Qofiya nima?
Davomi. Boshlanishi bu yerda.
Qofiyadosh soʻzlardagi oxirgi undosh va unlilar toʻla mos kelsa va ohangdoshlik kuchli boʻlsa, bu toʻq qofiya boʻladi. Biroq va firoq toʻq qofiya hosil qiladi.
Majnun va osmon och qofiyaga ega. Garchi ular bir xil undosh bilan tugagan boʻlsa-da, undoshlardan oldingi unlilar har xil, shu sababli ohangdoshlik kamaygan. Dars va bahs soʻzlari ham shunga oʻxshash. Ikkala soʻz ham bir xil undosh bilan tugagan, lekin ulardan oldingi undoshlar turlicha boʻlgani sababli ohangdoshlik pasaygan.
Soʻz oxiridagi tovush yoki qoʻshimchalar farqlanadigan, lekin umumiy ohandoshlik paydo boʻlgan oʻrinlarda ham och qofiya bor deb sanaladi. Masalan, yaraladimi-saralarini, darchadan-barchaga, hech kim-kessin soʻzlari ham qofiyadoshdir.
Shu oʻrinda bir nozik jihat bor. Qoʻshimchalar ham qofiya yasashga xizmat qiladi. Lekin ularning yolgʻiz oʻzi qofiya yasay olmaydi. Kitoblar va daftarlar soʻzi qofiyadosh emas. Garchi ular bir xil tovush bilan tugayotgan boʻlsa-da, qoʻshimchasiz qismi, yaʼni kitob va daftar soʻzlari soʻngidagi undoshlar (b, r) farqli. Shu bois bu yerda qofiya yoʻq.
Bir xil soʻzlar ham qofiyadosh hisoblanmaydi. Masalan, uchun-nechun, soʻroq-besoʻroq soʻzlari qofiyadosh emas. Chunki qoʻshimcha qoʻshilgan, oʻzgarish kiritilgan boʻlsa-da, ular aynan bitta soʻzdir: soʻroq – be-soʻroq; uchun – ne uchun.
👉 1-qism
👉 2-qism
👉 3-qism
👉 4-qism
@oriftolib
Davomi. Boshlanishi bu yerda.
Qofiyadosh soʻzlardagi oxirgi undosh va unlilar toʻla mos kelsa va ohangdoshlik kuchli boʻlsa, bu toʻq qofiya boʻladi. Biroq va firoq toʻq qofiya hosil qiladi.
Majnun va osmon och qofiyaga ega. Garchi ular bir xil undosh bilan tugagan boʻlsa-da, undoshlardan oldingi unlilar har xil, shu sababli ohangdoshlik kamaygan. Dars va bahs soʻzlari ham shunga oʻxshash. Ikkala soʻz ham bir xil undosh bilan tugagan, lekin ulardan oldingi undoshlar turlicha boʻlgani sababli ohangdoshlik pasaygan.
Soʻz oxiridagi tovush yoki qoʻshimchalar farqlanadigan, lekin umumiy ohandoshlik paydo boʻlgan oʻrinlarda ham och qofiya bor deb sanaladi. Masalan, yaraladimi-saralarini, darchadan-barchaga, hech kim-kessin soʻzlari ham qofiyadoshdir.
Shu oʻrinda bir nozik jihat bor. Qoʻshimchalar ham qofiya yasashga xizmat qiladi. Lekin ularning yolgʻiz oʻzi qofiya yasay olmaydi. Kitoblar va daftarlar soʻzi qofiyadosh emas. Garchi ular bir xil tovush bilan tugayotgan boʻlsa-da, qoʻshimchasiz qismi, yaʼni kitob va daftar soʻzlari soʻngidagi undoshlar (b, r) farqli. Shu bois bu yerda qofiya yoʻq.
Bir xil soʻzlar ham qofiyadosh hisoblanmaydi. Masalan, uchun-nechun, soʻroq-besoʻroq soʻzlari qofiyadosh emas. Chunki qoʻshimcha qoʻshilgan, oʻzgarish kiritilgan boʻlsa-da, ular aynan bitta soʻzdir: soʻroq – be-soʻroq; uchun – ne uchun.
👉 1-qism
👉 2-qism
👉 3-qism
👉 4-qism
@oriftolib
👍2
Қай бири тўғри?
(Масалан: чиқим камаймади, ... кўпайди.)
(Масалан: чиқим камаймади, ... кўпайди.)
Anonymous Quiz
24%
Қайтага | Qaytaga
25%
Қайтанга | Qaytanga
51%
Иккови ҳам тўғри.
Қозоғистон
Ён қўшнимиз Қозоғистон номини ёзишда баъзан хато қилиб турамиз. Чунки миллат номи – қозоқ, давлатнинг номи аслиятда, яъни қозоқ тилида Қазақстан, лекин ўзбекчада талаффуз варианти қабул қилинган – Қозоғистон.
Лекин Қозоқмозортепа, Қозоқтов каби жой номларида қозоқ сўзида товуш ўзгариши бўлмайди. Чунки қ товушидан кейин ундош товуш келяпти. Қ товушининг фонетик ўзгаришларга учраши асосан унли товушлар қўшилганда юз беради. Лекин ҳар доим ҳам эмас. Масалан, қозоқларда бўладиган, қозоқча маъносидаги қозоқи сўзида шундай: қозоқи кигиз, қозоқи чакмон, қозоқи қорамол зоти.
Аммо эгалик қўшимчаси қўшилганда товуш ўзгариши юз беради:
Қозоғим – қардошим, жон дўстим менинг.
📌 Демак,
Қозоғистон, Қозоқтов, қозоқи кигиз, қозоғим, қозоқ юрти ✅
Қозоқистон, Қозоғтов, қозоғи кигиз, қозоқим, қозоғ юрти ❌
@oriftolib
Ён қўшнимиз Қозоғистон номини ёзишда баъзан хато қилиб турамиз. Чунки миллат номи – қозоқ, давлатнинг номи аслиятда, яъни қозоқ тилида Қазақстан, лекин ўзбекчада талаффуз варианти қабул қилинган – Қозоғистон.
