Сўзсиз жазо

Эр-хотин уришиб қолди ва бир-бирларига нисбатан гаплашмаслик жазосини қўллашди. Кун кеч бўлганда эрнинг эсига эртага иш билан бошқа бир шаҳарга учиб кетиши зарурлиги ва учоққа етиб бориши учун эрталаб 5:00 да уйғониши кераклиги тушди. Уйқуси қаттиқ, уни биров уйғотмаса бўлмайди. Соат ёки телефоннинг “хўроз”и қичқиравериб, куй чалавериб овора бўлади, уни барибир уйқудан тургиза олмайди.

Ягона нажот – хотинидан. Бироқ у хотинига гапириб қўйиб ютқазишни, қадрини туширишни истамасди. Шу боис бир қоғозга “Илтимос, мени эрталаб 5:00 да уйғотиб қўй” деб ёзди-да, уни хотини кўрадиган жойга ёпиштириб қўйди.

Эртасига уйғониб, мириқиб ухлаганини ҳис қилди. Бир керишиб соатга қарадию капалаги учиб кетди: соат 9:00 бўпти! Самолёт аллақачон йўлга чиққан, бўлар иш бўлиб, бўёғи кўчган эди. Фиғони фалакка чиқди, тепа сочи тикка бўлди! Ҳозироқ хотинини топиб, терисига сомон тиққиси келди.

Бироқ шу пайт ёстиғининг тепасига ёпиштирилган ёрлиққа кўзи тушди. Унга “Дадажониси, соат 5:00 да уйғонишингиз керак эди. Тез уйғонинг. Бўлмаса кеч қоласиз. Туринг, турақолинг” деб ёзиб қўйилганди.

@oriftolib

#Кундаликдан

Униб-ўсмайдиган, барака топмайдиган одамнинг ёрқин белгиларидан бири – бировнинг ҳаққидан ҳазар қилмаслиги.

@oriftolib

Одам мамлакат ва инсоният учун қилиши мумкин бўлган энг катта хизмат – болаларини тарбиялашидир.

Бернард Шоу

@oriftolib

Янгидан ва янгитдан

Янгидан сўзи қайтадан, қайта бошдан, бошқатдан каби маъноларни англатади:

Мақолани янгидан таҳрир қилиш керак.

Янгидан сўзлашув тилида янгитдан шаклида ҳам ишлатилади. Бу шакл луғатларга киритилган ва уни ишлатиш хато эмас:

Иш янгитдан бошланди.

📌 Демак:

Янгидан, янгитдан ✅

@oriftolib

Сунбул ва сумбул

Сунбул араб тилидан кирган, аслиятда бошоқ маъносини англатади. Ўзбек тилида пиёзгуллилар оиласига мансуб, лола баргига ўхшаш узун баргли ўтсимон манзарали ўсимлик ва унинг ғуж бўлиб очиладиган хушбуй, чиройли гулини билдиради.

Сув сунбул(и) эса бошқа ўсимликни англатади. У сочдек узун-узун пояли ва жуда нозик баргли папоротникдир. Адабиётда аёлларнинг сочи сунбулга ўхшатилганда ана шу сув сунбули назарда тутилади.

Сув сунбулининг бир неча турлари бор. У тувакка экилиб, уй шароитида ҳам етиштирилиши мумкин.

Сумбул сўзи сунбулнинг сўзлашув тилидаги вариантидир. У луғатларга кирган ва халқ тилида, бадиий тилда кенг қўлланади.

Сумбул соч ибораси сунбул каби узун ва чиройли соч маъносини ифодалайди. Бу ибора сочни сувда ўсадиган сунбулга, папоротник ўсимлигига ўхшатиш натижасида ясалган.

📌 Демак:

Сунбул, сумбул ✅

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Яъни: вергул керакми ёки йўқ?

Яъни сўзи билан вергул ишлатишда кўп хато қилинади. Бу боғловчи гап ёки гап бўлагини унга изоҳ берувчи бошқа сўз ёки жумла билан боғлаш учун ишлатилади.

Яъни боғловчиси жумла ичида келганда ундан олдин вергул қўйилади:

Мулла Муҳсин Хатиб домла каби пишиқ-пухта, яъни замона ишларига тушунадиган киши эмас.
А. Қодирий, Обид кетмон.

