#Ёш_ижодкорларга_маслаҳат

Рей Бредбери:

Каллани билим билан тўлдиринг.

Бредбери ухлашдан олдин бирорта савияли ҳикоя ёки поэма; археология, биология, зоология, фалсафа, сиёсатшунослик ёки адабий танқидга оид бирор-бир илмий тадқиқот ўқишга одатланган эди.

Умуман, ижодкор билимдон одам бўлиши керак. Билим доираси кенгайган одамнинг фикрлаш доираси ҳам кенгаяди.

@oriftolib

Fan nomi qanday yoziladi?

Fan, fan yo‘nalishi yoki darslik va qo‘llanmalar nomini yozishda ko‘p xato va chalkashliklarga yo‘l qo‘yiladi.

To‘g‘ri, bu masalada bevosita ko‘rsatma yoki qoida yo‘q. Lekin o‘zbek tilining asosiy imlo qoidalariga tayangan holda buni aniqlashtirib olish mumkin.

Fan nomi atoqli ot emas. U bosh harf bilan yoziluvchi so‘zlar qatoriga kiritilmagan. Shuning uchun fan yoki fan sohasi nomini kichik harflarda va qo‘shtirnoqsiz yozish kerak: fizika fani, matematika bo‘yicha tanlov, pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori, geologiya yangiliklari kabi.

Xo‘sh, shu fanlarning darsliklarini qanday yozish to‘g‘ri bo‘ladi? Imlo qoidalariga ko‘ra, adabiyot va san’at asarlariga qo‘yilgan nomlar bosh harfda va qo‘shtirnoq ichida yoziladi. Lekin bu qoida faqat adabiyot va san’at asarlariga tatbiq etilmaydi. Amalda ilmiy, tahliliy, publitsistik asarlar, gazeta-jurnallar nomi ham shu qoida asosida yoziladi.

Darslik va qo‘llanmalar ham ilmiy asar ekanini hisobga olsak, ularni ham bosh harf bilan qo‘shtirnoq ichida yozishimiz mantiqli bo‘ladi: “Algebra” darsligi, “Ona tili va adabiyoti fanini bitiruvchi sinflarda o‘qitish” metodik qo‘llanmasi, “Atrofimizdagi olam” darsligini qayta ishlash kabi.

📌 Demak,

1-sinf uchun “Matematika” darsligi, “Matematikani o‘qitish” qo‘llanmasi, matematika fani ✅

1-sinf uchun Matematika darsligi, matematikani o‘qitish qo‘llanmasi, Matematika fani, “Matematika” fani ❌

@oriftolib

Рахна

Форсачадан кирган бу сўз аслиятда тешик, ёриқ; ўпирилган жой; шикаст маъноларини билдиради. Ўзбек тилида қуйидаги маъноларда қўлланади:

1️⃣ Ўйилган, ўпирилган жой, тешик, ёриқ.

2️⃣ Кўчма маънода: путурдан кетган, бўшашган жой, нозик ер.

Рахна солмоқ ибораси путур етказмоқ, тагидан зил кетказмоқ маъноларига эга.

Юракка рахна солмоқ ибораси эса юракни яраламоқ, юракни доғ қилмоқ маъноларини билдиради.

📌 Демак,

Рахна, рахналар, рахна солди ✅
Раҳна, раҳналар, раҳна солди ❌

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Расул Ҳамзатов

Ирчи Қазақнинг у ҳақда пьеса ёзган ёзғувчига дегани

Эпиграмма

Кўрмаган азобим қолмовди, чоғи,
Аммо бунисига етмайди тоқат:
Бекнинг қамчисию шоҳнинг қамоғи
Пьесанг олдида роҳатдир, роҳат.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

👉 Русчада ўқиш

____________________
* Ирчи Қазақ (Йирчи Қазақ) – Доғистон адабиёти мумтоз вакили, қўмиқ ёзма адабиёти асосчиси.

* Эпиграмма – кичик ҳажмли ҳажвий-кинояли шеър.

@oriftolib

Hokimiyatmi yoki hokimlik?

Viloyat, shahar va tumanlarning boshqaruv organlari hokimlik deb nomlanadi. Maʼno-mazmun jihatidan shunday. Lekin buning huquqiy asosi bormi, qonunlarda nima deyilgan?

“Mahalliy davlat hokimiyati toʻgʻrisida”gi qonunga koʻra, hokimlik mahalliy ijroiya hokimiyati organidir. Hokimlik mansub boʻlgan tizim esa ijro hokimiyatidir.

