Казо-казолар ва ҳоказолар

Бу икки сўз тилимизда тез-тез қўлланиб туради. Лекин уларнинг асл маъноси нималиги ҳақида кўпчилик билавермаса керак.

Казо сўзи арабчада шундай, шу каби маъноларини англатади. Ўзбекчада жуфт ҳолда ишлатилади. Казо-казолар ибораси илм, амал, бойлик, донолик каби хислатлари билан танилган юқори мартабали кишиларни англатади.

Бу сўз асосан оғзаки тилда ва бадиий матнларда учрайди.

Ҳоказо сўзи ҳам араб тилидан кирган, аслиятда шунақа, худди шундай; шундай қилиб, шу тарзда маъноларини англатади. Ўзбек тилида одатда “ва” боғловчиси билан бирга бирликда ёки кўпликда қўлланади ва шу сингари, шунга ўхшаган(лар), бошқалар маъноларини англатади.

Бу сўз илмий ва публицистик матнларда ҳам ишлатилиши мумкин.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Фикрлаш оғир, шунинг учун кўпчилик муҳокама қилади.

Михаил Жванецкий

Gazeta.uz’да Комил Жалилов муаллифлигидаги “Баҳс ва муроса алифбоси” (“Альфавит спора и альфавит примирения”) мақоласини ўқиб қолдим. Мақола ўзбекча таржимада ҳам берилган. Муаллифнинг баъзи фикрларига қўшиламан, баъзиларига эса йўқ. Албатта, ҳар ким фикр айтиш ҳуқуқига эга ва шу ҳуқуқдан фойдаланиб, ўз муносабатимни билдирдим.

Мақола daryo.uz нашрида эълон қилинди. Қизиққанлар танишиб чиқиши мумкин:

👉 https://dy.uz/31BSK
👉 https://dy.uz/d8mHb

@oriftolib

​Қиз фарзанд – шараф

Ўғил туғмагани юзига солинаверганидан ўзи ва уч нафар қизининг жонига суиқасд қилган аёл ҳақидаги хабарни ўқиганимдан бери томоғимга нимадир тиқилади. Воқеа бот-бот ёдимга тушаверади ва оғир тош бўлиб юрагимга чуқурроқ ботади. Ҳеч бўлмаса, қизлар омон қопти-ку, дейман ўзимга ўзим. Бу билан қалбимда безовталик уйғотаётган муаллақ ҳисни нари қувмоқчи бўламан.

Ўзи, нимага ўғилга бунча талпинамиз? Тинимсиз гап-сўзлар, ғийбатлар, мазахлардан қутулиш, “бошни баланд кўтариб юриш” учунми? Ё қариганимизда оч-наҳор қолмайлик, боқувчимиз бўлсин, наслимиз биздан кейин давом этсин дермиз?

Ўғил фарзанди бўлмагани учун бировни айблаш қанчалик аҳмоқлик бўлса, фақат қиз кўргани учун хижолат бўлиш ҳам шу даражадаги жоҳилликдир. Қаранг, бировнинг гапи билан ҳисоблашади, лекин Яратганнинг ваъдасига эътиборсиз. Қиз фарзандни муносиб тарбиялаганлик учун жаннат ваъдаси бериляпти! Дўппингни осмонга отмайсанми, инсон?!

Қариганда боқувчимиз бўлсин, қизни узатворсак, ўзимиз оч қоламиз деган хаёлнинг ҳам кўпикча салмоғи йўқ. Ўртача етмиш йиллик умрни тасаввур қилайлик. Аёллар эллик беш, эркаклар олтмиш ёшгача ишлаб, пенсияга чиқади. Олтмиш ва етмиш орасида ўн йилгина муддат бор, холос. Ҳар ой пенсия олиб турадиган одам қандай очдан ўлиши мумкин? Озгина таваккул ҳам керак-да. Олтмиш йил келиб турган ризқ қолган ўн йил учун узилиб қолармиди? Қизига яхши тарбия, меҳр берган, ҳалол топган пулидан уларга сарфлаган одам кексайганда ҳам қаровсиз қолмаслигига шахсан менинг ишончим комил. Бунга ҳаётий мисоллар ҳам кўп.

Насл қиз билан ҳам давом этади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг насли ҳам қизлари орқали давом этган. Балки, ўғил неваранинг фамилиясига бобонинг исми берилар, лекин кейинги авлодларда бу исм унутилади. Ҳаёт шундай. Ўғли бор дегани номи дунёда абадий қолади дегани эмас.

