Расул Ҳамзатов

Қон ва кўзёш

Ярадан қон оқиб чўзилар узун,
Аммо кўзда ёш йўқ...
Чунки бизларда
Ёшмас, қон оқизмоқ афзал эр учун.
Аксини танлаган эркак бўларми?

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

@oriftolib

​Уйғур таомлари ва хитойча сўзлар

Тиллар доим ўзаро алоқада ва таъсирда бўлади. Бир тилга ундан анча узоқ бўлган, бошқа оилага мансуб тилдан ҳам сўзлар кириши мумкин.

Бундан ўн-ўн икки йиллар олдин У. Турсунов, Б. Ўринбоев ва А. Алиев муаллифлигидаги “Ўзбек адабий тили тарихи” китобини ўқиб, ўзим учун анча ҳайратланарли янгиликлар билан танишган эдим. Жумладан, ўзбекчада аслан хитойча сўзлар борлиги мен учун анча кутилмаган маълумот эди.

Хитойча сўзлар уйғур тили орқали ўзлашган. Уларнинг ичида таом номлари кўпчиликни ташкил қилади. Масалан:

Лағмон хамирни чўзиб ёки узун ингичкароқ кесиб тайёрланган, юзига қайла солиб ейиладиган хамир овқат тури. Уйғур тилида лэнмэн деб талаффуз қилинувчи бу таом номи хитойча лянмянь сўзидан: лян – совуқ, мян – угра, хамир.

Манти – хамир орасига гўшт ёки қовоқ, баъзан картошка солиб тугиб, буғда пиширилган овқат. Уйғур тилида манту, манти дейиладиган бу таом номи хитойча мантоу сўзидан.

Манпар – хамири тасмага ўхшатиб кесиб, сўнг узиб, шўрвасига солиб тайёрланадиган хамир овқат тури. Уйғур тилида ҳам манпар деб аталадиган бу таом номининг асли хитойча манпэзэдир.

Шиман – хамири юпқа кесилган лағмон. Бу таом ҳозир унча машҳур эмас. Лекин айрим жойларда пиширилади. Шу сабабли номи ҳам қулоққа кам чалинади. Уйғур тилида шимэн дейиладиган таом хитойча симянь сўзидан: си – юпқа, мян – кесилган хамир, угра.

Эътибор берган бўлсангиз, юқорида саналган барча таомлар хамир овқат саналади ва барчасининг номи таркибида ман – хамир сўзи бор.

Ҳозир миллий ёки уйғур таомлари ресторанларида сай исмли таомлар тайёрланади: айримсай, гўштсай, тухумсай, товуқсай ва ҳоказо. Сай сўзининг илдизи хитойча байцай – кўкат, карам сўзига бориб тақалади. Бу сўз ўзбек шеваларида басай шаклида ишлатилиб, овқатга солинадиган кўкат турини англатади.

Сай алоҳида ҳолатда турпдан тайёрланган салатни билдиради. Уйғур тилида эса салат, газак маъноларига эга, сай самса эса кўк сомса демакдир.

@oriftolib

​Алифбо ислоҳига таклиф

Бундан бир ойча олдин алифбо ислоҳи бўйича таклифимизни эълон қилган эдим. Бугун бу мавзу яна қизиди. Шу сабабли шу таклифни қайта жойлашга қарор қилдим.

Бизнинг алифбо лойиҳамизда қандай ўзгаришлар бор?

1️⃣ Ч лотинчада С белгиси билан ифодаланади.

2️⃣ Ğ ğ, Ŏ ŏ, Ş ş ҳарфлари киритилади.

3️⃣ X ва H яхлитланади.

4️⃣ Ng ҳарфи алифбо таркибидан чиқарилади.

5️⃣ Тутуқ белгиси алифбодан ҳам, фойдаланишдан ҳам чиқарилади.

Изоҳ, далил ва асослар билан сайтда тўлиқ танишишингиз мумкин.

Алифбо варианти қуйида расм кўринишида илова қилинган.

Таклиф ва мулоҳазаларингизни изоҳларда қолдиришингиз мумкин.