Яъни сўзи жумла бошида ёки ичида келишидан қатъи назар, ўзидан кейин вергул талаб қилмайди:

Замон пўк нарсани тез унутдирар. Яъни турғунликдан ҳаёт ўч олар.
М. Шайхзода, Тошкентнома.

@oriftolib

Ялқов тоғни кўтариб юришга мажбур бўлади.

Малаяли халқ мақоли

@oriftolib

Энг яхши дарс

Бир куни устоз ва шогирд сайрга чиқишди. Гўзал табиат, очиқ ҳаво, кенгчилик. Хуллас, кўнгил яйрайдиган манзара.

Улар сайр қилиб юраркан, шудгор қилинган бир пайкал олдидан ўтишди. Бир деҳқон эгат олиш билан банд эди. Дала четига эски этик ва ямоқли камзул ечиб қўйилганди. Иккалалари ҳам бу буюмлар камбағал деҳқонга тегишли эканини фаҳмлашди.

Талаба ҳазиллашгиси келиб:

– Устоз, анави кийимларни олиб, бир жойга беркитиб қўяман. Кейин панага ўтиб, деҳқон қандай йўл тутишини кузатамиз. Нима дейсиз? – деди.

– Кўрганларингдан завқланишни истайсанми? Унда бундай қила қол. Сен бойсан, ўзингга тўқсан. Яхшиси, этикларга пул солиб қўй. Кейин панага ўтиб кузатамиз, деҳқон нима қиларкан? – деб таклиф киритди устоз.

Шогирд рози бўлди. Этикнинг иккала пойига ҳам бир дастадан пул тиқди. Сўнг устоз-шогирд четга ўтиб кузата бошлади.

Деҳқон ишини тугатгач, кийимларини кийгани келди. Этигини оёғига илди, нимадир тиқилганини сезиб, ечиб ичига қаради. Қаради-ю ҳайратдан донг қотди – пул! Бир даста пул! Иккала этикда ҳам! Теварак атрофга кўз ташлади, ҳеч ким йўқ. У ўзида йўқ шод эди. Деҳқон чўк тушиб, дуога қўл очди. Хотини қаттиқ хасталаниб, оила йўқчиликдан қийналиб турган бир пайтда ғойибдан кўмак бергани учун Яратганга шукурлар айтди.

Устоз шогирдига қаради. Унинг кўзларидан ёшлар қуйиларди. Устоз сўради:

– Истаган нарсангни олдингми?

– Албатта! Бу менга берган дарсларингизнинг энг яхшиси бўлди, – деди шогирд.

@oriftolib

Қариси бор уйнинг париси йўқ

Қофия сўзни таъсирчан, эсда қоларли қиладиган восита. Лекин қофия қиламан деб маънони кўчада қолдириш ярамайди.

“Қариси бор уйнинг париси бор” деган мақолни эшитган бўлсангиз керак. Тўлиқ шакли:

Қариси бор уйнинг париси бор,
Париси бор уйнинг бариси бор.

Мана шу мақолда маъно кўчага қувилган. Нега дейсизми?

Пари асли форсча сўз, ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Шарқ халқлари фольклорларида кенг тарқалган, жуда гўзал қиз қиёфасидаги, нурдан яратилган, кишиларни инс-жинслардан сақлайдиган афсонавий образ; гўзаллик рамзи.

2️⃣ Кўчма маънода: жуда гўзал, хушрўй аёл, нозанин.

Энди шу мақолдаги пари сўзини бу икки маънода тушуниб кўринг. Мантиқли маъно тополмадингизми? Тополмайсиз ҳам. Қоронғи уйда қора мушукни топиш қийин, айниқса у йўқ бўлса, дейишади-ку 🙃.

Хонадонда кексаларнинг борлиги бу ерда жуда гўзал қиз қиёфасидаги афсонавий образнинг ёки жуда гўзал, хушрўй аёлнинг ҳам бўлишига олиб келадими? Йўқ.

Мақолнинг тўғри варианти: “Қариси бор уйнинг фариштаси бор”. Нуроний отахон ва онахонларнинг юзида илиқлик, сўзида ҳикмат бўлади. Улар бор жойга файз киради, барака ёғилади.

