Словен халқ мақолларидан

Словенлар – жанубий славян гуруҳига мансуб халқ. Словениянинг асосий аҳолиси. АҚШ, Италия, Канада, Аргентина, Австрия, Германия ва бошқа мамлакатларда ҳам яшайди. Словен тилида сўзлашади. Умумий адади – 2,5 миллион атрофида.

🔹 Асраб қолинган тухум еб юборилган ҳўкиздан афзал.
🔹 Бориш ва ўрганишдан кўра ишониб қўя қолган осон.
🔹 Керагича меҳнат қилмаган одам ишининг мевасини тотишга ҳақсиз.
🔹 Тез қурилган нарса тез бузилади.
🔹 Ўз тилини ерга урган одам онасини ҳам ерга уради.
🔹 Ҳақиқатни айтмай туришдан оғирроқ юк йўқ.
🔹 Энг катта тоғ – уйингнинг остонаси.

@oriftolib

​Қонун ҳужжатлари тили: “ўзгартиш”ми ёки “ўзгартириш”

Қонун, қарор, фармон, буйруқ ва бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда сўз қўллаш ва имло билан боғлиқ турличаликлар, чалкашликлар учраб туради. Улар қанча тез тузатилиб, чалкашликларга аниқлик киритилса, фақат фойда бўлади.

Бугун замонавий ўзбек тилида меъёрий ҳужжатлар сабабли оммалашган сўз – ўзгартиш ҳақида кичик изланиш ўтказамиз.

-тир ва -т орттирма нисбат қўшимчаларидир. Улар баъзан ўринма-ўрин, маънодош ҳолатда ҳам ишлатилиши мумкин. Жумладан, ўзгармоқ феълида. Ушбу сўзнинг орттирма нисбати ўзгартир ёки ўзгарт бўлади. Тўғри, “ўзгарт” шакли замонавий ўзбек тилида ишлатилмайди ҳисоб. Лекин хато эмас.

“Ўзгартиш” сўзи ана шу ўзгарт шаклидан ясалган ҳаракат номидир. У қонунчилик матнларида тамоман отлашган ҳолатда қўлланяпти, алоҳида сўзга айланиб улгурди. Уни изоҳли луғатга алоҳида сўз сифатида киритса ҳам бўлади.

Юридик тилда хилмахилликдан қочган афзал. Қонун ва қарорлар матнида ҳам биттасини: ёки ўзгартириш, ёки ўзгартиш вариантини танлаган афзал. Баъзида ҳатто битта қарор доирасида ҳам бир ўринда ўзгартириш, бошқа ўринда ўзгартиш қўлланган ҳолатлар бор.

Албатта, қонунлар ишлаб чиқилиш жараёнида бир неча чиғириқлардан ўтади, муҳокамалар қилинади. Аммо депутатлар орасида тилшунослар, муҳаррир ва мусаҳҳиҳлар ҳамиша ҳам топилавермаса керак. Менимча, қонунлар ва бошқа муҳим меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинишидан олдин тажрибали муҳаррирлар назаридан ўтказилса, тил ва имло билан боғлиқ саволли ўринлар анчагина камаяди.

📌 Демак, сўзнинг ўзгартириш шакли ҳам, ўзгартиш шакли ҳам тўғри. Бироқ расмий-ҳуқуқий матнларда – ҳеч бўлмаса битта ҳужжат доирасида – ҳархилликка йўл қўймаслик, улардан фақат биттасини ишлатиш афзалдир.

@oriftolib

#Ёш_ижодкорларга_маслаҳат

Рей Бредбери:

Яхши ҳикояларнинг эътиборли жиҳатларини тадқиқ қилинг.

Рей Бредбери Роалд Дал, Ги де Мопассан, Найжел Нил, Жон Коллиер сингари адибларининг асарларини ўрганган.

Мутолаа жараёнида шунчаки ўқиб кетманг. Ёзувчи қандай сўзларни ишлатаётгани, ҳолатни қай йўсинда тасвирлаётгани, қайси деталларга эътибор бераётгани каби жиҳатларга диққат қилинг. Ифода усулидаги ўзингизга маъқул ўринларни ўзлаштириб олинг. Кейинги ижодий ишларингизда ўрганганларингизни қўллаб кўринг.

@oriftolib

“Kashf” va “ixtiro”: farqi nimada?