Лекин Қозоқмозортепа, Қозоқтов каби жой номларида қозоқ сўзида товуш ўзгариши бўлмайди. Чунки қ товушидан кейин ундош товуш келяпти. Қ товушининг фонетик ўзгаришларга учраши асосан унли товушлар қўшилганда юз беради. Лекин ҳар доим ҳам эмас. Масалан, қозоқларда бўладиган, қозоқча маъносидаги қозоқи сўзида шундай: қозоқи кигиз, қозоқи чакмон, қозоқи қорамол зоти.
Аммо эгалик қўшимчаси қўшилганда товуш ўзгариши юз беради:
Қозоғим – қардошим, жон дўстим менинг.
📌 Демак,
Қозоғистон, Қозоқтов, қозоқи кигиз, қозоғим, қозоқ юрти ✅
Қозоқистон, Қозоғтов, қозоғи кигиз, қозоқим, қозоғ юрти ❌
@oriftolib
👍2
#Табассум
Отингизни бундан ортиққа олмадилар
Бир куни саховат майдонининг эгаси Навоий қизиқ кўриниши ва ажойиб сўзлари билан ажралиб турувчи мавлоно Шиҳобуддин Мудаввинга марҳамат юзасидан эгар-жабдуқли бир от инъом қилди. Бу илтифот муносабати билан мавлавий ўзини олий ҳазратнинг хос кишилари қаторида ҳисоблаб, хизмат ва мулозаматни ҳаддан ошириб юборди.
Масалан, Навоий бирор ерга борадиган бўлса, у ҳам хизматда бўлар, уйга қайтиб келганда эса дарвоза ёнидан бир дақиқа ҳам нарига кетмас эди. Шу сабабдан лутфу карам манбаи Навоий ундан жуда қисилди, бироқ олий хулқи унинг дилини оғритишга ва очиқдан-очиқ ўз мулозиматидан узоқлаштиришга йўл қўймас эди.
Охири хизматкорлардан бири Амир (Алишер Навоий)нинг кўрсатмаси билан ўғри тариқида унинг отини бозорга олиб бориб сотди. Мавлавий Шиҳобуддин Мудаввин уни ҳақиқий ўғри деб ҳисоблади, орқасидан қидириб, икки тош йўлни пиёда босди, лекин отдан ҳеч қандай асар топмагач, юз берган воқеадан ҳайрон бўлиб, чопиб иззат денгизи бўлмиш Амир ҳузурига келди ва ўзининг саргардонлик кайфиятини арз қилди. Олий ҳазрат дедилар:
– Биз отингнинг баҳосини берамиз, фақат шу шарт биланки, бундан кейин от сақламайсан ва отланган чоғимизда бизга ҳам бошоғриқ бўлмайсан.
У бунга рози эканини маълум қилди. Шу вақт амир хизматкорга деди:
– Маълум миқдор ақчани мавлонога берингиз.
Ҳийлакорлик қилган киши унга 94 танга санаб берди. Мавлавий таажжубланиб:
– Инъом қилинган ақча 100 танга бўлиши керак, не сабабдан 6 танга кам? – деб сўради.
Ҳозир бўлганлардан бири деди:
– Отингизни бундан ортиққа олмадилар.
Хондамир,
“Макорим ул-ахлоқ”дан
@oriftolib
Отингизни бундан ортиққа олмадилар
Бир куни саховат майдонининг эгаси Навоий қизиқ кўриниши ва ажойиб сўзлари билан ажралиб турувчи мавлоно Шиҳобуддин Мудаввинга марҳамат юзасидан эгар-жабдуқли бир от инъом қилди. Бу илтифот муносабати билан мавлавий ўзини олий ҳазратнинг хос кишилари қаторида ҳисоблаб, хизмат ва мулозаматни ҳаддан ошириб юборди.
Масалан, Навоий бирор ерга борадиган бўлса, у ҳам хизматда бўлар, уйга қайтиб келганда эса дарвоза ёнидан бир дақиқа ҳам нарига кетмас эди. Шу сабабдан лутфу карам манбаи Навоий ундан жуда қисилди, бироқ олий хулқи унинг дилини оғритишга ва очиқдан-очиқ ўз мулозиматидан узоқлаштиришга йўл қўймас эди.
Охири хизматкорлардан бири Амир (Алишер Навоий)нинг кўрсатмаси билан ўғри тариқида унинг отини бозорга олиб бориб сотди. Мавлавий Шиҳобуддин Мудаввин уни ҳақиқий ўғри деб ҳисоблади, орқасидан қидириб, икки тош йўлни пиёда босди, лекин отдан ҳеч қандай асар топмагач, юз берган воқеадан ҳайрон бўлиб, чопиб иззат денгизи бўлмиш Амир ҳузурига келди ва ўзининг саргардонлик кайфиятини арз қилди. Олий ҳазрат дедилар:
– Биз отингнинг баҳосини берамиз, фақат шу шарт биланки, бундан кейин от сақламайсан ва отланган чоғимизда бизга ҳам бошоғриқ бўлмайсан.
У бунга рози эканини маълум қилди. Шу вақт амир хизматкорга деди:
– Маълум миқдор ақчани мавлонога берингиз.
Ҳийлакорлик қилган киши унга 94 танга санаб берди. Мавлавий таажжубланиб:
– Инъом қилинган ақча 100 танга бўлиши керак, не сабабдан 6 танга кам? – деб сўради.
Ҳозир бўлганлардан бири деди:
– Отингизни бундан ортиққа олмадилар.
Хондамир,
“Макорим ул-ахлоқ”дан
@oriftolib
👍1
Бир қулоч қанчага тенг?
ХI асрда яшаб ўтган буюк тилшунос олим Маҳмуд Кошғарий туркий тилларга оид бўлган қулоч сўзини қулач, яъни қўлингни оч, қулочни ёз маъносида талқин қилади.