Юқорида “Қари билганни пари билмас” деган мақолни ҳам келтирдик. Унинг мантиқий асоси бор. Ёши улуғ кишилар катта билим ва тажрибага эга бўлади. Халқ оғзаки ижодида баъзан фириб ва алдов рамзи сифатида талқин этиладиган, чиройи ва афсунлари билан қаҳрамонларни сеҳрлаб қўядиган парилар ҳам қарилар билган нарсани билмайди, кексаларнинг билим-тажрибаси кўп деган мазмун келиб чиқади мақолдан. Демак, бу мақол – мазмунан тўғри.

Албатта, пари сўзи бу ерда бошқа маънода ишлатиляпти, маъно кўчган дейиш ҳам мумкин. Бироқ пари сўзи мақол талаб этаётган мазмунда бошқа ўринларда ҳам қўлланмайди. Жумладан, кўчма маънода ҳам.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Истанбул

Туркиядаги энг катта шаҳар, Истанбул элининг маъмурий маркази (туркчада İstanbul). Мамлакатнинг иқтисодий, тарихий, маданий маркази. Аҳолиси 15 миллиондан ортиқ (2020). Шаҳар аҳоли сони бўйича дунёда ҳам етакчилар қаторида туради.

Босфор бўғози соҳилларида, Мармар денгизи ва Қора денгиз орасида жойлашган. Босфор бўғози шаҳарни иккига – Осиё (кичикроқ қисми) ва Европа қисмига бўлади.

1970–72 йиллари Босфор бўғозига Истанбулнинг ҳар иккала қисмини бирлаштирадиган кўприк қурилган.

Шаҳар номи оғзаки тилда Истамбул шаклида талаффуз қилинса ҳам, Истанбул шаклида ёзилади.

📌 Демак:

Истанбул ✅
Истамбул ❌

@oriftolib

Тавсия

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Ахборот хизмати бошлиғи, журналист, ёзувчи, “Мактуб”, “Кўклам куйи” номли насрий китоблар муаллифи Фозил Фарҳоднинг ижодига қизиқсангиз, марҳамат, ушбу каналга аъзо бўлинг.

👇
https://t.iss.one/joinchat/AAAAAFi6S36Eciyxe9lKJw

Автобусда юрмайдиган одам

У автобусда юрмайди, бу билан эса фахрланади. Бугун ишхонадаги шеригини анча вақтгача маломат қилди. Чунки у бечора ишга автобусда келади-да.

Ҳаммага маълум, эрталаблари, айниқса ҳамма ишга, ўқишга кетадиган вақт оралиғида автобус тўлиб-тошади, унга чиқиб-тушишнинг ўзи бахт бўлиб қолади. У ўртоғини койир экан:

– Одам дунёга бир марта келади. Ўйнаб-кулиб яшаб қолиш керак. Диққинафас автобусда қуруқликка чиқиб қолган балиққа ўхшаб оғзингни каппа-каппа очиб келиш қайдаю таксида ён-атрофни кузатиб, кўнглинг чоғ бўлиб келгани қайда! Эҳ, одамлар-а, ҳаётнинг қадрини билмай ўтиб кетасизлар, – деб хўрсиниб қўйди.

Шериги бўлса:

– Ҳамма кўрпасига қараб оёқ узатади, ошна. Сенинг имкониятинг бор экан, қандингни ур, биз ҳам вақти келиб таксида юрармиз. Бахтимиз кулиб, машина олиб қолсак, ундан яхши. Ўшанда сениям ишга ўзим олиб келаман. Таксига кетадиган пулинг тежалади, – деди.

Гапнинг хокисор оҳангда бошлангани унга ёқиб тушаётганди, бироқ охирида қўшилган бир чимдим заҳар терисини тешиб кирган нишдай бўлди. Мунозарани давом эттириб: “Йўлкирадан йиққан пулингни гўрингга олиб кетасан”, дегиси келди-ю, индамади. Чунки қўл телефони жиринглаб қолди. У кредитга совиткич ва телевизор олган дўкондан қўнғироқ қилишибди. Оббо, кредитдан қолган қарзини тўлаши керак-ку! Эртага ой тугайди, ҳали маошини олмаган. Телефонни кўтариб, сотувчига шу ва шунга ўхшаш сабабларни айтди, тўлов муддатини беш-ўн кунга фоизсиз чўзиб туришларини илтимос қилди. Туришидан, дўкондагилар бу таклифга рози бўлишмади. Унинг кўтаринки кайфияти эрталабданоқ бузилди...