Vazirlar Mahkamasining “Viloyatlar, shaharlar va tumanlar hokimliklari boshqaruv apparatlari toʻgʻrisidagi namunaviy nizomlarni tasdiqlash haqida”gi qarori, “Viloyatlar va Toshkent shahri hokimliklarining boshqaruv apparatlari toʻgʻrisida”gi namunaviy nizomda ham mahalliy ijroiya organi nomi hokimlik deb berilgan.

Milliy qonunchilik bazasida asosan hokimlik soʻzi ishlatilgan. Lekin viloyat hokimiyati, shahar hokimiyati kabi iboralar qoʻllangan oʻrinlar ham bor. Hatto hokimliklar huzuridagi baʼzi davlat tashkilotlari nomida ham hokimiyat soʻzi ishlatilgan ekan.

Rasmiy hujjatlarda atamalarni turlicha ishlatmaslik, soʻz qoʻllash va imloda xilmaxillikka yoʻl qoʻymaslik afzalligi haqida oldin ham aytib oʻtgan edik. Bu fikr yuqoridagi misolga ham tegishli.

Yaxshi ishning kechi yoʻq. Organ, tashkilot maʼnosida ishlatilgan barcha oʻrinlarda hokimiyat soʻzi hokimlikka almashtirib qoʻyilsa, mazmunan toʻgʻri va qonunga mos boʻlardi.

@oriftolib

​Меҳнати сингди

Нг товушини ёзувда ифодалаш баъзан қийинчиликлар туғдиради. Менимча, бунга унинг аввалбошданоқ битта ҳарф билан ифодаланмагани сабаб. Нг товушини икки ҳарф – н ва г билан ифодалаш талаффузимизда баъзи ўзгаришларни, хатоликларни келтириб чиқарган. Масалан, сингил сўзини айтишда нг товушидан кейин битта г товушини орттирамиз ва синг+гил деб талаффуз қиламиз.

Меҳнати сингмоқ иборасини ёзишда ҳам озроқ тушунмовчилик юзага келади. Чалкашмаслик учун феълнинг ўзагини топиб олишимиз керак. Ўзак синг сўзидир, сингмоқ сингимоқ сўзининг варианти ҳисобланади.

Меҳнати сингди дегани кўп меҳнати сарфлади, меҳнати жо бўлди каби маъноларни англатади. Меҳнати синди дейиш эса меҳнати синиб қолди, меҳнати парчаланди, меҳнати шикастланди каби янлиш маъноларни келтириб чиқаради.

Сингмоқ сўзи сингимоқ сўзи билан айни бир маънони ифодаласа-да, меҳнати сингмоқ иборасида асосан сингмоқ варианти ишлатилади, сингимоқ қўлланмайди ҳисоб.

📌 Демак,

Меҳнати сингди, қўли синди ✅
Меҳнати синди, қўли сингди ❌

@oriftolib

Тамил халқ мақоллари ва маталларидан

Тамиллар – Жанубий Осиёда яшовчи, жанубий ҳинд гуруҳига мансуб кўпсонли тубжой халқ. Улар асосан Ҳиндистонда ва Шри Ланка оролида, шунингдек, Малайзия, Сингапур, Мянма, Австралия ва Океанияда яшайди. Дравид тил оиласига мансуб тамил тилида сўзлашади. Умумий адади 77 миллион атрофида, шундан 70 миллионга яқини Ҳиндистонда.

🔹 Қўзичоқ ёмғирда қолганини кўриб, бўри кўзёш тўкибди.
🔹 Манманлиги уммондан ўтказиб қўймоқчи, оёқлари эса ариқдан ҳам ўтказа олмайди.
🔹 Минг тиллолик отни икки тийинлик қамчи билан савалашади.
🔹 Музлашини кутиб турсанг, ғалвирда ҳам сув ташиш мумкин.
🔹 Тагипаст мансабга минса, кечаси ҳам бошига соябон тутиб туришларини буюради.
🔹 Тўсатдан бойиб кетсанг, қўшнингнинг уйи молхонага ўхшаб кўрина бошлайди.
🔹 Ўзи бир дона игна сотиб олмоқчи, лекин бир пуд темирнинг пулини сўрайди.
🔹 Унинг доно сўзларини сувга ёзиш керак.
🔹 Энг яқин қариндошлик – масофа сақланган қариндошликдир.

@oriftolib

#Ёш_ижодкорларга_маслаҳат

Рей Бредбери:

Истеъдодингизга ишонмайдиган дўстлардан қутулинг.