Baʼzi soʻzlar mazmun jihatidan bir-biriga yaqin boʻlsa-da, maʼno nozikliklari bilan bir-biridan farq qiladi. Kashf va ixtiro soʻzlari ham xuddi shunday.

Izohli lugʻat ikki soʻzni maʼnodosh sifatida sharhlabdi. Ammo milliy ensiklopediya ikki tushunchani farqlagan:

Kashfiyot bilan ixtironi bir-biridan farqlay bilish kerak. Kashfiyot natijasida muayyan qonuniyatlar yaratiladi, ixtiro natijasida esa muhim yangiliklar yaratilishi mumkin.

Macalan, Arximedning suv chiqarish vinti oʻta yangilik boʻlsa ham, u ixtiro hisoblanadi, Nyutonning butun olam tortishish qonuni esa olamshumul kashfiyotdir.

Har qanday ixtiro kashfiyot boʻla olmaydi, lekin ixtiro kashfiyotga suyangan holda qilinadi.

📌 Demak, kashfiyot deganda yangi qonuniyatlar, ilmiy gʻoya va ilmiy asosga ega farazlar, andaza va sxemalar tushuniladi. Ixtiro esa amalga oshirib koʻrilgan ilmiy yangilik yoki texnik yechim, kashfiyotning moddiylashgan shakli.

Yangi qonuniyat kashf etildi, Yerning Quyosh atrofida aylanishi kashf qilindi, qora tuynuklar haqidagi kashfiyot; raketa ixtiro qilindi, ichki yonuv dvigatelining ixtiro qilinishi, ketma-ket yaratilgan ixtirolar sanoatni birdaniga rivojlantirdi kabilar ✅

Yangi qonuniyat ixtiro etildi, Yerning Quyosh atrofida aylanishi ixtiro qilindi, qora tuynuklar haqidagi ixtiro; raketa kashf qilindi, ichki yonuv dvigatelining kashf qilinishi, ketma-ket yaratilgan kashfiyotlar sanoatni birdaniga rivojlantirdi kabilar ❌

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib

Ёлғончига берилган жазо унга бошқалар ишонмай қўйгани эмас, у бошқаларга ортиқ ишона олмаслигидир.

Бернард Шоу

@oriftolib

Muqarrar jazo

Bu voqea olis mamlakatlardan birida yuz bergan. Mast holatda mashina haydagani uchun Sofiya ismli ayolni dastlabki surishtiruvga olib kelishdi. 27 yoshli tantiq bu ayol qattiq sarxush edi, o‘ziga kelgunicha ancha vaqt aljirab o‘tirdi. Hushiga kelgach esa, gap nimadaligini to‘la-to‘kis anglab, o‘zini qo‘lga oldi. Uni og‘ir jazo kutib turardi. Shu sababli shaharning eng ko‘zga ko‘ringan advokatini yolladi. Huquqshunos bor bilim-mahoratini ishga solib, Sofiyani jazodan qutqarib qoldi.

Boshiga tushgan ishlardan kerakli xulosa chiqarmagan ayol g‘alabasini yuvish uchun barga kirdi. To‘yguncha ichib, mast bo‘ldi. So‘ng yana rulga o‘tirdi. Uni bu safar boshqa ko‘rgilik qarshi oldi. Yo‘lda kimnidir urib yubordi, nima bo‘layotganini yaxshi anglamay bechorani yigirma metrga qadar sudrab bordi. Ko‘rsatilgan tez tibbiy yordam foyda bermadi, kasalxonaga juda og‘ir holatda olib kelingan bemor hayot bilan vidolashdi.

Bu safar Sofiyani hech kim jazodan asrab qola olmadi. Ayol qamoqxonada ekanida bir gapni eshitdi: baxtsiz hodisada qurbon bo‘lgan kishi uni o‘tgan gal jazodan qutqarib qolgan advokat ekan.

“Ma’rifat”da chop etilgan.

@oriftolib

​“Oʻrta maxsus”mi yo “oʻrta-maxsus”?

Shu soʻzda koʻp xato qilinadi. Toʻgʻrisi – oʻrta maxsus. Chunki u juft soʻz emas. Oʻrta soʻzi ham, maxsus soʻzi ham alohida-alohida sifatlovchidir. Bu ikki soʻz taʼlimning turini ifodalashga xizmat qiladi. Umumiy oʻrta taʼlim degan tushuncha bor. Oʻrta maxsus taʼlim oʻrta taʼlimning maxsus koʻrinishidir.