@oriftolib

Пошшо, пошша ва пошо

Бу уч сўз бир-бирига талаффуз жиҳатидан яқин, лекин маънолари фарқланади.

Пошшо сўзи подшоҳ сўзининг сўзлашув тилидаги вариантидир: подшоҳ – подшо – пошшо. Баъзи Шарқ мамлакатларида мутлақ ҳокимлик қилувчи ҳукмрон унвони ва шундай унвонга эга шахс, яъни шоҳ подшоҳ деб аталади.

Подшоҳ сўзи қадимги форс тилида под – ҳукмдор, шоҳ – улуғ, буюк, яъни улуғ ҳукмдор маъносини англатади.

Подшоҳлар ҳозир ҳам бор. Масалан, Саудия Арабистонида давлат раҳбари подшоҳдир.

Пошша хотин-қизларга мурожаатда ҳурмат ёки эркалатишни ифодалайди. Бу сўз катта эҳтимол билан подшоҳ сўзининг ўзгарган шакли. Аёлларга, жумладан, келинларга айрича ҳурматни ифодалаш, подшоҳларга кўрсатиладиган иззат-эҳтиромга сиз ҳам лойиқсиз деган маънони бериш учун шу сўз танланган бўлиши мумкин. Тилимизда пошша таркибли келинпошша, қизпошша каби сўзлар ҳам учрайди.

Пошо эса Усмонли султонлигида фуқаролар ва ҳарбийларга берилган фахрий унвон.

Пошо сўзи рус олимлари фикрича, подшоҳ сўзининг ўзгарган кўриниши. Бироқ турк олимлари бу фикрга қўшилмайди: пошо эски туркий тилда ўғил фарзанд маъносини англатган баша сўзидан ёки бош оға сўзидан ҳосил бўлган. Бир вариантга кўра, бош сўзига -а (ўзбекчаси -да) қўшимчаси қўшилган ва энг юқоридаги киши, бошида турувчи одам маъносидаги сўз ясалган.

Пошо сўзини ўзбекчада пошшо шаклида ёзиш ҳам учрайди. Менимча, уни бу шаклда ёзиш тўғри эмас. Маъно-мазмунни фарқлаш учун ҳам пошо вариантини ишлатган афзал.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Сунбула

Сунбула араб тилидан кирган, аслиятда бошоқ ва бурж номини англатади. Ўзбек тилида икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Ўн икки буржнинг бири, юлдуз туркуми. Асад ва Мезон буржлари ўртасида жойлашган.

2️⃣ Шамсия йил ҳисобида олтинчи ойнинг номи. 22 август – 21 сентябрь даврига тўғри келади:

Сунбулада сув совийди.
Мақол.

Сунбула сўзи сўзлашув тилида сумбула тарзида ҳам ишлатилади. Бу шакл луғатларга кирган.

📌 Демак:

Сунбула, сумбула ✅

@oriftolib

​Ҳижрий-қамарий йил ҳисоби

Ҳижрий йил ҳисобига Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг Маккаи мукаррамадан Мадинаи мунавварага кўчганлари, яъни ҳижратлари асос қилиб олинган. Шунинг учун номи ҳижрий тақвим дейилади. У қамария (ҳижрий-қамарий йил) ва шамсия (ҳижрий-шамсий йил)га бўлинади.

Ҳижрий қамарий йил ҳисоби милодий 638 йили халифа Умар розияллоҳу анҳу буйруғи билан жорий этилган.

Миллий энциклопедияга кўра, қамария бўйича йил ҳисоби 622 йилнинг 16 июли жума кунидан бошланиб, Ойнинг кетма-кет келган икки бир хил фазаси орасида ўтган вақт – синодик ой (29,530588 кун) даврига асосланган. 12 ойдан иборат бир қамарий йил 354,3671 кундан иборат. Қамарий йилда 1, 3, 5, 7, 9 ва 11-ойлар 30 кундан, қолганлари 29 кундан бутун қилиб олинган.

