Аммо, лекин, бироқ ва вергул

Аммо, лекин, бироқ, балки сўзлари зидлов боғловчиларидир. Улар мазмунан бир-бирига қарама-қарши қўйилган бўлакларни ёки гапларни боғлаш учун хизмат қилади. Бу боғловчилар билан вергул ишлатишда кўп хато қилинади. Аслида қоидаси анча осон.

Аммо, лекин, бироқ сўзлари гап ичида келганда улардан олдин вергул қўйилади. Гап бошида ёки ичида келишидан қатъи назар, бу сўзлар ўзидан кейин вергул талаб қилмайди:

Бу жуда қийин иш, аммо бажарамиз.
Майли, сиз яширдингиз. Аммо ман яширмайман.
Ойбек, Танланган асарлар.

Уй кичкина, лекин ёруғ.
Бу – қийин масала. Лекин ҳал қилишга уриниб кўрамиз.

Ҳаво булут бўлди, бироқ ёмғир ёғмади.
Бу ҳақда кўп ўйлади. Бироқ бир тўхтамга кела олмади.

Аммо ва лекин сўзлари жуфт ҳолда юкламага айланади ва фикрни алоҳида таъкидлаш учун хизмат қилади. Бунда одатда гап бошида келади ва улардан сўнг вергул қўйилмайди:

Аммо-лекин бопладингиз.
Аммо-лекин Эш қаттиқ ишлади.
С. Аҳмад, Уфқ.

Аммо ва лекин аслан арабча, бироқ эса соф туркийча-ўзбекчадир.

@oriftolib

Optimistlarning orzulari ushaladi. Pessimistlarning qoʻrquvlari.

Bernard Shou

@oriftolib

“Ал” ва унинг имлоси

Ўзбек тилида араб тилидан кирган сўзлар кўп. Сўзлар билан бирга араб тилидаги аниқ артикл ал ҳам тилимиз чегараларидан ичкарилаган.

Ал артикли қатнашган бирикмаларнинг қандай ёзилиши бўйича қатъий қоида йўқ, лекин қатъий одат бор. Ал артикли қатнашган сўзлар икки хил усулда ёзилади. Чизиқча билан ажратилган ёки чизиқчасиз, сўзга қўшилган ҳолатда:

1️⃣ “Хазойин ул-маоний” девонлари. “Наводир уш-шабоб” асари. “Асос ул-балоға” асари.

2️⃣ “Хазойинул маоний” девонлари. “Наводируш шабоб” асари. “Асосул балоға” асари.

Мен тиниш ва имло белгиларини иложи борича кам қўллаш принципидан келиб чиқиб, иккинчи вариантни маъқул кўраман.

Ал артикли араб тили қоидаларига кўра фонетик ўзгаришларга учрайди. Биз ўзбекчада унинг ўқилишини қабул қиламиз ва шундай ёзамиз.

Бу артикл тахаллус ва нисбалар таркибида ҳам учрайди. Нисба одатда кишининг касб-кори ёки қаердан эканини билдиради. Масалан, Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий ўзбекчада Муҳаммад Мусо ўғли, Хоразмдан ёки хоразмлик Муҳаммад Мусо ўғли бўлади.

Исмлар таркибидаги ални ўзбекчада тушириб қолдириш ҳам мумкин. Масалан:

Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Маҳмуд Замахшарий, Абу Райҳон Беруний.

Ал артикили ёлғиз нисба билан келган ўринларда, агар гап бошида бўлмаса, кичик ҳарфларда ёзилади:

Ал-Фарғоний, ал-Хоразмий, ал-Форобий, аз-Замахшарий, ас-Самарқандий.

Арабча шаҳарлар номини, жумладан, артикл қатнашган шаҳар номларини ёзганда русча ёки инглизчадан шундоққина кўчириб қўявермаслик керак. Масалан, Саудия Арабистони пойтахтини Эррияд ёки Эр-Рияд деб бериш хато бўлади. Ар-Риёд, Риёд деб бериш мумкин. Риёз деб бериш янада тўғрироқ.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Беҳурматсизлик

Битта вазифадаги қўшимчани икки марта ишлатиш бир хил кўйлакни устма-уст кийишга ўхшайди. Ўта ортиқча ва мантиқсиз иш. Лекин баъзида шундай хатоларга ҳам йўл қўйиб турилади. Гоҳида бу хатоларни англаш мушкул бўлса, айримлари шундоқ манаман деб кўриниб-сезилиб туради.