@oriftolib

Лотин алифбосидаги ўзгаришлар ҳақида

“Тўғри ёзамиз” канали муаллифи лотин алифбосидаги ўзгаришларнинг аҳамияти, керак-керакмаслиги ҳақида жуда ўринли гапларни айтибди. Ушбу фикрларга қўшилган ҳолда баъзи мулоҳазаримни айтиб ўтмоқчиман.

1️⃣ Алифбо ислоҳи бўйича ўз таклифимиз бор. У қабул қилинмаган тақдирда ҳам, расман таклиф этилаётган вариантни қўллаб-қувватлайман. Шу ўзгаришлар ҳам алифбони матн териш учун анча қулайлаштиради. Расмий вариант бўйича баъзи мулоҳазаларим бор, насиб қилса, у ҳақда алоҳида ёзаман.

2️⃣ Ўзи, ҳар қандай ўзгаришни қабул қилиш қийин бўлади. Одам ўзгаришнинг ижобий ёки салбий жиҳатини танасида сезиб кўрмагунча, ҳадиксираб туради. Бу табиий жараён. Янгиликдан қўрқмаслик керак.

3️⃣ Бошқа муаммолар турганда алифбога тегинмайлик деган мулоҳаза бор. Бошқа муаммоларнинг ўз ечими бор. Бу муаммонинг ўз ечими. Ҳар бири алоҳида муаммо ва алоҳида ёндашувни талаб этади. Амалдаги алифбода нуқсон борлиги факт ва уни ечиш зарур. Бошқа муаммони ҳам ечавериш керак. Ҳеч ким: “Бошқа муаммога эътибор берманглар!” деяётгани йўқ.

4️⃣ Катта чиқимлар масаласи. Дарсликлар доимий янгиланиб боради. Айни дамда Миллий ўқув дастури ишлаб чиқилиб, дарсликларни янгилаш жараёни бошланган. ID карталар бериляпти. 2021 йилдан хорижга чиқиш паспортлари яқин чет мамлакатлар учун ҳам талаб қиланадиган бўлди. Ҳозир ислоҳнинг айни пайти. Эски ҳужжатлар, дарсликлар нима бўлади? Режа бўйича муҳлати тугаб, янгилангунча амалда бўлаверади. Осмон узилиб ерга тушмайди. Янги дарсликлар янги алифбода чиқади. Минг турли соҳага пул ажратилган пайти жим турганлар нимагадир алифбога келганда “Қанча маблағ кетади-ю!” деб ваҳимага тушади. Ўрнига сарфланган миллион сўм, кўп бўлса-да, аслан фойда; ўринсиз сарфланган бир сўм, арзимас бўлса-да, аслан зарар. Керакли чиқим ўзини оқлайди. Ислоҳни иккиланиб, чўзаверсак, бу чиқим миқдори ортиб бораверади.

5️⃣ Янги алифбонинг саводсизлик даражасига таъсири масаласи. Сезиларли салбий таъсири бўлмайди. Лекин ижобий таъсир кўрсатиши аниқ. Тўртта ҳарфни ўргана олмайдиган одам барибир саводсиз бўлиб қолаверади.

Давоми бор 👇

@oriftolib

Давоми. Бошланиши юқорида. 👆

6️⃣ “Амалдаги алифбо қолаверсин” деган фикр. Лотинга тўлиқ ўтиб кетмаганимизнинг сабабларидан бири амалдаги алифбонинг нуқсонлари. Асосий сабаб эмас, лекин анча-мунча таъсир ўтказган сабаб. Минг қийин бўсин, одамга ўзи савод чиқарган алифбо қулай туюлаверади.

Ғафур Ғулом, Ойбек каби ёзувчиларнинг эски ўзбек ёзувидаги қўлёзмаларини кўрганман. Аслида кирил ўзбекча сўзларни ёзиш учун эски ўзбек ёзувидан анча қулай, ўша пайтдаги замонавий ижод қуроли – ёзув машинкалари ҳам кирил ҳарфларида бўлган. Лекин бу адиблар эски ўзбек ёзувидан фойдаланаверган. Чунки шу имлода савод чиқарган, шу сабабли осон туюлган.