Бундай кишилар қобилиятингиз юзага чиқишига фақат халал беради. Улар билан алоқани узишни бир дақиқага ҳам кечиктирманг.

@oriftolib

Xorijiy joy nomlari imlosi va erkinlik hissi

Xorijiy joy nomlarini yozishda koʻpincha ruschadan koʻchiramiz-qoʻyamiz. Nega bunday qilayotganimiz, aslida boshqacha yozilishi kerakligi haqida deyarli oʻylab koʻrmaymiz.

Rus tilida qoʻshma soʻz yoki sifatlovchili birikma shaklidagi joy nomlari asliyatda qoʻshib yoki ajratib yozilishidan qatʼi nazar, chiziqcha bilan yoziladi va bu rus tili uchun toʻgʻri. Masalan, rus tilida Oʻrtabuloq toponimi Урта-Булак shaklida, Mirzo Ulugʻbek tumani nomi Мирзо-Улугбекский район shaklida yoziladi. Oʻzbekchada esa qoʻshma soʻzlar va sifatlovchili birikmalar chiziqcha bilan yozilmaydi. Oʻzbek tili uchun juft va takror soʻzlarni chiziqcha bilan yozish xosdir.

Nyu York shahri nomini koʻpincha Nyu-York deb yozamiz. Asliyatda New York, Yangi York shahri degan maʼnoda. Sifatlovchili joy nomlari, masalan, Yangi Margʻilon, Koʻhna Urganch, Katta Qozirabod oʻzbek tilida ajratib yoziladi. Demak, nomi mazmunan oʻxshash boʻlgan Nyu Yorkni ham chiziqchasiz yozish zarur.

Kot dʼIvuar soʻzi fransuzchada République de Côte dʼIvoire shaklida yoziladi. Lekin ruscha variantida chiziqcha orttirilgan. Oʻzbek tilida chiziqcha kerak emas. D harfidan keyin kelgan apostrof belgisi rus tili alifbosida yoʻq. Lekin u yaqinda yozuvdagi yangi belgi turkumiga – noharfiy orfografik belgilar qatoriga kiritilibdi. Oʻzbek tilida ham shu va shunga oʻxshash holatlar imlo qoidalariga kiritilishi kerak.

Rio de Janeyro shahri nomi ham ruschada Rio-de-Janeyro shaklida yoziladi. Oʻzbekchada chiziqchalar mutlaqo ortiqcha. Bu shahar nomi portugalchada Rio de Janeiro shaklida yoziladi va yanvar daryosi maʼnosini beradi.

Mayli, kimlarningdir gʻashiga tegsa ham aytay. Hatto Sankt-Peterburg shahri nomini ham chiziqchasiz yozish kerak. U asli nemischa, dastlabki niderlandcha shakli Sankt Pieter Burch boʻlgan. Maʼnosi – Avliyo Pyotr shahri. Lekin buni qabul qilish oʻta-oʻta qiyin boʻlsa kerak. Mayli, chiziqcha bilan yozishga shu yerda istisno qilish mumkin. Kulkuliy aytmoqchi, bundan ortiqroq sevishni arganizm koʻtarmaydi 😄.

Odamning hayoti, faoliyati, fikrlashi erkin boʻlishi kerak va bu imloda ham aks etishi zarur deb hisoblayman.

Quyida baʼzi xorijiy joy nomlarining solishtirma imlosi berilyapti. Aslida ruschadagidan farqli yozilishi kerak boʻlgan joy nomlari juda koʻp.

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib

MFY va QFYlar nomi qanday yozilishi kerak?

“Oʻzbek tilining asosiy imlo qoidalari”ga koʻra, joy, korxona, tashkilot nomlari bosh harf bilan yoziladi. Qoidalarda mahalla, qishloq yoki ovul fuqarolar yigʻini nomi qanday yozilishi haqida aniq koʻrsatma yoʻq. Ammo mavjud koʻrsatma va qoidalarga tayangan holda bu masalani hal etish mumkin.

Joy nomlari, jumladan, qishloq va mahallalar nomi bosh harf bilan, qoʻshtirnoqsiz yoziladi: Qumbosti qishlogʻi, Katta Qashqar qishlogʻi, Yangihayot qishlogʻi, Yoyilma mahallasi, Quruvchilar mahallasi, Alixontoʻra Sogʻuniy mahallasi.

Ammo mahalla fuqarolar yigʻini mahalla emas, u – tashkilot, oʻzini oʻzi boshqarish organi. Qishloq yoki ovul fuqarolar yigʻini ham qishloq yoki ovul emas, tashkilot. Shu sababli ularni yozishda boshqa qoidaga tayanamiz.