“Taʼlim toʻgʻrisida”gi qonunga koʻra, yetti xil taʼlim turi bor. Shulardan biri – umumiy oʻrta va oʻrta maxsus taʼlim. Umumiy oʻrta va oʻrta maxsus taʼlim umumtaʼlim oʻquv dasturlarini, zarur bilim, malaka hamda koʻnikmalarni oʻzlashtirishga qaratilgan.

Shu qonunga koʻra, umumiy oʻrta taʼlim tushunchasi I–XI sinflar taʼlimini, oʻrta taʼlim tushunchasi esa X-XI sinflar taʼlimini anglatadi.

Oʻrta maxsus taʼlim akademik litseylarda toʻqqiz yillik tayanch oʻrta taʼlim asosida ikki yil mobaynida amalga oshiriladi.

Eʼtibor bergan boʻlsangiz, Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi nomida ham oʻrta maxsus soʻzlari chiziqchasiz yozilgan va bu – toʻgʻri.

📌 Demak,

Oʻrta taʼlim, umumiy oʻrta taʼlim, oʻrta maxsus taʼlim ✅
Oʻrta-taʼlim, umumiy-oʻrta taʼlim, oʻrta-maxsus taʼlim ❌

@oriftolib

Яхши одамлар маҳалласи

Адҳамжон ишдан қайтаётганди. Кўп қаватли уйлари эшигига ёпиштирилган эълон диққатини тортди:

“Азизлар, кундуз 10:20 ларда шу ерда юз минг сўм пулим тушиб қолибди. Биласиз, якка-ёлғизман, фақат нафақа билан кун кўраман. Ким топса, тўртинчи қават, йигирма тўртинчи уйдаги Меҳри холага учрашсин”.

Ахир, бу уларнинг тепасидаги уйда турадиган аёл-ку. Адҳамжоннинг хотини ора-сира кампирнинг ҳолидан хабар олиб туради, овқат, нон-чой дегандай. Биргина улар эмас, бошқа қўни-қўшнилар ҳам аёлга ёлғизлигини билдиришмайди.

“Кўчада ётган бир даста пулни бирорта ўткинчи олиб кетган бўлиши ҳам мумкин. Кел, шу кампирга мендан ҳадя бўлсин. Пулингизни топиб олдим деб ўша юз минг сўмни эҳсон қила қолай”, деб ўйлади Адҳамжон. Тўртинчи қаватга кўтарилиб, эшик қўнғироғини босди.

Бироз ўтиб, ичкаридан олтмиш-олтмиш беш ёшлардаги истарали кампир чиқиб келди. Йигитнинг қўлидаги пулга кўзи тушиб, кўзларига ёш олди. Сўнг қўлини очиб узоқ дуо қилди. Адҳамжоннинг касб-корига барака тилади, тутгани олтин бўлишини, Аллоҳ унга ғойибидан етказишини сўради. Аммо пулни олмади. Уринишлар бесамар кетди. Аёл қатъий рад этди. Сўнг ўша эълонни олиб ташлаш учун пастга тушиб кетди.

Маълум бўлишича, Адҳамжон пулни “топиб олган”ларнинг еттинчиси экан.

“Ирфон”да чоп этилган.

@oriftolib

Исроф ва увол: фарқи нимада?

Маънодош, маъноси бир-бирига яқин сўзлар баъзи ўринларда фарқланиши тилда бор ҳодиса. Исроф ва увол сўзлари ҳам маъно жиҳатидан яқин, баъзида бир-бирининг ўрнида алмашлаб ҳам қўллаш мумкин. Бироқ айрим ҳолатларда иккиси икки хил мазмунни англатади.

Исроф сўзи арабчадан олинган, ўзбек тилида ҳам аслиятдагидек маънони билдиради: нест-нобуд қилиш; ўринсиз ёки ортиқча ишлатиш, йўқ қилиш.

Увол ҳам арабчадан, бугунги ўзбек тилида асосан фойдасиз ёки бевақт йўқ бўлиш, йўқолиш; нест-нобуд бўлиш маъносида ишлатилади. Бу маъноси билан исроф сўзига синоним саналади.