Биз бу масалада фақат ўзимизни эмас, келажак авлодни ҳам ўйлашимиз керак. Ҳозирги алифбода сезган-сезмаган қийинчиликларимизни фарзандларимиз ҳам тортмаслиги зарур. Бу ҳолат худди оғир этик кийиб юришга ўхшайди. Маълум вақт ўтгандан кейин этикнинг оғирлигини унча сезмай қоласиз. Лекин уни ечиб, енгилроқ пойабзал кийсангиз, олдин қанчалик қийналганингизни, аслида шу қулайликка бурунроқ эришиш мумкин бўлган-у, буни билмаганингизни тушунасиз. Амалдаги алифбодаги қўшҳарфлар ана шу оғир этикка ўхшайди.

7️⃣ Маълум бир соҳада мутахассис бўлган ёки тажриба орттирган кишиларнинг хулосаларига ҳурмат билан қараш зарур. Ҳатто бизга хато кўринса ҳам. Ўз фикримизни босиқлик ва далиллар билан асослашимиз лозим. Билим ва тажрибага асосланган фикрларни эса яхшилаб ўйлаб кўриш, мард бўлиб қабул қилиш ҳам керак. Шунчаки ҳиссиёт билан айтилган гапнинг юки йўқ. Менимча.

8️⃣ Ва энг сўнггиси. Лотин ёзувини ислоҳ қилиш тарафдорларига, жумладан, менга бундан нима наф? Лотин ёзувида ҳам, кирил ёзувида ҳам мен учун жиддий муаммо йўқ, иккаласида ҳам саводим яхши, хатосиз ёзиш малакам юқори. Х ва Ҳ ҳарфларини ҳам яхши фарқлайман. Ўзгаришлар ҳамма учун фойдали бўлади деган қатъий хулосам бор, шунинг учун алифбо ислоҳини ёқлайман. Мен учун асосий наф шу.

@oriftolib

​Қобилият

Арабчадан кирган бу сўз ўзбек тилида қуйидаги маъноларда қўлланади:

1️⃣ Билим, кўникма, малакалардан фарқли ўлароқ, шахснинг муайян фаолият юзасидан лаёқати ва унинг иш уддалай олишидаги субъектив шарт-шароитларни ифодаловчи индивидуал руҳий ва жисмоний хусусиятлари.

Самандар... ўзини идора этиш қобилиятидан тамоман маҳрум бўлган эди.
С. Кароматов, Қалбингда қуёш.

2️⃣ Истеъдод, талант.

Ғафур Ғуломнинг бу қадар ҳозиржавоблиги, қобилиятининг сири нимада эди?
Шукрулло, Жавоҳирлар сандиғи.

3️⃣ Умуман, лаёқат, қодирлик, қудрат.

Бошқариш қобилияти. Мудофаа қобилияти.

Водород бизга маълум бўлган табиий ёқилғилар орасида рекорд иссиқлик бериш қобилиятига эга.
Газетадан.

📌 Демак:

Қобилият ✅
Қобилят ❌

📖 “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” асосида тайёрланди.

@oriftolib

​Диққатни жамлашнинг ҳикмати

Бир киши муваффақиятга эришиш сирларини топиш илинжида эди. Шу мақсадда бир донишманднинг ёнига борди. Донишманд саволга жавоб беришини, бироқ бундан олдин кичкина бир синов-тажриба ўтказишлари кераклигини айтди. У рози бўлди.

Донишманд бир қошиққа тўлатиб ёғ қуйиб берди ва бир қатрасини ҳам тўкмай чорбоққа бориб келишини буюрди. Одам айтилган вазифани яхши уддалади.

Шундан сўнг донишманд сўради:

– Чорбоғ қандай экан? Гуллар, экинларни кўрдингми? Қайси бири яхши кўкарибди?

Одам довдираб қолди:

– Ёғни тўкмаслик ҳаракатида бўлганим учун чорбоққа эътибор бермадим, – деди у.

Донишманд унга иккинчи бор имконият берди:

– Бу сафар боғча қандай эканига яхшилаб сарасоф сол, миридан сирига эътибор қарат, – деб тайинлади.