Қулач сўзи тожик тилига “қулоч” шаклида, афғон тилига эса “чулач” тарзида ўтган бўлиб, у тахминан 165-175 см га тенг ёки 8 қарич “бир қулоч” бўлган.
Бир қулоч турли жойларда турлича бўлиб, Бухорода 142 см, Фарғонада 167 см деб олинган.
Демак, бир қулоч ўртача 140–170 см, тахминан ±1,5 метр атрофидаги ўлчов бирлигидир.
“Қизиқарли билимлар оламида” китоби асосида
@oriftolib
ХI асрда яшаб ўтган буюк тилшунос олим Маҳмуд Кошғарий туркий тилларга оид бўлган қулоч сўзини қулач, яъни қўлингни оч, қулочни ёз маъносида талқин қилади.
Қулач сўзи тожик тилига “қулоч” шаклида, афғон тилига эса “чулач” тарзида ўтган бўлиб, у тахминан 165-175 см га тенг ёки 8 қарич “бир қулоч” бўлган.
Бир қулоч турли жойларда турлича бўлиб, Бухорода 142 см, Фарғонада 167 см деб олинган.
Демак, бир қулоч ўртача 140–170 см, тахминан ±1,5 метр атрофидаги ўлчов бирлигидир.
“Қизиқарли билимлар оламида” китоби асосида
@oriftolib
Агар сизда битта олма, менда битта олма бўлса ва биз уларни алишсак, ҳар иккимизда биттадан олма қолади. Агар менда битта ғоя, сизда битта ғоя бўлса ва биз уларни алишсак, икковимизда ҳам иккитадан ғоя бўлади.
Бернард Шоу
@oriftolib
Бернард Шоу
@oriftolib
Қай бири тўғри?
Anonymous Quiz
59%
Ўрта махсус таълим | Oʻrta maxsus taʼlim
41%
Ўрта-махсус таълим | Oʻrta-maxsus taʼlim
💯1
“Лутфан таклиф қилиш” тўғри эмас
Кейинги пайтда “лутфан таклиф қиламиз” деган ибора ишлатила бошлади. Бу ибора кўринишда гўзалга ўхшаб кўринади. Аммо маъно жиҳатдан “лутфан таклиф” қанчалар тўғри?..
Лутфан таклиф қиламан дейиш икки жиҳатдан нотўғри. Биринчидан, “лутф” билан “таклиф” луғавий жиҳатдан бир-бирига зиддир. Чунки “лутф” деб юмшоқлик ва назокат билан қилинган эътибор ёки муомалага айтилса, “таклиф”нинг луғавий маъноси кулфатга солиш, ташвишга қўйишдир. Таклиф қиламан деган гап “қадам ранжида қилишингизни сўрайман” деган гапга мазмунан яқиндир. Бировни зиёфат ёки базмга чақирган киши муомала одобига биноан, “сизни лаззат олишга чақираман” демай, “сизни ташвишга қўймоқчиман” дейди. Лутфан, яъни лутф қилиб сизни ташвишга қўяман, дейиш албатта тўғри эмас.
Ҳозир кўнглингизга “таклиф” сўзининг ташвишга қўйиш маъноси кўпчилик томонидан уқилмайди, деган фикр келди. Бу тўғри фикр. Чунки кўпчилик “таклиф” сўзини фақат чақириқ маъноси билан чеклаб ишлатади. Аммо масаланинг иккинчи жиҳати ҳам бор бўлиб, бу “лутфан таклиф” иборасининг чақириқ одобига зидлигидир. Меҳмон чақирувчи киши чақирилувчига, мен сизга лутф қилиб меҳмонликка чақираман деса, бу одобдан бўлмайди. Чақирилувчининг кўнглига “мен сенинг бундай лутфингга муҳтож эмасман” деган фикр келиши мумкин.
Агар чақирувчи чақирилувчига “лутфан марҳамат қилишингизни сўрайман” ёки “лутфан ташриф буюришингизни илтимос қиламан” деб мурожаат қилса, унда лутфни чақирилувчи чақирувчига қилган бўлади ва ибора мазмунан тўғри бўлади.
Алибек Рустамов
@oriftolib
Кейинги пайтда “лутфан таклиф қиламиз” деган ибора ишлатила бошлади. Бу ибора кўринишда гўзалга ўхшаб кўринади. Аммо маъно жиҳатдан “лутфан таклиф” қанчалар тўғри?..
Лутфан таклиф қиламан дейиш икки жиҳатдан нотўғри. Биринчидан, “лутф” билан “таклиф” луғавий жиҳатдан бир-бирига зиддир. Чунки “лутф” деб юмшоқлик ва назокат билан қилинган эътибор ёки муомалага айтилса, “таклиф”нинг луғавий маъноси кулфатга солиш, ташвишга қўйишдир. Таклиф қиламан деган гап “қадам ранжида қилишингизни сўрайман” деган гапга мазмунан яқиндир. Бировни зиёфат ёки базмга чақирган киши муомала одобига биноан, “сизни лаззат олишга чақираман” демай, “сизни ташвишга қўймоқчиман” дейди. Лутфан, яъни лутф қилиб сизни ташвишга қўяман, дейиш албатта тўғри эмас.
Ҳозир кўнглингизга “таклиф” сўзининг ташвишга қўйиш маъноси кўпчилик томонидан уқилмайди, деган фикр келди. Бу тўғри фикр. Чунки кўпчилик “таклиф” сўзини фақат чақириқ маъноси билан чеклаб ишлатади. Аммо масаланинг иккинчи жиҳати ҳам бор бўлиб, бу “лутфан таклиф” иборасининг чақириқ одобига зидлигидир. Меҳмон чақирувчи киши чақирилувчига, мен сизга лутф қилиб меҳмонликка чақираман деса, бу одобдан бўлмайди. Чақирилувчининг кўнглига “мен сенинг бундай лутфингга муҳтож эмасман” деган фикр келиши мумкин.