Беҳурматсизлик сўзидаги янглишлик бўртиб-билиниб турибди. Ё беҳурматлик бўлиши керак, ё ҳурматсизлик. Иккита инкор қўшимчаси бир пайтда қўшилган. Бу тил қоидалари ва мазмунга зид.

Тўғри, инкор билдирувчи қўшимчалар кетма-кет келиши мумкин. Лекин битта сўзда эмас. Иккита сўзда: билмай қўймайди. Бунда инкор маъноси эмас, унинг акси – аниқлик, муқаррарлик маъноси англашилади: аниқ билади, билиши аниқ.

Хуллас, битта сўзга бир хил қўшимчани қўшиш бемантиқсизликдир. Бундан эҳтиёт бўлишимиз керак.

@oriftolib

#Кундаликдан

Бир тилнинг ҳолатига, ўзгаришларига қараб ўша тил эгаларининг қай даражада янгилик яратувчи, ихтирочи эканини англаш мумкин. Инглиз тилига ўртача ҳар икки соатда битта янги сўз қўшилар экан. Бу – инглиз тили бир йилда ўртача 4000 та сўзга бойийди дегани.

Тўғри, янги сўзлар жонли тилда фаол ишлатилмайдиган, илм-фаннинг қайсидир соҳасидагина қўлланадиган хос сўзлар бўлиши мумкин. Лекин ўша хос соҳада, тор мутахассислик бўйича меҳнат қилаётганлар инглиз тилли кишилардир. Бундай ноёб касб эгалари оддий одамлардан катта устунликка, жумладан, моддий устунликка эга бўлиши табиий.

@oriftolib

Har narsada hikmat bor

Kema halokatidan faqat bir kishigina omon qoldi. Ummon to‘lqinlari uni kimsasiz orolga olib borib tashladi. U titrab-qaqshab Xudoga yolvordi, qutqarishini so‘radi.

Odam har kuni ufqlarga uzoq tikilib o‘tirar, biror qora ko‘rinarmikan deb umid qilardi. Nihoyat bu ishdan zerikdi. Tunash va yirtqichlardan himoyalanish uchun turli shox-shabbalardan bir boshpana qurdi. Oradan kunlar o‘tdi. Bir kuni kechgacha oziq-ovqat qidirib yurdi. Ancha-muncha yegulik topib, horib-tolib qaytib keldi. Ne ko‘z bilan ko‘rsinki... Uyi yonib, bir uyum kulga aylanibdi. Bu holdan uning yuragi g‘azab va alamga to‘ldi:

– Ey Xudo, menda nima qasding bor!? – deb o‘krab yubordi.

Ertasi kuni tongda uni sohilga yaqinlashayotgan kema tovushi uyg‘otib yubordi. Kema bu yerga uni qutqarish uchun kelayotgandi.

– Bu yerda ekanimni qaydan bildinglar? – deb so‘radi u hayratlanib qutqaruvchilardan.

– Axir kecha o‘t yoqib ishora berding-ku! – deyishdi kemadagilar.

👉 Ibratli hikoyalardan

@oriftolib

Амнистия

Амнистия унутиш; кечириш маъноларини англатувчи юнонча amnestia сўзидан олинган. У жиноят ва бошқа ҳуқуқбузарликларни содир этган шахсларни жазодан тўла ёки қисман озод этиш, тайинланган жазо турини енгилроғи билан алмаштириш тўғрисидаги фармойишдир.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясига кўра, Ўзбекистон Республикаси Президенти амнистия тўғрисидаги ҳужжатларни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенатига тақдим этади. Ушбу тақдимга биноан Сенат амнистия тўғрисидаги ҳужжатларни қабул қилади.