Ҳижрий-қамарий йил ойлари: муҳаррам, сафар, рабиул аввал, рабиул охир, жумодул аввал, жумодул охир, ражаб, шаъбон, рамазон, шаввол, зулқаъда, зулҳижжа.

Қамарий йил тропик йилдан 10–12 кун қисқа.

Қамария ҳисоби Яқин ва Ўрта Шарқнинг кўп давлатлари ва бошқа баъзи давлатларда қўлланади.

Намоз вақтлари тақвими ана шу ҳижрий-қамарий йил ҳисобига мослаб ишлаб чиқилади. Рамазон ва Қурбон ҳайитлари саналарини белгилашда ҳам ҳижрий-қамарий тақвимга асосланилади.

@oriftolib

“Svejiy” soʻzining tarjimasi nima?

Ruscha savodi “tvaya-maya” darajasida boʻlsa-da, oʻzbek tilini kamsituvchi odamlar uchrab qoladi. Ularning sevimli savollaridan biri shu: “Svejiy oʻzbekchada nima boʻladi? Masalan, svejiy karam?”. Mabodo “yangi” deb javob bersangiz, istehzoli tirjayishga roʻpara boʻlasiz: “Yoʻq, yangi noʼviy boʻladi, svejiy nima?”. Goʻyo shu bilan Himolay togʻini zabt etganday ichki qoniqish tuyadi.

Xoʻsh, svejiy soʻzining oʻzbekchasi nima boʻladi? Javob shu: yangi boʻladi. Svejiy umumiy mazmunga qarab sof, toza, salqin, kuchli, tetik, tiniq, eng soʻnggi deb ham tarjima qilinishi mumkin.

Biz eʼtibor qaratayotgan holatda yangi deb tarjima qilinadi va bu – toʻgʻri. Chunki yangi keltirilgan, yangi uzilgan, terilgan meva-sabzavotlar va boshqa mahsulotlarga nisbatan oʻzbekchada yangi soʻzi ishlatiladi. U svejiy bergan maʼnoni ifodalay oladi.

Bilimi sayoz odam inkorga ishqiboz boʻladi. Tuzukroq dalil keltirmaydi, lekin inkor qilaveradi. Oʻzi, bu xil odamlar bilan bahslashmagan yaxshi. Mabodo oʻz tilini yerga urishdan zavqlanayotgani gʻashingizga tegsa, xuddi oʻzining usulida savol berishingiz mumkin: “Yomgʻir yogʻyapti rus tilida nima boʻladi?” Mabodo bilsa, “Дождь идёт”, deydi. “Iye, yomgʻir ketmaydi-ku, yogʻadi, uning oyogʻi yoʻq” desangiz, kalovlanib qolishi aniq. Chunki rus tilida alohida “yogʻmoq” feʼli yoʻq.

Shunaqa. Har bir tilning oʻziga xos tomonlari bor. Toʻgʻri, rus tili – boy til. Ishlangan, keng qamrovli, salohiyatli til. Lekin oʻzbek tili ham kam emas. Uning ham oʻz ustunliklari bor. Oʻzbek tili nodir tushunchalarga ot qoʻya biladi, bitta soʻzni bir necha xil maʼnoda tovlantira oladi, holat yoki harakatlarning turfa qirralarini ifodalovchi soʻzlarga ega. Ammo buni anglash uchun tilni sal chuqurroq oʻrganish talab etiladi. Oʻrganishning oʻzigina yetmaydi, albatta, ozroq mehr ham kerak.

Slovenlarning bir maqoli bor: “Oʻz tilini yerga urgan odam onasini ham yerga uradi”. Menimcha, shu gap koʻp narsaga kifoya qiladi.

👉 Toʻliq oʻqish

🔄 Mavzuga aloqador:
👉 “Barra” nima degani?
👉 Kalka va kalkalash
👉 Ifoda tarzi oʻzbekcha boʻlsin
👉 -lar qoʻshimchasini qoʻllashdagi xatolar

@oriftolib