Энди маъно қирраларидаги фарққа келсак.

Дейлик, кечки овқат керагидан ортиқча тайёрланди ва ортиб қолди. Сақлашнинг иложи йўқ, эрталабга қолса, айнийди. Уни айнитиб қўйиш ҳам исроф, ҳам увол. Лекин сиз шу ортиқча қисмини бир амаллаб, истамасангиз ҳам едингиз. Мақсад – увол бўлмасин. Тўғри, бунда овқат увол бўлмади. Лекин барибир исроф бўлди.

Чунки унга кетган ортиқча масаллиқ олиб қўйилганда, эртага бошқа овқатга ишлатиларди. Керагидан ортиқ ейиш эса сизнинг соғлиғингизга, кайфиятингизга ҳам салбий таъсир кўрсатди. Соғлиқнинг ёмонлашиши кун келиб шифокор хизматига ёки дори-дармонларга пул сарфлашга, оворагарчиликларга сабаб бўлиши мумкин. Булар ҳам эҳтимолий ортиқча сарфлар, яъни исрофдир.

Исроф ҳам, увол ҳам баракани кетказадиган, одамни камбағаллаштирадиган одатдир. Ундан имкон қадар узоқ юриш керак.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

#Ёш_ижодкорларга_маслаҳат

Рей Бредбери:

Каллани билим билан тўлдиринг.

Бредбери ухлашдан олдин бирорта савияли ҳикоя ёки поэма; археология, биология, зоология, фалсафа, сиёсатшунослик ёки адабий танқидга оид бирор-бир илмий тадқиқот ўқишга одатланган эди.

Умуман, ижодкор билимдон одам бўлиши керак. Билим доираси кенгайган одамнинг фикрлаш доираси ҳам кенгаяди.

@oriftolib

Fan nomi qanday yoziladi?

Fan, fan yo‘nalishi yoki darslik va qo‘llanmalar nomini yozishda ko‘p xato va chalkashliklarga yo‘l qo‘yiladi.

To‘g‘ri, bu masalada bevosita ko‘rsatma yoki qoida yo‘q. Lekin o‘zbek tilining asosiy imlo qoidalariga tayangan holda buni aniqlashtirib olish mumkin.

Fan nomi atoqli ot emas. U bosh harf bilan yoziluvchi so‘zlar qatoriga kiritilmagan. Shuning uchun fan yoki fan sohasi nomini kichik harflarda va qo‘shtirnoqsiz yozish kerak: fizika fani, matematika bo‘yicha tanlov, pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori, geologiya yangiliklari kabi.

Xo‘sh, shu fanlarning darsliklarini qanday yozish to‘g‘ri bo‘ladi? Imlo qoidalariga ko‘ra, adabiyot va san’at asarlariga qo‘yilgan nomlar bosh harfda va qo‘shtirnoq ichida yoziladi. Lekin bu qoida faqat adabiyot va san’at asarlariga tatbiq etilmaydi. Amalda ilmiy, tahliliy, publitsistik asarlar, gazeta-jurnallar nomi ham shu qoida asosida yoziladi.

Darslik va qo‘llanmalar ham ilmiy asar ekanini hisobga olsak, ularni ham bosh harf bilan qo‘shtirnoq ichida yozishimiz mantiqli bo‘ladi: “Algebra” darsligi, “Ona tili va adabiyoti fanini bitiruvchi sinflarda o‘qitish” metodik qo‘llanmasi, “Atrofimizdagi olam” darsligini qayta ishlash kabi.

📌 Demak,

1-sinf uchun “Matematika” darsligi, “Matematikani o‘qitish” qo‘llanmasi, matematika fani ✅

1-sinf uchun Matematika darsligi, matematikani o‘qitish qo‘llanmasi, Matematika fani, “Matematika” fani ❌

@oriftolib

Рахна

Форсачадан кирган бу сўз аслиятда тешик, ёриқ; ўпирилган жой; шикаст маъноларини билдиради. Ўзбек тилида қуйидаги маъноларда қўлланади:

1️⃣ Ўйилган, ўпирилган жой, тешик, ёриқ.

2️⃣ Кўчма маънода: путурдан кетган, бўшашган жой, нозик ер.

Рахна солмоқ ибораси путур етказмоқ, тагидан зил кетказмоқ маъноларига эга.