📌 Демак:

Амнистия ✅
Амнитсия, амниция ❌

@oriftolib

Айирбошламоқ ва айрибошламоқ

Айирбошламоқ сўзи икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Бошма-бошига ёки бошқа бирор шарт билан бирор нарсани алишмоқ, алмашмоқ, алмаштирмоқ.

Сотишга ва айирбошлашга ярайдиган нарсалар ҳам соп бўлди.
П. Турсун, Ўқитувчи.

2️⃣ Янгиламоқ, ўзгартирмоқ.

Ишдан кейин кийимларни айирбошламоқ.

Асосан биринчи маъносида ишлатилади.

Айирбошламоқ сўзи айрибошламоқ вариантига ҳам эга. Бу вариант имло луғатларига кирган.

Изоҳли луғатда айрибошламоқ сўзи берилмаган. Лекин айрибош қилмоқ ибораси айирбош қилмоқ иборасининг варианти экани кўрсатиб ўтилган.

📌 Демак:

Айирбошламоқ, айрибошламоқ, айирбошлаш, айрибошлаш ✅

@oriftolib

Такрор сўзлар ва такрорланган сўзлар имлоси

Имло қоидаларига кўра, такрор сўзлар чизиқча билан ёзилади: минг-минглаб, битта-битта, битта-битталаб, уй-уйига, яқин-яқинларгача, ҳамма-ҳаммаси.
Масалан:

От минмаган от минса,
Чопа-чопа ўлдирар.
Мақол

Бу гапни эшитиб, ич-ичидан севинди.

Бироқ ўзи такрор сўз бўлмай, гапда такрорланадиган сўзлар ҳам бор. Бунда такрорланувчи сўз орасига вергул қўйилади:

Қани, қани, меҳмонларнинг қўлига сув қуйворинглар.
А. Обиджон.

Йўқ, йўқ, мен асло бунга рози бўлмайман!

Такрор сўзлар ва такрорланган сўзларни қандай фарқласа бўлади?

1️⃣ Такрор сўзлар асосан сифат ва равишдош бўлиб келади. Бирор тушунчанинг сифатини ёки иш-ҳаракатнинг қай тарзда бажарилганини билдиради.

2️⃣ Такрор сўзлар ўзидан кейинги сўзга мазмунан боғланади, тобе бўлади. Такрорланувчи сўз эса бундай эмас. Масалан:

Баланд-баланд бинолар. Такрор сўз бинонинг қандайлигини билдиряпти ва унга мазмунан боғлиқ.

Тўғри, тўғри, бу гапда ҳам жон бор. Такрорланувчи сўз бирор сўзга тобе эмас.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

​#Сўраган_эдингиз

Хосса ва хусусият

Бу икки сўз араб тилидан кирган. Маъноси бир-бирига жуда яқин, аслиятда ҳам ўзаги бир.

Хосса муайян нарсанинг бошқа нарсалардан фарқини, ўзига хослигини билдирувчи белгилардир.

Биологик мембраналарнинг яна бир ноёб хоссаси – ионларни термодинамик усулда ташишдир.
“Фан ва турмуш”.

Хусусият эса бирор нарса ёки кимсанинг ўзига хос, бошқалардан ажралиб турадиган томони, ўзига хос белгисидир.

Характерли хусусият. Ўзбек тилининг ўзига хос хусусиятлари.

Хосса асосан илмий тилда ишлатилади, математик атама сифатида алгебра ва геометрияда кўп қўлланади. Фанга оид, жумладан, математикага оид матнларда хосса сўзидан фойдаланган афзал. Масалан, “Геометрия – математиканинг фазовий шакллар ва уларнинг хусусиятларини ўрганувчи бўлими” деган жумлани қуйидаги шаклда берган тўғрироқ:

Геометрия – математиканинг фазовий шакллар ва уларнинг хоссаларини ўрганувчи бўлими.

@oriftolib

Стенфорд университети

Катта ёшли эркак ва аёл истиҳолали бир қиёфада университет ректоратига кириб келди. Кийимларининг ранги бирмунча ўнгиган, оҳори тўкилган эди. Уларни кўрган котиба сакраб ўрнидан турди-да, олдиларини тўсди. Қишлоқилиги шундоқ кўриниб турган бу кишиларнинг Ҳарвард университетида нима ишлари бўлиши мумкин?

