Йогурт

Тилимизда олдин тез-тез қўлланган, кейин бошқа тилларга ўтиб, яна қайтиб келган жаҳонгашта сўзлар бор. Шулардан бири – йогурт.

Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғатит турк” асарида бу сўз йўғрут шаклида, қатиқ маъносида келади. Асарда қатиқ сўзи ҳам худди шу маънода ишлатилган ўринлар бор. Демак, қадимда бу икки сўз маънодош сифатида қўлланган.

Сўзнинг йогурт кўриниши бизга рус тилидан ўтган. Рус тилига эса Европа тилларидан кирган. Бу сўз инглизчада yogurt, французчада yaourt шаклида учрайди. Бу тилларга эса турк тилидан ўтган.

Ҳозир йогурт жем, мева консерваси, шоколод, какао ва бошқа қўшимчалар аралаштирилган, қаймоқли кремга ўхшаш сут-қатиқ маҳсулотини англатади. Оддий ивитилган қатиқ, кефир ва шу каби қатиқсимонларга 🙃 ҳам йогурт сўзини ишлатса бўлади.

Бугунги ўзбек тилидаги йўғирмоқ, йўғрилмоқ сўзлари йогурт билан тарихан ўзакдош. Йўғирмоқ аралаштирмоқ, қўшмоқ дегани. Сут ва оқлиқ аралашиши, қўшилиши натижасида йогурт ҳосил бўлади.

Сўзнинг йўғурт шакли ҳам луғатга кирган ва бу кўринишда ишлатиш хато эмас.

📌 Демак:

Йогурт, йўғурт ✅

@oriftolib

Odatda: vergul kerakmi yoki yoʻq?

Odatda soʻzidan soʻng vergul ishlatilgan holatlar koʻp koʻzga tashlanadi. Aslida bu soʻz vergul talab qilmaydi.

Ushbu soʻz ravish turkumiga oid va odat boʻyicha, odatga koʻra degan maʼnoni anglatadi. Kirish soʻz yoki modal soʻz emas. Ravishlar esa vergul soʻraydigan soʻzlar toifasiga kirmaydi:

Odatda kichiklar kattalarga salom beradi.

Odatda har qanday hikoyaning ham boshi, oʻrtasi, adogʻi boʻladi.
N. Safarov, Olovli izlar.

Bahs ketayotganda odatda baqirgan tomon yutqazadi.
F. Musajonov, Himmat.

Oʻrmonjon odatda ish sustroq yoki yomonroq ketayotgan uchastkalarga borar edi.
A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari.

@oriftolib

Axloqsizlik nonushtani Boylik bilan, tushlikni Kambagʻallik bilan, kechlikni Faqirlik bilan qiladi va Sharmandalik bilan uyquga yotadi.

Benjamin Franklin

@oriftolib

Тестнинг “инжиғи”

Ўқувчилар билимини қаттиқ синаб юборадиган тест экан. Бунақа саволларга жавоб топадиган боланинг IQ даражаси ҳам бирдан кўтарилиб кетса керак.

Бундан ўн беш йиллар олдин абитуриентларни синдиришга қаратилган шунақа саволлар кўп бўларди. “Лекин охирги пайтларда тестлар енгиллашган” деган гапларни эшитгандим.

Ҳар ҳолда, бу ДТМ тести эмас деган гумондаман. Лотинча биртирноқларда, тиниш белгиларини қўллашда ва имлода хатолар бор. Давлат тест марказидан бундай даражадаги тест чиқмаса керак. Яна билмадим.

@oriftolib

Ислоҳталаб қоидалар: -ганда ва вергул

Нашрларда тез-тез кўзга ташланадиган, ҳатто пунктация ҳақидаги қўлланмаларга қоида сифатида кирган бир ҳолатга эътибор қаратамиз. Мавжуд тартибга кўра, гапда -ган қўшимчаси билан ясалган ва ўрин-пайт келишиги қўшимчасини олган сифатдошлар ўзига тобе сўзлар билан кенгайиб келганда улардан кейин вергул қўйилади:

Ёз келганда, синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.

Мен шу ўринда вергул мутлақо ортиқча деб ҳисоблайман. Нега? Вергул феъллар билан одатда иш-ҳаракат кетма-кетлигида, бир ҳаракат иккинчисидан кейин рўй бериши англашилган ҳолатларда ишлатилади:

Ёз келгач, синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.

Ёз келиб, таътил бошланса, синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.

Юқоридаги икки гапда бир ҳаракатдан сўнг бошқаси амалга ошяпти. -ганда қўшимчали гап қурилишларида бу ҳолат кузатилмайди. Бунда бир пайтдаги иш-ҳаракат англашилади. Солиштиринг:

Ёзда синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.

Ёз келганда синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.

Тепадаги икки гапнинг мазмун-моҳияти бир хил. Ёзда ва ёз келганда қачон? сўроғига жавоб бўляпти. Иш-ҳаракат биринма-кетин эмас. Энди -ганда қўшимчаси ўрнига шу маънони ифода этувчи сўзни қўйиб кўрамиз:

Ёз келган пайт синфдошлар билан бирга тоққа саёҳатга чиқмоқчимиз.