Юракка рахна солмоқ ибораси эса юракни яраламоқ, юракни доғ қилмоқ маъноларини билдиради.

📌 Демак,

Рахна, рахналар, рахна солди ✅
Раҳна, раҳналар, раҳна солди ❌

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Расул Ҳамзатов

Ирчи Қазақнинг у ҳақда пьеса ёзган ёзғувчига дегани

Эпиграмма

Кўрмаган азобим қолмовди, чоғи,
Аммо бунисига етмайди тоқат:
Бекнинг қамчисию шоҳнинг қамоғи
Пьесанг олдида роҳатдир, роҳат.

Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

👉 Русчада ўқиш

____________________
* Ирчи Қазақ (Йирчи Қазақ) – Доғистон адабиёти мумтоз вакили, қўмиқ ёзма адабиёти асосчиси.

* Эпиграмма – кичик ҳажмли ҳажвий-кинояли шеър.

@oriftolib

Hokimiyatmi yoki hokimlik?

Viloyat, shahar va tumanlarning boshqaruv organlari hokimlik deb nomlanadi. Maʼno-mazmun jihatidan shunday. Lekin buning huquqiy asosi bormi, qonunlarda nima deyilgan?

“Mahalliy davlat hokimiyati toʻgʻrisida”gi qonunga koʻra, hokimlik mahalliy ijroiya hokimiyati organidir. Hokimlik mansub boʻlgan tizim esa ijro hokimiyatidir.

Vazirlar Mahkamasining “Viloyatlar, shaharlar va tumanlar hokimliklari boshqaruv apparatlari toʻgʻrisidagi namunaviy nizomlarni tasdiqlash haqida”gi qarori, “Viloyatlar va Toshkent shahri hokimliklarining boshqaruv apparatlari toʻgʻrisida”gi namunaviy nizomda ham mahalliy ijroiya organi nomi hokimlik deb berilgan.

Milliy qonunchilik bazasida asosan hokimlik soʻzi ishlatilgan. Lekin viloyat hokimiyati, shahar hokimiyati kabi iboralar qoʻllangan oʻrinlar ham bor. Hatto hokimliklar huzuridagi baʼzi davlat tashkilotlari nomida ham hokimiyat soʻzi ishlatilgan ekan.

Rasmiy hujjatlarda atamalarni turlicha ishlatmaslik, soʻz qoʻllash va imloda xilmaxillikka yoʻl qoʻymaslik afzalligi haqida oldin ham aytib oʻtgan edik. Bu fikr yuqoridagi misolga ham tegishli.

Yaxshi ishning kechi yoʻq. Organ, tashkilot maʼnosida ishlatilgan barcha oʻrinlarda hokimiyat soʻzi hokimlikka almashtirib qoʻyilsa, mazmunan toʻgʻri va qonunga mos boʻlardi.

@oriftolib

​Меҳнати сингди

Нг товушини ёзувда ифодалаш баъзан қийинчиликлар туғдиради. Менимча, бунга унинг аввалбошданоқ битта ҳарф билан ифодаланмагани сабаб. Нг товушини икки ҳарф – н ва г билан ифодалаш талаффузимизда баъзи ўзгаришларни, хатоликларни келтириб чиқарган. Масалан, сингил сўзини айтишда нг товушидан кейин битта г товушини орттирамиз ва синг+гил деб талаффуз қиламиз.

Меҳнати сингмоқ иборасини ёзишда ҳам озроқ тушунмовчилик юзага келади. Чалкашмаслик учун феълнинг ўзагини топиб олишимиз керак. Ўзак синг сўзидир, сингмоқ сингимоқ сўзининг варианти ҳисобланади.

Меҳнати сингди дегани кўп меҳнати сарфлади, меҳнати жо бўлди каби маъноларни англатади. Меҳнати синди дейиш эса меҳнати синиб қолди, меҳнати парчаланди, меҳнати шикастланди каби янлиш маъноларни келтириб чиқаради.

Сингмоқ сўзи сингимоқ сўзи билан айни бир маънони ифодаласа-да, меҳнати сингмоқ иборасида асосан сингмоқ варианти ишлатилади, сингимоқ қўлланмайди ҳисоб.

📌 Демак,

Меҳнати сингди, қўли синди ✅
Меҳнати синди, қўли сингди ❌

@oriftolib