Албатта, ўғил керак. Ўғил бўлса, нур устига нур. Лекин йўқлиги ҳам фожиа эмас. Қиз фарзандли бўлишни шараф деб билган, уларга қалб қўрини берган ота-онага Аллоҳнинг раҳмати ёғилади. Бундай одам шу дунёнинг ўзидаёқ чинакам бахтга эришади. Менинг ишончим шундай.

@oriftolib

Лўттибоз: “лўтти” нима?

Лўттибоз сўзи арабча ва форсча сўзлар бирикмасидан ҳосил бўлган. Биринчи қисмидаги лутий сўзи Лут алайҳиссаломга тегишли деган маънони англатади. Лут алайҳиссалом ҳақида гап кетганда эса турли ахлоқсиз ишлари туфайли балога йўлиққан қавм эсланади. Бу ўринда лутий сўзи турли ярамас ишлар билан шуғулланувчи кишини билдиради.

Боз сўзи форс тилида ўйновчи; ахлоқсиз; шум, айёр каби маъноларга эга.

Лўттибоз бир бутун сўз ҳолида ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Қўғирчоқлар ўйнатиб, ўйин кўрсатувчи; фокусчи. Лекин бу маънода қўллаш ҳозир эскирган.

2️⃣ Кўчма маънода: фирибгар, ҳийлагар, алдоқчи, найрангбоз.

Шу мўъжаз ҳаётимда кўрдим гоҳо лўттибоз,
Кўрдим гоҳо шеърфуруш, гоҳо сур, мансабфуруш.
А. Орипов.

Охирги пайтларда лўттибоз сўзини аслиятдаги каби маънода қўллаш ҳам кузатиляпти.

@oriftolib

Гарчи: вергул керакми ёки йўқ?

Кўп кузатиладиган хатолардан бири гарчи сўзидан сўнг вергул ишлатишдир.

Гарчи асли форсча бўлиб, агарчи сўзининг қисқа шаклидир. Бу боғловчи эргаш гапдаги иш-ҳаракатнинг бош гапдаги иш-ҳаракат амалга ошишига тўсиқ бўла олмаслигини таъкидлаш учун хизмат қилади:

Шайхзода домла, гарчи мени ўқитмаган бўлса ҳам, мен ўқиган институтда дарс берарди.
Шукрулло, Жавоҳирлар сандиғи.

Юқоридаги жумлада гарчи сўзи қатнашган қисм кириш гап бўлиб келяпти ва икки томондан вергул билан ажратиляпти. Кириш гап ҳисобланмаган ўринларда гарчи сўзидан олдин вергул қўйилмайди:

У гарчи бундан хабардор бўлса ҳам, ўзини билмаганга солди.

Гап бошида келганда эса умуман вергулсиз ишлатилади:

Гарчи сўзимга тушунмаса-да, бош ирғаб қўйди.

Гарчи сўзи гап бошида ёки ичида келишидан қатъи назар, ўзидан кейин вергул талаб қилмайди.

📌 Демак:

Гарчи фойдалигини билса-да, бу ишга қўл урмади ✅
Гарчи, фойдалигини билса-да, бу ишга қўл урмади ❌

Умаржон, гарчи ҳақлигини билса-да, ортиқ тортишмади. ✅
Умаржон гарчи ҳақлигини билса-да, ортиқ тортишмади. ✅

Умаржон гарчи, ҳақлигини билса-да, ортиқ тортишмади. ❌
Умаржон, гарчи, ҳақлигини билса-да, ортиқ тортишмади. ❌

@oriftolib

Китоб ўқиган ўғирламайди

Ироқдаги китоб дўконларида китоблар кечаси кўчада қолдириб кетилаверади экан. Ироқликларнинг ишончига кўра, китоб ўқийдиган киши ўғирликка қўл урмайди, ўғри эса китоб ўқимайди.

@oriftolib

​Дуккакли экинлар: дуккак нима?

Дуккак аслан ўзбекча сўз бўлиб, ловия, мош каби ўсимликларнинг донни ўраб турувчи икки паллали пўчоғи; қўзоқ; дуккакдошлар меваси маъноларини англатади:

Ловия дуккак чиқарибди. Мош дуккаклари.

Олти қизнинг ичида сен полвони,
Дуккакка сиғмайди мошининг дони.
“Қўшиқлар”.

Миллий энциклопедияга кўра, дуккакдошлар оиласига мансуб ўсимликларнинг меваси дуккак дейилади. У битта уруғчибаргдан ҳосил бўлади. Кўпинча юқорисидан пастгача иккита чок билан очилади (нўхат, ловия ва бошқалар), баъзи турларида очилмайди (қашқарбеда, себарга, ерёнғоқ). Ерёнғоқнинг дуккаги тупроқ ичида етилади.

