятига эга бўлганда қўшиб ёзилиши керак. Насиб қилса, бу ҳақда алоҳида ёзаман.

📌 Демак:

Сувости кемаси, сувости тизмалари, сув остида сузувчи кема, сув остидаги тизмалар, сув остига тушиш, сув остини ўрганиш ✅

Сув ости кемаси, сув ости тизмалари, сувостида сузувчи кема, сувостидаги тизмалар, сувостига тушиш, сувостини ўрганиш ❌

@oriftolib

​#Сўраган_эдингиз

Иншо ва унинг режаси

Иншо режаси қандай тартибда тузилиши кераклиги ҳақида сўрашганди. Билганларим ва тўплаган маълумотларим асосида мақола тайёрлардим.

Миллий энциклопедияга кўра, педагогикада иншо ўқувчи мавзуни мустақил ёритадиган ёзма иш турларидан биридир. Она тили ва адабиёт дарсларида таълимий ҳамда назорат мақсадларида умумий таълим мактаблари, академик лицей ва касб-ҳунар коллежларининг барча босқичларида ўтказилади.

Иншо ўтилган бирор мавзу ёки эркин мавзуда бўлиши мумкин. Бу ёзма иш тури ўқувчилар бадиий адабиётни тўғри идрок этишларига, фикрни ихчам, мантиқий ифодалашларига, уларнинг ёзув саводи ўсишига ёрдам беради.

“Ёзни қандай ўтказдим?”, “Келажакда ким бўлмоқчиман?” каби олдиндан белгиланган мавзулардаги иншолар мулоҳазали иншо ёки эссе саналади.

Эссе АҚШдаги жуда кўп университетларда дастлабки ўқув йилида ўтиладиган асосий фанлар қаторига киритилган. Бу фан доирасида талабалар эссенинг асосий турлари ва уларни қандай ёзишни ўрганади.

Адабий жанр саналадиган эссе таълимдаги эсседан фарқ қилади.

Бизда асосан иншо кенг тарқалган. У она тили ва адабиёт фани доирасида ёзилади.

Иншоларга содда ёки мураккаб режа тузиш мумкин. Режа шакли ўқувчи мавзуни қай даражада ёритмоқчи бўлганига ёки қўйилган талабга кўра танланади.

Содда режа қолипи:

Сарлавҳа (иншо мавзуси)

Режа:

1. Режанинг биринчи банди.
2. Режанинг иккинчи банди.
3. Режанинг учинчи банди.

Режадаги бандларни 4, 5 ёки 6 тагача ҳам тузиш мумкин. Режа бандлари рақамланади, рақамлардан кейин нуқта қўйилади ва жумла бош ҳарф билан бошланиб, унинг охирига тегишли тиниш белгиси, одатда нуқта қўйилади. Режада сўроқ ёки ундов гапларни ишлатиш амалиётда деярли учрамайди.

Давоми бу ерда.

@oriftolib