Агар чақирувчи чақирилувчига “лутфан марҳамат қилишингизни сўрайман” ёки “лутфан ташриф буюришингизни илтимос қиламан” деб мурожаат қилса, унда лутфни чақирилувчи чақирувчига қилган бўлади ва ибора мазмунан тўғри бўлади.
Алибек Рустамов
@oriftolib
👍5
Сўзи ҳисобсиз – ўзи ҳисобсиз.
Алишер Навоий
Изоҳ: сўзига масъулият билан қарамайдиган, кўп гапирадиган, сўзининг ҳисоби бўлмаган киши бошқа ишларда ҳам ҳисоб-китобни билмайди. Бундай кишининг дов-дастгоҳидан, ишидан ҳам барака қочади.
@oriftolib
Алишер Навоий
Изоҳ: сўзига масъулият билан қарамайдиган, кўп гапирадиган, сўзининг ҳисоби бўлмаган киши бошқа ишларда ҳам ҳисоб-китобни билмайди. Бундай кишининг дов-дастгоҳидан, ишидан ҳам барака қочади.
@oriftolib
Соғлик ва соғлиқ
Сўзнинг ҳар икки шакли тўғри. Улар соғ-саломат бўлиш, саломатлик, соғломлик маъноларида қўлланади:
Соғлигим – бойлигим.
Мақол.
Тани соғлик – туман бойлик.
Мақол.
Тенг миқдорда сабзи, қизилча, бодринг шарбатларидан коктейль қилиниб, овқатдан олдин ичилса, соғлик ва кайфият яхши бўлади.
“Фан ва турмуш”.
Соғлиқни сақлашнинг асосий тадбири бадантарбия бўлиб, кейин овқат ва ундан сўнг уйқу тадбиридир.
“Саодат”.
Негадир 2013 йилги имло луғатига соғлик сўзи алоҳида ҳолатда киритилмаган. Лекин соғлик-саломатлик, соғлик-сергаклик сўзлари луғатда бор. Изоҳли луғатда эса соғлик сўзи соғлиқ сўзининг варианти сифатида кўрсатилган.
Бу икки сўзни алмашлаб қўллаш мумкин. Лекин баъзи бирикма ва ибораларда тил ва кўз ўрганган вариантни танлаган маъқул.
Соғлиқни сақлаш вазирлиги номида эса фақат соғлиқ варианти ишлатилади. Чунки у расмий ном сифатида шундай қабул қилинган.
📌 Демак,
Соғлиқ, соғлик, соғлиқни мустаҳкамлаш, Соғлиқни сақлаш вазирлиги ✅
@oriftolib
Сўзнинг ҳар икки шакли тўғри. Улар соғ-саломат бўлиш, саломатлик, соғломлик маъноларида қўлланади:
Соғлигим – бойлигим.
Мақол.
Тани соғлик – туман бойлик.
Мақол.
Тенг миқдорда сабзи, қизилча, бодринг шарбатларидан коктейль қилиниб, овқатдан олдин ичилса, соғлик ва кайфият яхши бўлади.
“Фан ва турмуш”.
Соғлиқни сақлашнинг асосий тадбири бадантарбия бўлиб, кейин овқат ва ундан сўнг уйқу тадбиридир.
“Саодат”.
Негадир 2013 йилги имло луғатига соғлик сўзи алоҳида ҳолатда киритилмаган. Лекин соғлик-саломатлик, соғлик-сергаклик сўзлари луғатда бор. Изоҳли луғатда эса соғлик сўзи соғлиқ сўзининг варианти сифатида кўрсатилган.
Бу икки сўзни алмашлаб қўллаш мумкин. Лекин баъзи бирикма ва ибораларда тил ва кўз ўрганган вариантни танлаган маъқул.
Соғлиқни сақлаш вазирлиги номида эса фақат соғлиқ варианти ишлатилади. Чунки у расмий ном сифатида шундай қабул қилинган.
📌 Демак,
Соғлиқ, соғлик, соғлиқни мустаҳкамлаш, Соғлиқни сақлаш вазирлиги ✅
@oriftolib
1👍3🔥1💯1
Бир чақирим қанчага тенг?
Чақирим туркий сўз, чақирмоқ феълидан ясалган. Албатта, бунда ён атрофнинг тинч-осудалиги ҳам аҳамиятга эга. Ҳозир шаҳар шароитида овозингиз беш юз метрга ҳам етиб бормаслиги мумкин. Чақирим очиқ дала шароитида кишининг товушини иккинчи шериги эшита олиши мумкин бўлган масофадир.
Чақирим катта масофаларни ўлчаш учун Ўрта Осиёда қадимдан қўллаб келинган. Миллий энциклопедияда ёзилишича, қиймати 1200 қадамга тенг. Агар бир қадам ўртача 0,75 м экани ҳисобга олинса, унда 1 чақирим 0,9 км га тенг бўлади.
Чор Россиясининг 1894 йилда рус ўлчов бирлигига ўтиши тўғрисидаги кўрсатмаси чиққан давргача 1 чақирим 0,9 км га, ундан кейин эса 1,06 ёки1,08 км га тенг бўлган. Ҳозир 1 чақирим деганда 1 км тушунилади.
Баъзи манбаларда 1 чақирим 1006 метр деб берилган. Бу 1,006 км га тенг. Шу маълумотга таянилса, у километр билан деярли бир хил узунликни англатади.
Изоҳли луғатда эса чақирим 1,06 км га тенг деб берилган.
Менинг хулосам эса шу: 1 чақирим 1 километр атрофидаги масофага тенг. Уни бадиий адабиётларда километр ўрнида бемалол қўллаш мумкин.
@oriftolib
Чақирим туркий сўз, чақирмоқ феълидан ясалган. Албатта, бунда ён атрофнинг тинч-осудалиги ҳам аҳамиятга эга. Ҳозир шаҳар шароитида овозингиз беш юз метрга ҳам етиб бормаслиги мумкин. Чақирим очиқ дала шароитида кишининг товушини иккинчи шериги эшита олиши мумкин бўлган масофадир.