Эр ректор ҳузурига келишганини айтди. Котиба ректор бугун жуда бандлигини, ҳозир уларга вақт айира олмаслиги тушунтирди. Аёл: “Майли, кутамиз…” деди-да, эри билан четроққа бориб ўтирди. Кутиб-кутиб, охири зерикишади, деб ўйлади котиба, сўнг ўз ишлари билан овора бўлди. Соатлар ўтди, лекин икки қария сабр билан кутаверди…

Ниҳоят котибанинг ўзи зерикди. Ректорнинг ёнига кириб: “Кўришмасангиз бўлмайди шекилли, кетадиганга ўхшашмайди”, деди. Бошқа чора йўқ эди. Ёш ректор истамайгина уларни хонасига таклиф этди. Бу ҳолат унга ёқмагани, жуда ҳафсаласиз экани шундоққина кўриниб турарди. Вилоятдан келганлару жулдурвоқи қишлоқиларни жинидан баттар ёмон кўрарди. Бунинг устига ундай мартабали кишининг ҳузурига тап тортмай келишларини айтмайсизми? Хуллас, қовоғидан қор ёғар, асаблари таранг эди.

Аёл дарҳол сўзга киришди. Ҳарвардда ўқиган фарзандлари бир йил олдин оламдан ўтибди. Ўғиллари бу ерда ўқиганда жуда бахтиёр бўлган экан, шу боис унинг хотирасига бағишлаб университет ҳудудида бирорта ёдгорлик тиклашни ният қилишибди.

Бу сўзлардан ректорнинг кўнгли юмшамади, аксинча ғазаби келди. “Агар, – деди у истеҳзоли товушда, – Ҳарвардда ўқиган, сўнг ўлган ҳар битта одамга ёдгорлик ўрнатаверсак, бу ер қабристонга айланиб кетади-ку…”

“Йўқ, йўқ… – деб унинг сўзини бўлди аёл. – Ёдгорлик эмас. Ҳарвардда бирорта бино қуришимиз мумкин”. Ректор уларнинг оҳори тўкилган кийимларига нафрат билан боқди-да: “Бино денг?.. – деди асаби ўйнаб. – Сиз битта бино қанчага тушишини биласизми? Энг сўнгги тиклаган иншоотимизга етти ярим миллион доллардан кўпроқ маблағ кетди…”

Бу беҳуда суҳбат энди тўхтайди, бедаво дардисарлардан ҳам қутуламан, деб ўйлади ректор. Аёл бу гапдан сўнг эрига қаради ва: “Бино кўтариш учун бошида шунча пул керак экан, холос. Ундан кўра ўз университетимизни қурсак бўлмайдими?” Аёлнинг гапини эри бош силкитиб маъқуллади. Ректорнинг юз ифодасида эса ҳайрат ва ҳаяжон қоришиқ эди.

Шу билан суҳбат тугади. Жейн ва унинг эри – темирйўлчи тадбиркор, сенатор, собиқ губернатор Леланд Стенфорд Шимолий Калифорнияга, Поло Алто шаҳрига келиб, жаноб ректор менсимаган ўғилларининг шарафига университет очдилар.

Ўн олти ёшга ҳам тўлмай 1884 йили дунёдан кўз юмган кичик Леланд Стенфорд шарафига қад ростлаган бу университет бугун дунёнинг энг йирик ва етакчи олий ўқув юртларидан биридир.

@oriftolib

“Томчи тошни тешади” деган мақол бор. Сув урилаверса, тошни емириб ташлар экан.

Тинимсиз эговланадиган асаблар ҳам шундай ҳолга келиб қолса керак.

@oriftolib

Талатўп

Ур-йиқит, сур-сур ва шу каби бесаранжом, нотинч ҳолат; тўс-тўполон.

Ўн минг уйли Қўнғирот талатўп бўлиб, Кашал элига, Қалмоқ юртига... кўча бошлади.
“Алпомиш”.