Дуккакда кўпинча бир нечта уруғ бўлиб, уруғбандчалари билан қорин чокига бирикади.

Ёввойи дуккакли ўсимликларнинг дуккаги тез буралиб очилади ва уруғлари сочилиб кетади.

📌 Демак:

Дуккак, дуккакли ўсимликлар, дуккакдошлар ✅
Дукак, дукакли ўсимликлар, дукакдошлар ❌

@oriftolib

Бояқиш ва боёқиш

Кўпчилигимиз бояқиш шаклини қўллаймиз ва шу сабабли ана шу вариант тўғри деб ўйлаймиз. Аслида тўғриси – боёқиш.
Боёқиш сўзи ачиниш уйғотувчи ҳолатли, бечора, шўрлик маъноларини англатади.

– Отанг боёқиш чарчаб, бўлганича бўлди, – деди она.
П. Турсун, Ўқитувчи.

Боёқиш кўп яхши одам эди; инсофли, ҳамиятли эди.
Ойбек, Танланган асарлар.

Бояқиш сўзини таниқли адиблар ҳам ишлатган, у изоҳли луғатга ҳам кирган. Лекин сўзнинг изоҳида унинг тўғри варианти боёқиш экани кўрсатиб ўтилган. Имло луғатидан эса бояқишга жой топилмаган. Шуларга асосланиб, ҳозирча сўзнинг боёқиш вариантигина тўғри дея оламиз.

Мен бояқишни ҳам боёқиш сўзининг вариантдоши сифатида луғатларга киритиш, уни ҳам тўғри деб ҳисоблаш тарафдориман. Бир сўзнинг турли талаффуз вариантлари луғатлардан жой олгани тажрибада бор ҳолат.

@oriftolib

Жунбишга келмоқ: жунбиш нима?

Жунбиш сўзи форсчадан олинган. Аслиятда ижтимоий ҳаракат; ҳаракатланиш, қимирлаш маъноларини англатади. Ўзбек тилида мустақил ишлатилмайди. Жунбишга келмоқ ёки жунбишга кирмоқ иборалари таркибида қўлланади. Ушбу иборалар қуйидаги маъноларни билдиради:

1️⃣ Ҳаракатга келмоқ, ҳаракатланмоқ.

Бу азамат иш бошланиши билан бутун водий янги бир жунбишга киради.
А. Қаҳҳор, Сароб.

2️⃣ Кўчма маънода: қўзғалмоқ, қайнамоқ.

Қалбида бир-бирига зид, асов ҳислар жунбишга келди.

📌 Демак:

Жунбишга келмоқ, жунбишга кирмоқ ✅

Жунбушга келмоқ, жунбушга кирмоқ, жумбушга келмоқ, жумбушга кирмоқ ❌

@oriftolib

Жўмард ва жумард

Бу икки сўз жувонмард сўзининг қисқарган шаклидир. Жувонмард форсчадан олинган бўлиб, аслиятда олийжаноб, мард киши; олийжаноб, мард маъноларини англатади. Ўзбек тилида икки хил маънога эга:

1️⃣ Мард, ботир, довюрак.

Лекин бу маънода қўллаш ҳозир эскирган.

2️⃣ Олийжаноб, олийҳиммат, ҳотам.

Жувонмард икки қисмдан иборат: жувон+мард. Жувон сўзи аслиятда ёш; умрининг ярмига ҳам етмаган одам ёки ҳайвон маъноларини билдиради. Лекин ўзбек тилида унинг мазмуни ўзгариб кетган. Эрли ёш аёл, тул хотин, иффатини йўқотган қиз маъноларига эга ва якка ҳолатда аёлларга нисбатан ишлатилади. Жувонмард сўзининг қисқартирилиб, жўмард ва жумардга айланганига шу ҳам таъсир кўрсатган бўлиши мумкин.

Мард сўзи ҳам форсчадан, аслиятда одам; эркак; ботир, жасур маъноларини билдиради. Ўзбекчада ботир, айтганининг устидан чиқадиган одам, бирор ишни қила оладиган киши каби маъноларни ташийди ва асосан эркакларга нисбатан ишлатилади.

Жувонмард ҳам, жўмард ва жумард ҳам асосан эркакларга нисбатан қўланади.

Изоҳли луғатга кўра, жўмард ва жумард жувонмард сўзининг биринчи маъносида ишлатилади.

❗️ Тилда асосан жўмард варианти қўлланади, лекин жумард ҳам хато эмас.


📌 Демак:

Жувонмард, жўмард, жумард ✅
Жўвонмард ❌

@oriftolib

#Кундаликдан

Фикрни равон ифодалаш учун аввало ўша фикрнинг ўзи бор бўлиши керак.

@oriftolib