Чақирим катта масофаларни ўлчаш учун Ўрта Осиёда қадимдан қўллаб келинган. Миллий энциклопедияда ёзилишича, қиймати 1200 қадамга тенг. Агар бир қадам ўртача 0,75 м экани ҳисобга олинса, унда 1 чақирим 0,9 км га тенг бўлади.
Чор Россиясининг 1894 йилда рус ўлчов бирлигига ўтиши тўғрисидаги кўрсатмаси чиққан давргача 1 чақирим 0,9 км га, ундан кейин эса 1,06 ёки1,08 км га тенг бўлган. Ҳозир 1 чақирим деганда 1 км тушунилади.
Баъзи манбаларда 1 чақирим 1006 метр деб берилган. Бу 1,006 км га тенг. Шу маълумотга таянилса, у километр билан деярли бир хил узунликни англатади.
Изоҳли луғатда эса чақирим 1,06 км га тенг деб берилган.
Менинг хулосам эса шу: 1 чақирим 1 километр атрофидаги масофага тенг. Уни бадиий адабиётларда километр ўрнида бемалол қўллаш мумкин.
@oriftolib
👍2
Ошиқ ўлдим...
Ошиқ ўлдум панд берманг, чорам асбобин тузунг,
Ишқ зор этганга зулм этманг, тараҳҳум кўргузунг.
Эйки дерсиз ишқ аро сабринг уйин обод қил,
Мундоқ этгунча ҳаётим қасри бунёдин бузунг.
Сарвинозим гар борур кўз боғидин, қилмон қабул,
Гар анинг ўрнида тўби наҳлини ўлтурғузунг.
Онсизин, эй дўстлар, не заҳру не обиҳаёт,
Ким мусовийдур менга гар ўлтурунг, гар тиргузунг.
Гар ажал турғузмади жисмимни ул ой кўйида,
Дўстлар, наъшимни бори анда бир дам турғузунг.
Дурд келтурдунг дебон ёзғурмангуз, эй аҳли ишқ,
Бок йўқ зуҳдум ридоси кунжига солиб сузунг.
Чун Навоий кўнглини қилди гириҳ бир тори зулф,
Дўстлар, сарриштаи уммидини андин узунг.
Алишер Навоий
Луғат
Асбоб – сабаблар.
Тўби наҳли – жаннат дарахти.
Мусовий – тенг, баробар. Бу ўринда фарқсиз маъносида.
Наъш – тобут.
Дурд – қуйқа, қолдиқ.
Гириҳ – тугун, чигал.
Сарришта – калаванинг учи, ипнинг учи. Сарриштаи уммид – умид боғлаш, боғланиш умиди.
@oriftolib
Ошиқ ўлдум панд берманг, чорам асбобин тузунг,
Ишқ зор этганга зулм этманг, тараҳҳум кўргузунг.
Эйки дерсиз ишқ аро сабринг уйин обод қил,
Мундоқ этгунча ҳаётим қасри бунёдин бузунг.
Сарвинозим гар борур кўз боғидин, қилмон қабул,
Гар анинг ўрнида тўби наҳлини ўлтурғузунг.
Онсизин, эй дўстлар, не заҳру не обиҳаёт,
Ким мусовийдур менга гар ўлтурунг, гар тиргузунг.
Гар ажал турғузмади жисмимни ул ой кўйида,
Дўстлар, наъшимни бори анда бир дам турғузунг.
Дурд келтурдунг дебон ёзғурмангуз, эй аҳли ишқ,
Бок йўқ зуҳдум ридоси кунжига солиб сузунг.
Чун Навоий кўнглини қилди гириҳ бир тори зулф,
Дўстлар, сарриштаи уммидини андин узунг.
Алишер Навоий
Луғат
Асбоб – сабаблар.
Тўби наҳли – жаннат дарахти.
Мусовий – тенг, баробар. Бу ўринда фарқсиз маъносида.
Наъш – тобут.
Дурд – қуйқа, қолдиқ.
Гириҳ – тугун, чигал.
Сарришта – калаванинг учи, ипнинг учи. Сарриштаи уммид – умид боғлаш, боғланиш умиди.
@oriftolib
Qofiya nima?
Davomi. Boshlanishi bu yerda.
Qofiyaga juda qattiq yopishib olmaslik kerak. Qofiyadagi baʼzi qusurlar, “aybgina”larga koʻz yumsa boʻladi. Muhimi – sheʼrning taʼsirchanligi va toʻkis mazmuni. Qofiyasi toʻq, lekin magʻzi puch sheʼrning qimmati yoʻq. Qofiyasi yoʻgʻ-u, magʻzi bor, taʼsirchanligi kuchli sheʼr chinakam asar sanalaveradi. Yuqorida taʼkidlanganidek, bunday sheʼr yozish ancha mushkul. Asosiysi, bu borada “qofiya kelganda maʼno yoʻl beradi” qabilida ish tutilmasa boʻldi 🙃.
Sheʼrning qofiyasi ham, mazmuni ham zoʻr boʻlsa-chi? Unda bu nur ustiga nur, chinakam sanʼatkorlikdir. Baʼzida usta shoirlar ham bir necha qavatli qofiyalar, soʻz oʻyinlarini qoʻllamoqchi boʻlib, sheʼrni sunʼiylashtirib qoʻyadi. Qofiya bezak ekanini hech qachon unutmaslik kerak. Yoʻqsa, qosh qoʻyaman deb koʻz chiqarish yoki soʻz oʻynatuvchi huqqabozday harakat qilib qoʻyish mumkin.
Oson yoʻldan borib, doim takrorlanadigan qofiyalarni qoʻllash sheʼrning sifatini tushiradi. Osmon degan soʻzga darrov har on degan soʻzni qofiya qilib keltiravermaslik kerak. Koʻp kitob oʻqish soʻz boyligini oshiradi, soʻz boyligi oshishi esa fikrni aniq, tushunarli, ravon va ortiqcha takrorlarsiz ifodalash imkonini beradi. Demak, yaxshi qofiya topish uchun koʻp oʻqish va yangilikka intilish hissi koʻmak beradi.
