Чалмоқ ва чолғу

Бирор мусиқа асбобида куй ёки оҳангни ижро этиш чалмоқ сўзи билан ифода этилади. Бу сўзнинг овоз чиқарадиган асбобларни ишга солмоқ, овоз чиқармоқ каби маънолари ҳам бор.

Бу сўздан мусиқа асбоби маъносини берувчи чолғу сўзи ясалганда чал феъли товуш ўзгаришига учрайди ва чолга айланади. Чолғу сўзининг куй, оҳанг, мусиқа каби маънолари ҳам бор.

📌 Демак,

Чалмоқ, куй чалди, танбур чалди ✅
Чолмоқ, куй чолди, танбур чолди ❌

Чолғу, чолғу асбоби, ўзбек халқ чолғулари ✅
Чалғу, чалғу асбоби, ўзбек халқ чалғулари ❌

@oriftolib

Qofiya nima?

Ijod bilan shugʻullanmoqchi boʻlgan kishi qofiya, vazn, turoq kabi sheʼrning shakliy qonun-qoidalarini bilib olishi kerak. Qofiyadagi kamchiliklar sheʼrning mazmuni, sifati va taʼsir kuchiga putur yetkazishi mumkin. Umuman, bu borada bilim-tasavvurga ega boʻlish oʻqimishli kishi uchun foydadan xoli emas.

Eski oʻzbek tilining eng ulugʻ targʻibotchisi, milliy adabiyotimizning piri komili Alisher Navoiyning tugʻilgan kuni arafasida adabiyot haqida bilganlarimni yosh ijodkorlar va qiziqqanlar uchun soddaroq tilda tushuntirishni niyat qildim.

Zamonaviy tilshunoslik va adabiyotshunoslik asoschilaridan biri Abdurauf Fitrat qofiyaning sheʼriy misralar bezagi ekani, majburiy sharti emasligini aytadi. Eng muhimi, sheʼr insonni toʻlqinlantirishi, unda fikr va taʼsirlanish uygʻota olishi kerak deb hisoblaydi olim. Xuddi shunday. Agar shu talabga javob bersa, qofiyasiz ham u yaxshi sheʼr sanalaveradi. Biroq bunday sheʼrlar juda kam, uni chinakam sheʼr sanʼatkorlarigina yoza oladi. Biz biladigan sheʼrlar esa asosan qofiyali, qofiyasiz yozilgani bilan taʼsirlantiruvchi boʻlib qolmaydi. Baʼzida qofiyaning oʻzi ham estetik zavq, tuygʻu uygʻotishi mumkin. Oddiy soʻzlashuv tilida, maqollarda, reklamalarda ham koʻpincha qofiyali jumlalar ishlatiladi. Chunki qofiyali gap tez esda qoladi, ohangdorligi bilan eʼtiborni tortadi.

Mumtoz adabiyotga qofiyaga alohida eʼtibor qaratilgan, hatto bu mavzuga bagʻishlangan ilmi qofiya sohasi shakllangan. Bu boʻyicha kitoblar yozilgan, asarlardan alohida boblar ajratilgan.

Sheʼrdagi qofiya misralar oxirida soʻz, qoʻshimcha, baʼzan esa soʻz birikmalarining ohangdosh boʻlib kelishidir. Bunda tovush yoki bir necha tovushlarning ohangdoshligi qofiyani hosil qiladi. Masalan, kezdi-sezdi, suzuk-uzuk, yurak-tilak kabi.

Nasriy asarlar va maqollarda ohangdosh soʻzlarni ketma-ket qoʻllash saj deb ataladi.

Qofiyani undosh tovushlar va choʻziq unlilar (o, u) yasaydi. Masalan, biroq va firoq qofiyadosh, lekin zamin va shamol qofiyadosh emas. Chunki birinchi juftlik bir xil undoshga (q) tugayapti, ikkinchi juftlikda esa soʻnggi undoshlar (n, l) turlicha. Sabo va davo qofiyadosh, tilla va kosa qofiyadosh emas. Birinchi juftlikda choʻziq unlilar (o) ohangdoshlik paydo qila olgan, ikkinchi juftlikda esa oxirgi tovushlar (a) qisqa unli boʻlgani sababli ohangdoshlik yuzaga kelmagan.