Imlo qoidalariga koʻra, madaniy-maishiy va savdo korxonalariga, adabiyot va sanʼat asarlariga, sanoat va oziq-ovqat mahsulotlariga, shuningdek, transport vositalari, sport inshootlariga qoʻyilgan nomlar bosh harf bilan boshlanadi va qoʻshtirnoq bilan yoziladi.

Qoidalarda jamoat birlashmalari nomi alohida koʻrsatilmagan, korxonalar qayd etilgan, xolos. Lekin misollarda xayriya jamgʻarmasi (“Navroʻz”) nomi ham keltirilgan. Demak, alohida nomga ega boʻlsa, tashkilot va birlashmalar nomi ham qoʻshtirnoqda yoziladi.

Tashkilotga qoʻshimcha nom berilmagan holatlarda esa qoʻshtirnoq ishlatilmaydi.

Yuqoridagilardan xulosa: MFY va QFYlar tashkilot boʻlgani va ularga alohida nom berilgani sababli ularning nomi bosh harfda va qoʻshtirnoq ichida yoziladi:

“Iqbol” mahalla fuqarolar yigʻini, “Oltin vodiy” qishloq fuqarolar yigʻini.

📌 Demak:

“Mirishkor” MFY, “Kenagas” QFY, Mirishkor mahallasi, Kenagas qishlogʻi ✅

Mirishkor MFY, Kenagas QFY, “Mirishkor” mahallasi, “Kenagas” qishlogʻi ❌

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib

Идеал эркак ўз аёлини идеал деб ҳисобловчи эркакдир.

Бернард Шоу

@oriftolib

Александр Пушкин (1799–1837) дафтар ёки қоғоз ҳошиясига ҳар хил ажи-бужи хатлар ёзишни хуш кўрган.

Иш пайтида лимонад ичмаса туролмаган. “Баъзан кечаси ёзадиган бўлса, бутун тунга етарли лимонад олиб чиқиб берардим”, деб эслайди шоирнинг уй хизматкори Никифор Федоров.

@oriftolib

Rihlat

Rihlat so‘zi arabchadan olingan, asliyatda safar, sayohat; jo‘nash, ko‘chib ketish ma’nolarini bildiradi. O‘zbek tilida esa ko‘chish; o‘lish ma’nosida qo‘llanadi:

Odam esa gunoh-u savobning o‘rtasida, kuni bitganini bilmay, narigi dunyoga rihlat qiladi.
N. Qobil, “Unutilgan sohillar”.

Volida ham dorilfanodan dorilbaqoga rihlat qildilar.
“Mushtum”.

Hozirgi tilda ko‘chish ma’nosi ham asosan o‘lim mazmunini ifodalash uchun ishlatilyapti. Rihlat qildi iborasi aksariyat o‘rinlarda vafot etdi, dunyodan o‘tdi ma’nolarini anglatyapti.

📌 Demak,

Rihlat ✅
Rixlat ❌

👉 To‘liq o‘qish

@oriftolib

​Ритм нима?

Ритм сўзи муайян изчиллик, кетма-кетлик асосида такрорланиб, алмашиниб келишни англатади. Масалан, уйдаги деразаларни хаёлга келтиринг. Дераза, девор, дераза, эшик, девор, дераза шаклида алмашиб келади. Битта уйга иккита дераза ўрнатилиши мумкин, лекин битта уйга киргани бир жойга иккита эшик қўйилмайди. Ана шу мантиқли, изчил тартиб ритмдир.

Шеъриятда ҳам ритм бор ва бу шеърнинг муҳим хусусиятларидан биридир. Ритм шеърдаги тўхтам, бўғин ва туроқларнинг изчиллигидир. Бу изчилик ва бир хил тартибга мисра ва бандларда ҳам риоя қилиш керак. Ритмнинг бузилиши оҳангнинг бузилишига олиб келади. Оҳанги бузилган шеър хусусиятини, таъсир кучини йўқотади. Масалан:

Деразамнинг олдида бир туп
Ўрик оппоқ бўлиб гуллади…

Шу парчадаги бўлиб сўзини олиб ташлаб, ўқиб кўрайлик:

Деразамнинг олдида бир туп
Ўрик оппоқ гуллади…

Мусиқийлик йўқолди, шундайми? Чунки биринчи мисрадаги туроқ тартиби (4+5) иккинчи мисрада бузилди (4+3).

Давоми бор...

@oriftolib