👉 1-qism
👉 2-qism
👉 3-qism
👉 4-qism
@oriftolib
Davomi. Boshlanishi bu yerda.
Qofiyaga juda qattiq yopishib olmaslik kerak. Qofiyadagi baʼzi qusurlar, “aybgina”larga koʻz yumsa boʻladi. Muhimi – sheʼrning taʼsirchanligi va toʻkis mazmuni. Qofiyasi toʻq, lekin magʻzi puch sheʼrning qimmati yoʻq. Qofiyasi yoʻgʻ-u, magʻzi bor, taʼsirchanligi kuchli sheʼr chinakam asar sanalaveradi. Yuqorida taʼkidlanganidek, bunday sheʼr yozish ancha mushkul. Asosiysi, bu borada “qofiya kelganda maʼno yoʻl beradi” qabilida ish tutilmasa boʻldi 🙃.
Sheʼrning qofiyasi ham, mazmuni ham zoʻr boʻlsa-chi? Unda bu nur ustiga nur, chinakam sanʼatkorlikdir. Baʼzida usta shoirlar ham bir necha qavatli qofiyalar, soʻz oʻyinlarini qoʻllamoqchi boʻlib, sheʼrni sunʼiylashtirib qoʻyadi. Qofiya bezak ekanini hech qachon unutmaslik kerak. Yoʻqsa, qosh qoʻyaman deb koʻz chiqarish yoki soʻz oʻynatuvchi huqqabozday harakat qilib qoʻyish mumkin.
Oson yoʻldan borib, doim takrorlanadigan qofiyalarni qoʻllash sheʼrning sifatini tushiradi. Osmon degan soʻzga darrov har on degan soʻzni qofiya qilib keltiravermaslik kerak. Koʻp kitob oʻqish soʻz boyligini oshiradi, soʻz boyligi oshishi esa fikrni aniq, tushunarli, ravon va ortiqcha takrorlarsiz ifodalash imkonini beradi. Demak, yaxshi qofiya topish uchun koʻp oʻqish va yangilikka intilish hissi koʻmak beradi.
👉 1-qism
👉 2-qism
👉 3-qism
👉 4-qism
@oriftolib
Бировнинг ҳаққи
Ора-сирада бот ёки сайт орқали “Ёшлик”, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” каби нашрларнинг электрон вариантини сўраб мурожаат қилишади. Табиийки, йўқ дейман. Ҳозир газета-журналда ишламайман. Ишлаган тақдиримда ҳам, нашрнинг электрон версияси менинг эмас, таҳририятнинг мулки бўлади.
Обуначиларни ҳурмат қилиш керак. Пул тўлаб, обуна бўлган ахир. Таҳририятнинг меҳнати сингган.
Газета-журналларнинг электрон вариантини тарқатаётган каналларга ҳам эслатма шу: кимдир пул тўлаб олаётган товарни сиз текин тарқатиб юборяпсиз. Ўзи, босма нашрларнинг ҳозирги аҳволи ҳаммага маълум. Ўлганнинг устига чиқиб тепмаслик керак.
Электрон версияни орадан бир йил-икки йил ўтса, таҳририят розилиги билан интернетга қўйиш мумкин.
Текин журнал ёки газета пайида юрадиганлар керак бўлса, сотиб олсин.
Бировнинг ҳаққига риоя қилмаган, бировга ҳақсизлик кўрсатган одамнинг ўзига ҳам худди шундай муносабат қайтиб келади. Буни кўпинча ўзи англамайди, холос.
Бизга нисбатан адолат қилинишини истасак, энг аввало ўзимиз адолатли бўлайлик.
@oriftolib
Ора-сирада бот ёки сайт орқали “Ёшлик”, “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” каби нашрларнинг электрон вариантини сўраб мурожаат қилишади. Табиийки, йўқ дейман. Ҳозир газета-журналда ишламайман. Ишлаган тақдиримда ҳам, нашрнинг электрон версияси менинг эмас, таҳририятнинг мулки бўлади.
Обуначиларни ҳурмат қилиш керак. Пул тўлаб, обуна бўлган ахир. Таҳририятнинг меҳнати сингган.
Газета-журналларнинг электрон вариантини тарқатаётган каналларга ҳам эслатма шу: кимдир пул тўлаб олаётган товарни сиз текин тарқатиб юборяпсиз. Ўзи, босма нашрларнинг ҳозирги аҳволи ҳаммага маълум. Ўлганнинг устига чиқиб тепмаслик керак.
Электрон версияни орадан бир йил-икки йил ўтса, таҳририят розилиги билан интернетга қўйиш мумкин.
Текин журнал ёки газета пайида юрадиганлар керак бўлса, сотиб олсин.
Бировнинг ҳаққига риоя қилмаган, бировга ҳақсизлик кўрсатган одамнинг ўзига ҳам худди шундай муносабат қайтиб келади. Буни кўпинча ўзи англамайди, холос.
Бизга нисбатан адолат қилинишини истасак, энг аввало ўзимиз адолатли бўлайлик.
@oriftolib
🤨1
Forwarded from Тўғри ёзамиз — мутахассис блоги
Машҳур ва таниқли
Яқинда бир обуначимиз телевизорда «Машҳур ва таниқли шарҳловчи» деган жумлани эшитиб қолганини айтиб, савол берди: бу бир хил маънодаги сўзлар эмасми?
Худди шундай. Бу ҳодиса услубий хатоликларнинг бир тури бўлиб, тилшуносликда тавтология дейилади.
Тавтология — бу:
1. Гапда бир ўзакли сўзни такрор ишлатиш:
— қариб қолган қария;
— батафсил тафсилотлар;
— меҳмондаги меҳмон;
— ёзувчи ёзувчилик қилди.
— тўловни тўлов қилиш;
— кенг табассум билан табассум қилди;
— касаллик билан касалланди;
— қайдлар дафтарчасига қайд қилиб қўйди.