Содиқжон бойваччанинг ҳовлиси бирпасда талатўп бўлиб қолди. Зубайда ерда ётарди...
К. Яшин, Ҳамза.

Бу сўз катта эҳтимол билан тала ва тўп сўзларидан ҳосил бўлган. Кўпчиликнинг бирор нарсани талашиши ёки талаши маъносида. Чунки тала сўзидан ясалган ва мазмуни шунга яқин тала-тала, тала-тўполон каби сўзлар ҳам бор.

📌 Демак:

Талатўп ✅
Талотўп ❌

@oriftolib

Алалоқибат

Арабчадан ўтган бу сўз аслиятда ҳам, ўзбек тилида ҳам оқибатда, охир-оқибат маъносини англатади:

Уларнинг қолипга сиғмайдиган бу қилмишлари алалоқибат ўзларини қора курсига етаклаб келди.
Газетадан.

Алал қатнашган сўзлар ўзбек тилида яна учрайди, уларда ҳам бу қисм сўзга қўшилиб ёзилади: алалабад, алалхусус.

📌 Демак:

Алалоқибат ✅
Алал-оқибат ❌

@oriftolib

Ундалмасиз мурожаатда вергул керакмас

Расмий хатларда бир хатога кўп кўзим тушди. Хато вергул ишлатиш билан боғлиқ. Одатда хатларнинг сўнгида, асосий муддао айтиладиган жойда раҳбарга мурожаат қилинади. Бунда аксарият ҳолатларда бошлиқнинг исми ва отаисми келтирилмайди ва гап қурилиши “Сиздан ... ... сўраймиз (илтимос қиламиз)” шаклида бўлади. Масалан:

Сиздан юқорида кўрсатиб ўтилган масалалар бўйича амалий ёрдам кўрсатишингизни сўраймиз.

Негадир кўпчилик шу жойда Сиздан сўзидан кейин вергул қўяди. Сабабини сўрасангиз, шахсга мурожаат борлиги учун шундай қилинганини айтишади. Бироқ мурожаат бевосита шахсга қаратилмаса, яъни гапда ундалма қатнашмаса вергул қўйилмайди. Чиқиш келишиги қўшимчаси -дан ҳам вергул талаб қилмайди.

📌 Демак:

Сиздан ушбу масалани ҳал этиш бўйича кўрсатма беришингизни илтимос қиламиз. ✅

Сиздан, ушбу масалани ҳал этиш бўйича кўрсатма беришингизни илтимос қиламиз. ❌

@oriftolib

Яхши ювилмаган кийимлар

Бир ёш оила янги уйга кўчиб ўтди. Эрталаб уйқудан зўрға уйғонган хотин деразага қаради ва қўшни аёл кир ёяётганини кўрди.

– Қаранг, кийимлардаги доғлар кетмапти, шундай билиниб турибди, – деди у эрига. Бироқ эри бу гапга эътибор бермади, газета ўқишда давом этди.

– Менимча, совуни ёмон бўлса керак ё у кир ювишни билмайди. Тавба, бир хилгиларга кир ювишниям ўргатиш керак…

Эри индамаётганидан ҳафсаласи пир бўлган аёл гапдан тўхтади. Лекин ҳар сафар қўшни аёл кир ёяётганда ажабланишини билдириб қўяр, кийимларни қандай қилиб тоза ювиш ҳақида ўз қарашларини айтарди.

Ажойиб кунларнинг бирида у яна ойнага қаради ва бирдан таажжубга тушди:

– Ие, қўшнининг кирларини қаранг! Топ-тоза-ку! У кир ювишни ўрганиб олибди, шекилли.

– Йўқ, ундай эмас, – деди бу гапга жавобан эри. – Мен эрта саҳар туриб, ойналарни артиб-тозалаб қўйдим. Ҳамма гап шунда.

@oriftolib

Яхши она яхши бола тарбиялайман деган кучли хоҳиш ва муҳаббатга эга онадир.

Масару Ибука,
“Учгача айни вақти” китобидан

@oriftolib