Ҳалиги киши қўлида ёғ тўла қошиқ билан яна чорбоққа йўл олди. Бу гал чорбоғни яхшилаб кўздан кечирди, лекин хаёли бўлиниб, эҳтиётсизлик қилди, қошиқдаги ёғ тўкилди.

Вазифани яхши уддалай олмаганидан ўнғайсизланиб қайтиб келди. Унинг бу ҳолини кўрган донишманд деди:

– Ҳаётнинг қоидаси шу: диққатингни битта ишга жамласанггина, ўша ишда катта муваффақиятларга эришасан. Бошқа нарсаларга чалғисанг, тушовни қўлдан бой берасан.

@oriftolib

Воҳа ва водий: фарқи нимада?

Воҳа араб тилидан кирган, аслиятда саҳро ўртасидаги сувли, кўкаламзор жой маъносида. Ўзбек тилида чўл ва чалачўлларда обод қилинган ерни англатади.

Водий сўзи ҳам араб тилидан кирган, аслиятда водий; қуриб қолган ўзан; жарлик маъноларини англатади. Ўзбек тилида эса қуйидаги маъноларда ишлатилади:

1️⃣ Дарё бўйлаб чўзилган ёки тоғлар орасидаги кенг текислик.

2️⃣ Умуман, экин экиладиган, обод ер.

3️⃣ Умуман, мамлакат, юртнинг бир бўлаги; диёр.

4️⃣ Кўчма маънода: бирор нарса учун хос бўлган жой, макон.

📌 Ҳудуд номлари билан ишлатганда воҳа ва водийнинг битта аниқ, кескин фарқи бор: воҳа – чўл ва чалачўл ҳудудда обод қилинган жой, водий эса дарё ёқаси бўйлаб жойлашган ёки тоғлар орасидаги текислик жой:

Зарафшон воҳаси. Хоразм воҳаси. Тошкент воҳаси. Бухоро воҳаси.

Фарғона водийси. Сурхон-Шеробод водийси. Қашқадарё водийси (вилоятдаги водий, Зарафшон тизмасининг жануби-ғарбий тармоқлари оралиғида.). Ҳисор водийси.

Воҳа ва водий тушунчаси вилоят тушунчасидан фарқланади. Воҳа ва водий бир вилоят ҳудудидан катта бўлиши ёки бир вилоят ичида бир неча воҳа ё водий жойлашиши ҳам мумкин. Миллий энциклопедияга кўра, Фарғона водийсида бир нечта катта воҳалар бор.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Аллоҳ раҳмат қилсин

Севимли ёзувчимиз Худойберди Тўхтабоевнинг вафоти ҳақида сафардалигимда хабар топдим. Ҳақларига дуо қилдим.

Домла билан 2010 йили бафуржа суҳбатлашган эдим. Тошкентнинг “Гулзор” маҳалласидаги уйларида меҳмон бўлганман. Олдин ўзи кўрмаган-билмаган бир мухбир йигитча билан қадрдондай, яқинидай суҳбатлашганди. Менимча, бу шинавандалик Худойберди Тўхтабоевнинг ажралмас сифатларидан бири эди.

Умрини ўзбек болаларига бағишлаган заҳматкаш адибимизни Аллоҳ раҳматига олган бўлсин.

____________________

Лекин болаларга ёзиш қийин деган гапга қўшилмайман. Лев Толстойдай буюк ёзувчи болалар учун ёзган-ку! Ғафур Ғулом, Зулфия каби шоирларимиз болаларга бағишлаб шеърлар ёзган. Қийинлигини улар ҳам билган, лекин ички хоҳиш-истак уларга туртки берган. Битта аччиқ гапни айтиш жоиз: бугунги ёзувчилар болалар олдидаги масъулиятни унча ҳис қилмаяпти. Шу ўсаётган болалар эртага катта ёшдаги китобхонга айланади-ку! Ўқимасдан улғайган бола катта бўлгандан кейин ҳам ўқимай қўя қолади.

Яхши китобхонни болалигидан тайёрлаш керак.

Худойберди Тўхтабоев билан суҳбатдан, 2010
____________________

Суҳбатни мана бу манзилда ўқишингиз мумкин: https://oriftolib.uz/?p=174

@oriftolib

#Кундаликдан

– Манави машинада узоққа бориб бўлмайди. Тўртала баллонида ҳам дам кам экан. Дамлаб олиш керак.