2. Бир маъноли сўз/жумлани бошқа сўзлар билан қайта ифодалаш:
— машҳур ва таниқли шарҳловчи;
— олий маълумотли ва институтни битирган талаба;
— зилзила кутилмаганда ва тасодифан содир бўлди.
*Изоҳларда давом эттиринг...
Шу ўринда копирайтерларга тавсия: реклама соҳасига оид матнлар ёзаётганда услубий хатоликлардан имкон қадар сақланинг. Икки сўз деярли бир хил маънони англатаётганга ўхшаяптими, демак, биттасидан воз кечинг ёки уни бошқа сўз билан алиштиринг.
Мавзуга оид бошқа постлар:
1. Услубий хатоликлар
2. Плеоназм
@xatoliklar
Яқинда бир обуначимиз телевизорда «Машҳур ва таниқли шарҳловчи» деган жумлани эшитиб қолганини айтиб, савол берди: бу бир хил маънодаги сўзлар эмасми?
Худди шундай. Бу ҳодиса услубий хатоликларнинг бир тури бўлиб, тилшуносликда тавтология дейилади.
Тавтология — бу:
1. Гапда бир ўзакли сўзни такрор ишлатиш:
— қариб қолган қария;
— батафсил тафсилотлар;
— меҳмондаги меҳмон;
— ёзувчи ёзувчилик қилди.
— тўловни тўлов қилиш;
— кенг табассум билан табассум қилди;
— касаллик билан касалланди;
— қайдлар дафтарчасига қайд қилиб қўйди.
2. Бир маъноли сўз/жумлани бошқа сўзлар билан қайта ифодалаш:
— машҳур ва таниқли шарҳловчи;
— олий маълумотли ва институтни битирган талаба;
— зилзила кутилмаганда ва тасодифан содир бўлди.
*Изоҳларда давом эттиринг...
Шу ўринда копирайтерларга тавсия: реклама соҳасига оид матнлар ёзаётганда услубий хатоликлардан имкон қадар сақланинг. Икки сўз деярли бир хил маънони англатаётганга ўхшаяптими, демак, биттасидан воз кечинг ёки уни бошқа сўз билан алиштиринг.
Мавзуга оид бошқа постлар:
1. Услубий хатоликлар
2. Плеоназм
@xatoliklar
Бир байт шарҳи: умр нақди сийғалур
Алишер Навоийнинг “Ҳар қачонким кемага ул ой сафар рахтин солур” деб бошланувчи ғазалида шундай мисралар бор:
Кирма савдо баҳриға оламдин истаб судким,
Сийм нақди тушса, лекин умр нақди сийғалур.
Бу мисралар кўпчиликка таниш. Чунки шу ғазалга боғланган мухаммас гўзал қўшиққа айланган.
Мисранинг мазмуни шундай: савдо денгизига фойда оламан деб кирмагин, бойлик нақди қўлга кирганда умр нақди сирғалиб чиқиб кетиб қолади.
Санъаткор шоирнинг кучи баъзан биргина сўзда ҳам яққол кўриниши мумкин. Назаримда, мисрадаги сийғалур сўзи ана шундай заргарона топилган иборалардан.
Ҳамма кўрадиган-биладиган, лекин ҳамма ҳам англайвермайдиган ҳақиқатни шоир гўзал тарзда ифода этяпти. Эътибор берган бўлсангиз, Навоий шунчаки умр нақдидан айриласан, умринг ўтиб кетади, умр ўтганини билмай қоласан демаяпти. Умр нақди сийғалур деган иборани ишлатяпти.
Оғир юк кўтарган бўлсангиз керак. Бошида енгил туюлган юк бора-бора оғирлик қилади, қўлингиздан сирғалишни бошлайди. Бирор ерда тўхтамасангиз, тушиб кетиши ҳам мумкин. Умр ҳам шундай. Вақтида тўхтай билиш, ён-атрофга, ўтган ва келажак манзилларга син солиш керак.
Ҳеч сирғаниб ёки тойиб кетганмисиз? Тасаввур қилинг, кутилмаганда муз устида сирпаниб кетдингиз. Атрофдаги нарсаларни кўриб-англаб турасиз, ўзингизни бошқаришга уринасиз, лекин бунинг уддасидан чиқиш қийин бўлади. Пул, бойлик кетидан қувганда ҳам шундай. Мол-дунё завқи сизни бутунлай чулғаб олади. Атрофда нималар бўлаётганини кўрасиз-биласиз, ҳаётдан баҳра олишга ҳам интиласиз, лекин шу чоғдаги умр қандай ўтиб кетиб қолганини сезмайсиз. Умрингиз сирпаниб, тойиб кетганга ўхшайди. Шоир сизу бизни ана шундан огоҳ этяпти.
@oriftolib
Алишер Навоийнинг “Ҳар қачонким кемага ул ой сафар рахтин солур” деб бошланувчи ғазалида шундай мисралар бор:
Кирма савдо баҳриға оламдин истаб судким,
Сийм нақди тушса, лекин умр нақди сийғалур.
Бу мисралар кўпчиликка таниш. Чунки шу ғазалга боғланган мухаммас гўзал қўшиққа айланган.
Мисранинг мазмуни шундай: савдо денгизига фойда оламан деб кирмагин, бойлик нақди қўлга кирганда умр нақди сирғалиб чиқиб кетиб қолади.
Санъаткор шоирнинг кучи баъзан биргина сўзда ҳам яққол кўриниши мумкин. Назаримда, мисрадаги сийғалур сўзи ана шундай заргарона топилган иборалардан.
Ҳамма кўрадиган-биладиган, лекин ҳамма ҳам англайвермайдиган ҳақиқатни шоир гўзал тарзда ифода этяпти. Эътибор берган бўлсангиз, Навоий шунчаки умр нақдидан айриласан, умринг ўтиб кетади, умр ўтганини билмай қоласан демаяпти. Умр нақди сийғалур деган иборани ишлатяпти.