Бу гапда вергул керак эмаслиги яққол кўриниб турибди. Унинг қўшимчали шаклида ҳам вергул ортиқча.

-ганда қўшимчали феълдан кейин умуман вергул ишлатмаслик керакми? Йўқ, вергул қўйиладиган битта ҳолат бор. Феъл шарт мазмунини ифодалганда вергул талаб қилади:

Агар ҳозир ёз бўлганида, тоққа саёҳатга чиқардик.

Нега бу ўринда вергул керак? Чунки бу ерда бир ҳаракат бажарилиши учун бошқа ҳаракат шарт қилиб қўйиляпти. Гапнинг ҳозирги замон шаклида ҳам вергул ишлатамиз:

Агар ҳаволар исиб кетиб, ёз эрта келса, тоққа саёҳатга чиқамиз.

Пунктуация қоидаларига кўра, шарт маъносидаги қўшма гаплар вергул билан ажратилади.

Биз ўрганган мисолдагига ўхшаш ҳолатларда вергул ишлатилиши қатъий қоидага айланмаган. Жуда кўп нашриётлар, газета-журналлар, электрон нашрлар шундай баҳсли ўринларда ўз қоидаларига амал қилади. Бундай тартиб кўпинча муҳаррирларнинг шахсий танлови, қарашларига кўра ўрнатилади. Бу эса қоидалар ислоҳга муҳтож эканининг яна бир белгисидир.

Мўъжиза рўй бериб, лотин алифбоси ислоҳи тез орада якунига етса, имло ва пунктуация қоидаларини, луғатларни ҳам жиддий кўриб чиқиш керак. Бу жараёнда жамоатчилик, айниқса, мутахассисларнинг фикри инобатга олиниши зарур.

📌 Тилшунослар, муҳаррир ва мусаҳҳиҳлар, бошқа соҳа мутахассислари бу борада ўз таклиф ва мулоҳазаларини билдирса, нур устига нур бўларди. Мутасаддилар ва ҳурматли олимларимиз бундай фикрларга хайриҳоҳлик билан ёндашадилар деган умиддаман.

@oriftolib

​Чигиртканинг товуши

Ню йорклик бир киши ҳинду дўсти билан шаҳар кўчаларини айланиб юрарди. Ҳинду бирданига тўхтади.

– Чигиртканинг товушини эшитяпман! – деди у ҳайратланиб.

– Жинни бўлганмисан, – деди бунга жавобан ошнаси теварак атрофга ишора қилиб.

Уларнинг ёнгинасидан гувиллаб уловлар ўтар, нарироқда қурувчилар ишлар, кўчани тўлдирган одамлар қайларгадир шошар эди.

– Лекин мен эшитяпман, – фикрида қатъий туриб олди ҳинду.

У тўғри банк биноси ёнидаги гулзорга қараб кетди. Гулларнинг остида ҳақиқатан ҳам бир чириллоқ чигиртка бор экан.

– Қойил-е! – деб ҳайратланди шаҳарлик. – Эшитиш қобилиятинг даҳшат-ку!

– Э, йўқ, оғайни, – деб кулди ҳинду, – гап бунда эмас. Қараб тур...

У шундай деди-да, йўлакка бир ҳовуч танга сочиб юборди. Йўлда кетаётганлар дарров ҳар ёққа аланглаб, пуллари тушиб қолмаганини текшириш учун чўнтакларини тита бошладилар.

– Кўрдингми, – деди ҳинду ошнасига, – сезгиларинг нимага мосланган бўлса, ўшани албатта эшитасан.

Баъзида ахборотларнинг шиддатли оқимидан керакли фикрни, ёрқин ғояни ажратиб олиш қийин кечади. Бошида аҳмоқонароқ, ишончсизроқ кўринган ғоялар охир-оқибат катта натижаларга сабаб бўлади. Бунинг учун сезгиларимизни тўғри мослай олишимиз ва керакли товушларни эшита билишимиз керак. Биринчи қарашда бажариб бўлмайдигандай кўринаётган ғоя – ҳинду эшитиб, шаҳарлик умуман сезмаган чигиртка товушининг худди ўзи. Одатий фикрлаш, қабул қилиш усулини ёриб ўтиш ҳамиша ҳам осон кечмайди. Лекин бу катта мақсадларни кўзлаганлар учун жуда фойдали ва ўта-ўта кераклидир.

@oriftolib

Нақд пул фойдалироқ

Нақд пул орқали тўлов қилиш ҳамиша тежамкорликни келтириб чиқаради. Харидор бу борада қанча пул сарфлаганини аниқ билиб туради ва ақчаларга эътиборсиз бўлмайди. Пластик карточка орқали қилинган тўловга одатда инсонлар унчалик ҳам аҳамият бермайди ва пулларни шу даражада осон сарфлаб юборилганини ҳам сезмайди.