– Шунча муаммо турганда ҳозир бунга бало борми?! Ундан кўра йўлларни таъмирлайлик, ҳайдовчиларнинг маданиятини оширишни ўйлайлик!

– Иккита баллонини дамлай қолайлик. Ўрганиб қолдик, юраверамиз.

– Ие, дамлашга пул кетади-ку, мутлақо керакмас!

– Бешта одам кетиши шартмас, иккита одам кетса етади. Шу кунгача шундай юриб келдик. Қолганлар бошқа машинада кетаверсин.

Моҳиятни англаш ҳам катта нарса.

@oriftolib

Алифбо ислоҳи: дам бу дамдир...

Олдинроқ шу мавзуда ёзилган фикр-мулоҳазалар жамланиб, бир кичикроқ мақолага жойланди.

Ҳозирги ҳолатда энг тўғри йўл – алифбодан фойдаланишнинг техник ва амалий жиҳатларини чуқур биладиган мутахассисларнинг фикр ва таклифларини, асосларини эшитиш-ўрганиш, бугунги ва эртанги кун учун энг тўғри, мантиқли, мустаҳкам қарорга келиш. Мақолада шуни ифодалашга ҳаракат қилдим.

Мақолани тўлиқ ушбу манзилда ўқишингиз мумкин:

👉 kun.uz/01556143

@oriftolib

​Ўзбекча луғат кимнинг масаласи?

“Қурилиш соҳасида ўзбекча техник луғат йўқлиги вазирлик масаласи ҳисобланмайди”.

Kun.uz ёзишича, Қурилиш вазирлиги расмийси иштирокидаги матбуот анжуманида қурилиш соҳаси смета-лойиҳаларидаги барча атамалар рус тилида юритилиши, қурилиш соҳаси қачон ўзбек тилига ўтиши тўғрисида савол берилибди.

Вазирлик вакили қурилишга оид техник луғат собиқ Иттифоқ даврида яратилганини, қолаверса, бугунги кунда бундай русча атамалар ишлатилиши соҳа одамлари учун қийинчилик туғдирмаслигини, қурилиш соҳасида ўзбекча техник луғат йўқлиги вазирлик масаласи ҳисобланмаслигини таъкидлаган. “Шу билан бирга қурилиш соҳасида бажарилган ишлар ҳисоб-китоби ўзбек тилида олиб борилади”, деган Қурилиш вазирлиги бошқарма бошлиғи.

Агар давлат тилига шундай нуқтаи назардан муносабатда бўлинса, ҳар қандай соҳада ўзбек тилининг аҳволи абгорлашиб бораверади. Тўғри, нафақат қурилиш, балки бошқа соҳалардаги луғатлар ҳам русча луғатлар асосида яратилгани сабабли биз кўп атамаларнинг русчасини ёки русчада қандай қўлланса, шу вариантини қабул қилганмиз. Лекин буни имкон қадар ўзгартириш мумкин. Ҳеч қурса, янги кириб келаётган атамаларни ўзбекчалаштириш ёки тил табиатига мос шаклда ўзлаштириш керак.

Русча сўзлар қийинчилик туғдирмаслиги масаласига келсак, ҳа, шундай. Баъзида ўзбекча сўзлар ва ўзбек тили қийинчилик туғдиради. Шунинг учун қийинчилик туғдирмайдиган рус тилига бирйўла ўтиб қўя қолинади ва русча гапирилади. Бизга ўзбекча ёзиш, ўзбек тилида луғат чиқариш қийин ва ортиқча масала.

Хўш, маълум бир соҳада луғат йўқлиги кимнинг масаласи? Бунга ким бош қотириши керак? Тил-адабиётга ихтисослашган институтларми ёки Давлат тилини ривожлантириш департаментими? Менимча, фақат қурилиш эмас, тиббиёт, математика, ахборот технологиялари, деҳқончилик, сув хўжалиги, биология, банк, бухгалтерия, умуман, ҳар қандай соҳада ўзбекча луғат ёки адабиёт йўқлиги, камлиги учун айни шу соҳанинг юқори ташкилоти қайғуриши керак. Ўзбек тилида керакли қўлланмалар, китоблар ёки луғатлар йўқ бўлса ёки етарли даражада бўлмаса, тил ва таржима билан шуғулланувчи ташкилотларга ёки малакали мутахассисларга буюртма бериб, шу бўшлиқни тўлдириши керак.