Оғир юк кўтарган бўлсангиз керак. Бошида енгил туюлган юк бора-бора оғирлик қилади, қўлингиздан сирғалишни бошлайди. Бирор ерда тўхтамасангиз, тушиб кетиши ҳам мумкин. Умр ҳам шундай. Вақтида тўхтай билиш, ён-атрофга, ўтган ва келажак манзилларга син солиш керак.
Ҳеч сирғаниб ёки тойиб кетганмисиз? Тасаввур қилинг, кутилмаганда муз устида сирпаниб кетдингиз. Атрофдаги нарсаларни кўриб-англаб турасиз, ўзингизни бошқаришга уринасиз, лекин бунинг уддасидан чиқиш қийин бўлади. Пул, бойлик кетидан қувганда ҳам шундай. Мол-дунё завқи сизни бутунлай чулғаб олади. Атрофда нималар бўлаётганини кўрасиз-биласиз, ҳаётдан баҳра олишга ҳам интиласиз, лекин шу чоғдаги умр қандай ўтиб кетиб қолганини сезмайсиз. Умрингиз сирпаниб, тойиб кетганга ўхшайди. Шоир сизу бизни ана шундан огоҳ этяпти.
@oriftolib
👍1
#Сўраган_эдингиз
Xatoyim, xatoim ёки xatom
1995 йилги имло қоидаларига кўра, parvo, obro‘, mavqe, mavzu, avzo сўзларига I, II шахс эгалик қўшимчалари қўшилганда бир у товуши қўшиб айтилади ва шундай ёзилади: parvoyim, parvoying; parvoyimiz, parvoyingiz; obro‘yim, obro‘ying; obro‘yimiz, obro‘yingiz каби.
Хўш, хато сўзига эгалик қўшимчалари қўшилганда-чи? O унлиси билан тугаган сўзларга I, II шахс эгалик қўшимчалари -им, -инг шаклида ҳам, -м, -нг шаклида ҳам қўшилиши мумкин. Баъзида y товуши орттирилиши ҳам, орттирилмаслиги ҳам мумкин. Бунинг аниқ меъёри йўқ.
Энг тўғри йўл – жумла ёки ифоданинг талабига кўра иш кўриш. Xatom шаклида ишлатиш асосан бадиий адабиётда, айниқса шеъриятда вазн талабидан келиб чиқиб кўп қўлланади. Оғзаки нутқ қисқаликни ёқтиргани учун кўпроқ хатом варианти танланади.
Менинг хулосам шу: хато сўзини xatoyim, xatoim ва xatom шаклида ишлатиш мумкин.
Мисоллар лотин алифбосида кўрсатиб ўтилди. Хулоса кирил ёзувидаги ҳолатга ҳам тегишли.
👉 Тўлиқ ўқиш
@oriftolib
Xatoyim, xatoim ёки xatom
1995 йилги имло қоидаларига кўра, parvo, obro‘, mavqe, mavzu, avzo сўзларига I, II шахс эгалик қўшимчалари қўшилганда бир у товуши қўшиб айтилади ва шундай ёзилади: parvoyim, parvoying; parvoyimiz, parvoyingiz; obro‘yim, obro‘ying; obro‘yimiz, obro‘yingiz каби.
Хўш, хато сўзига эгалик қўшимчалари қўшилганда-чи? O унлиси билан тугаган сўзларга I, II шахс эгалик қўшимчалари -им, -инг шаклида ҳам, -м, -нг шаклида ҳам қўшилиши мумкин. Баъзида y товуши орттирилиши ҳам, орттирилмаслиги ҳам мумкин. Бунинг аниқ меъёри йўқ.
Энг тўғри йўл – жумла ёки ифоданинг талабига кўра иш кўриш. Xatom шаклида ишлатиш асосан бадиий адабиётда, айниқса шеъриятда вазн талабидан келиб чиқиб кўп қўлланади. Оғзаки нутқ қисқаликни ёқтиргани учун кўпроқ хатом варианти танланади.
Менинг хулосам шу: хато сўзини xatoyim, xatoim ва xatom шаклида ишлатиш мумкин.
Мисоллар лотин алифбосида кўрсатиб ўтилди. Хулоса кирил ёзувидаги ҳолатга ҳам тегишли.
👉 Тўлиқ ўқиш
@oriftolib
👍1
Бир бахя қолди: бахя нима?
Кўпчилик бу сўзни баҳия ёки баҳя тарзида хато ёзади. Менимча, бунинг сабаби – сўзнинг маъносини билмаслик.
“Бир бахя қолди” иборасидаги бахя вақтни билдирувчи сўз эмас. У масофани англатади.
Бахя форс тилидан олинган, ўзбек тилида кийимнинг тўғри чок билан бостирилган қирғоғи ва шундай чокнинг ўзи маъносида ишлатилади.
Чок ҳажми кичкина бўлгани сабабли у кичиклик маъносини ифодаловчи ибораларга кўчган:
Бир бахя – озгина, бир оз, кичкина.
Бир бахя ўтади – ошиб тушади, ўзади.
Бир бахя қолди – сал қолди, оз қолди.
📌 Демак,
Бахя ✅
Баҳия, баҳя ❌
👉 Тўлиқ ўқиш
@oriftolib
Кўпчилик бу сўзни баҳия ёки баҳя тарзида хато ёзади. Менимча, бунинг сабаби – сўзнинг маъносини билмаслик.
“Бир бахя қолди” иборасидаги бахя вақтни билдирувчи сўз эмас. У масофани англатади.
Бахя форс тилидан олинган, ўзбек тилида кийимнинг тўғри чок билан бостирилган қирғоғи ва шундай чокнинг ўзи маъносида ишлатилади.
Чок ҳажми кичкина бўлгани сабабли у кичиклик маъносини ифодаловчи ибораларга кўчган:
Бир бахя – озгина, бир оз, кичкина.
Бир бахя ўтади – ошиб тушади, ўзади.
Бир бахя қолди – сал қолди, оз қолди.
📌 Демак,
Бахя ✅
Баҳия, баҳя ❌
👉 Тўлиқ ўқиш
@oriftolib
👍1