Лана Жарвис,
блогер

Ҳақиқатан ҳам шундай. Кўп пул топишингиз мумкин, лекин сарфлашни билмасангиз, яна пул муаммосига дуч келаверасиз. Кам пул топадиганлар учун эса тежамкорлик қатъий қоида бўлиши керак.

@oriftolib

​Қитъа ва материк: фарқи нимада?

Қитъа – Ер юзидаги қуруқликларнинг атрофидаги ороллар билан бирга шартли равишда ажратилган қисмлари. Қуруқликнинг қитъаларга бўлинишини материкларга бўлинишидан фарқлаш керак. Қитъаларнинг баъзилари материкларга тўғри келади. Европа ва Осиё қитъалари 1 та материк, Америка қитъаси эса 2 та материкдан иборат.

Миллий энциклопедияга кўра, айрим олимлар Тинч океаннинг жануби-ғарбида жойлашган барча оролларни – Океанияни ҳам баъзан 7-қитъа ҳисоблайди.

Гоҳида Арктикани ҳам алоҳида қитъа деб санашади.

Материклар эса Ер шарининг денгиз ва океанлар билан қуршаб олинган энг йирик қуруқликларидир. 6 материк бор: Евросиё, Шимолий Америка, Жанубий Америка, Африка, Австралия ва Антарктида.

Дунёни қисмларга бўлиш анча баҳсли мавзу. Турли маданиятлар ва анъаналарга кўра, бир нечта вариантлар бор. Кимдир жаҳонда 4 та материк бор деса, кимдир 7 та материк бор деган фикрда. Масалан, Хитой, Ҳиндистон, Ғарбий Европа ва инглиз тилли мамлакатларда 7 та материк бор деб ҳисоблашади.

Демак, материклар – сув билан ўралган катта қуруқлик, қитъалар эса шартли равишда бўлинган йирик қуруқликлардир.

@oriftolib

“Бир бахяда бойиди” – хато гап

Бахя сўзи вақт маъносини билдирмайди. У масофани англатади. Шу сабабли уни вақт маъносида қўллаш хато.

Мисоллар орқали ўрганамиз:

Бир бахяда етиб келди. ❌
Бир бахя кутганида, машмашадан қутуларди. ❌
Бир бахяда бойиди. ❌

Юқоридаги мисолларда бахя сўзи вақт маъносида қўлланяпти. Шу сабабли хато. Бахя сўзи чокни билдиради. Бир бахя ибораси эса кичкина, озгина маъносини билдиради ва бунда масофа, узунлик назарда тутилади:

Урилиб кетишига бир бахя қолди. ✅
Бир бахя ҳам жой бўш қолмасин! ✅
Ишончим яна бир бахя ортди. ✅

@oriftolib

Ирмоқ ҳақида масал

Ирмоқ ўрмондан кетиб борарди. Оқаркан, ўзидан ғурурланар, қандай тез, қандай тиниқман-а, деб ўйларди ичида.

Бошқа ҳеч бир ирмоқ билан қўшилишни истамас, ўзини энг кучли ҳисоблар ва ўрмонни ёлғиз ўзи кесиб ўтишни ўйларди. Тўсатдан йўлида далага дуч келди-ю, уни енгиб ўтишга кучи етмади, ёйилиб, тупроққа сингиб кетди.

Ирмоқ ерости сув йўлига тушиб, лойқаланди, балчиқларга аралашиб оқди. Ниҳоят дарёга етиб борди ва унга нолишни бошлади: “Агар анави дала йўлимга тўғаноқ бўлмаганида, мен ўзим аллақачон улкан дарёга айланган бўлардим!”

Бу гапни эшитган дарё оғир чайқалди ва деди: “Эҳ, аҳмоқ ирмоқча-я! Сенинг ерга шимилиб, бундай лойқа ҳолга келишингда даланинг нима айби бор? Билиб қўй, бировларни менсимайдиган, бошқаларга айб юклайдиганлар ҳеч қачон дарёга айлана олмайди!”

@oriftolib

#Soʻragan_edingiz

Tashriflar va ularning bir-biridan farqi

Davlatning yuqori martabali shaxslari tashrifi bilan bogʻliq maʼlumotlarni na milliy ensiklopediyadan, na izohli lugʻatdan topa oldim. Hatto yuridik ensiklopediyada ham yoʻq ekan. Chet tilidagi manbalardan topib, oʻrganganlarim boʻyicha maʼlumot berishga harakat qilaman.

Xorijiy martabali mehmonlarni kutib olish protokoli umum qabul qilingan normalarga ega.

Amaliyotda tashriflarning quyidagi turlari uchraydi:

1️⃣ Davlat tashrifi.

2️⃣ Rasmiy tashrif.

3️⃣ Amaliy tashrif.

4️⃣ Norasmiy tashrif.

5️⃣ Yoʻl-yoʻlakay tashrif.

6️⃣ “Galstuklarsiz” uchrashuv.

7️⃣ Davlat va jamoat namoyandalari yoki delegatsiyaning tadbirlarga tashrifi.

Yuqorida sanalgan har bir tashrif oʻziga xos xususiyatlarga ega.

👉 Davomi bor...

@oriftolib