Ўзи, Давлат тилини ривожлантириш департаменти лотин алифбоси ислоҳи якунига етгач, бу борада бир ўрганиш олиб борса, камчиликларни аниқлаб, тегишли кўрсатмалар берса, ёмон бўлмасди.

@oriftolib

​Расмий муносабат эълон қилинди

Давлат тилини ривожлантириш департаменти сайтида “Ўзбекистон Республикасининг “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида”ги қонунига ўзгартиришлар киритиш ҳақида”ги қонун лойиҳаси юзасидан расмий муносабат эълон қилинди.

Муносабатда киритилаётган ўзгаришлар асослаб берилган. Жумладан, Sh ва Сh ҳарфлари ислоҳи ҳақида шундай дейилади:

«Туркий тилли оилага мансуб ўзбек тилида битта товушни англатувчи Sh ва Сh ҳарфлари учун иккита ҳарф белгиланган. Бу ҳеч бир туркий давлатлар амалиётида йўқ. Халқимиз тарихда фойдаланган араб, лотин, кирилл ёзувлари ҳам “бир товушга – бир ҳарф” тамойилига асосланган.

Натижада, биринчидан, алифбодаги ушбу ҳарфлар сабабли каттароқ ҳажмдаги матнни ўқиш ва ёзиш қийинлигича қолмоқда. Бу ўз навбатида, мамлакатимизда лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосининг оммалашишига салбий таъсир қилмоқда;

иккинчидан, лотин ёзувида ўқиган ёшлар орасида саводсизлик кучайиб, ёзма нутқда соддароқ белги (“oʻ” нинг ўрнига “6”, “ch” нинг ўрнига “4”, “sh” нинг ўрнига “w”) дан фойдаланиш авж олган;

учинчидан, миллий алифбодаги мураккабликлар туфайли кўпчилик битирувчи ёшлар меҳнат фаолиятларини кирилл алифбосида давом эттиришга мажбур бўлмоқда;

тўртинчидан, алифбодаги мураккаб ҳарфлар туфайли ўзбек тилини “рақамлаштириш”, интернет тилига айлантириш имкони бўлмаяпти ва ҳ.к».

Танишиб чиқишни тавсия этаман. Ўзгаришлар билан боғлиқ саволларга асосли жавоблар бор:

👉 https://til.gov.uz/uz/news-and-announcements/news/230

@oriftolib

Шовулламоқ

“Шов-шов” этган товуш чиқармоқ.

Шалоланинг шовуллаган овози келди.

Ўрмон аллақандай бир хил овоз билан елпиниб шовулларди.
З. Фатхуллин, Сўнмас юлдуз.

Бирдан ёмғир ёғиб, тарновлардан шовуллаб сув оқа бошлади.
Ж. Шарипов, Хоразм.

📌 Демак:

Шовулламоқ ✅
Шовилламоқ ❌

📖 “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” асосида тайёрланди.

@oriftolib

Уринмоқ

1️⃣ Ўзини ҳар томонга урмоқ, ҳар ёққа талпинмоқ; ҳаракат қилмоқ, интилмоқ.

2️⃣ Бирор ишни бажаришга киришмоқ; уннамоқ, тутинмоқ; бирор иш билан банд, овора бўлмоқ.

3️⃣ Бирор ишни бажариш, бирор нарсага эришиш ва ш.к. учун ҳаракат қилмоқ, ҳаракатида бўлмоқ.

4️⃣ Ҳолдан тоймоқ; чарчамоқ; қийналмоқ.

5️⃣ Кўчма маънода: асл ҳолатини, сифатини йўқотмоқ: эскирмоқ.

📌 Демак:

Уринмоқ ✅
Урунмоқ ❌

📖 “Ўзбек тилининг изоҳли луғати” асосида тайёрланди.

@oriftolib