👉 1-qism
👉 2-qism
👉 3-qism
👉 4-qism

@oriftolib

​Ҳиммат ва саховатда беназир зот

905 (1499–1500) йили шаҳзода Муҳаммад Муҳсин мирзо мамлакатнинг баъзи эҳтиёжлари учун Сабзавор қалъасига маълум миқдорда ғалла жамғармоқчи бўлди. У вилоятда эса ғалла топилмас эди. Амир ва ноиблардан бир гуруҳи:

– Ҳазрати султон муқарраби (султоннинг яқини, яъни Алишер Навоий)нинг бу шаҳарда ғалласи кўп. Олий фармон билан ундан эҳтиёжга лойиғини олайлик ва ғалла топганимизда ул жанобнинг вакилларига эвазини қайтариб берайлик, – деб арз қилди.

Чиройли хулқли шаҳзода уларга жавоб қилди:

– Амир жанобларининг ғалласидан маълум миқдорда олиш у ёқда турсин, ҳатто унга ҳеч ким тўғридан-тўғри кўз ташлай олмайди ҳам.

Бу хабар олий табиатли Амир (Алишер Навоий)га етиб боргач, махдумзода ҳаққига яхши дуолар ўқиб, Сабзавордаги ҳамма ғаллаларини шаҳзодага тортиқ қилди. Бу ҳақда ноиблардан бирига мактуб ёзди, унда шулар айтилади: “Валлоҳким, гарчи ҳар бир дона буғдой ўрнида бир донадан марварид бўлганда ҳам, у зотдан аямай, ҳаммасини назр қилиб, меҳр-муҳаббат уруғини махдумзоданинг дилларига сочар эдим”.

Хондамир,
“Макорим ул-ахлоқ”дан

@oriftolib

#Кундаликдан

Гапираётган гапинг тўғри бўлиши мумкин, лекин ниятинг тўғри бўлмаса, сўзингнинг аҳамияти пучаяди.

@oriftolib

​Навоий – модерн шоир

Ҳар йили ҳазрат Навоийнинг туғилган куни муносабати билан тадбирлар ўтказилади. Шундай тадбирларда ғазал ўқийдиган ёшлар кўпинча ўша давр кийимларида кўриниш беради. Тўғри, замон руҳиятини акс эттириш керак. Лекин урғу бериладиган асосий жиҳат бу эмас.

Муҳим нуқта – Навоийни ўқиш ва уқиш. Албатта, бунинг ўзига яраша қийинчилиги бор. Навоий эски ўзбек тилида, чиғатойчада ёзган. Лекин истаган киши учун бу муаммога ечим топилади. Навоий асарлари учун луғатлардан фойдаланиш мумкин. 20–30 тача ғазални тушуниб ўқигандан кейин, луғатга эҳтиёж камаяди.

Ҳа, муддаога ўтсак. Навоий асарларини ўқиш ва тарғиб этиш учун ҳар сафар ўғил болалар чопон кийиб, қизлар тиллақош тақиб чиқиши шарт эмас. Бугунги кун кийимида ўқилганда ҳам ўша ғазал ўша ғазаллигича қолади. Албатта, бу ерда гап шорти ё майкада ғазалхонлик қилиш ҳақида кетмаяпти.

Навоийнинг ғоялари бугун ҳам аҳамиятли. Шу жиҳатдан, у модерн шоир. Модерн – замонавий дегани. Замонавий шоирни доим олдинги давр кишиси сифатида талқин этавериш уни бугунги кун ўқувчисидан узоқлаштиради.

Байрам ва тадбирларда ҳам иложи борича ҳозирги тилга яқин, тушунилиши осон ғазал ва рубоийлар танланиши керак. Ҳикматли сўзлар ёки насрий асарлардан парчаларнинг табдил вариантларидан фойдаланиш мумкин. Истаганлар мураккаброқ ғазалларни кейинчалик ўзи топиб ўқийверади. Муҳими – Навоий ижоди ҳақида ёрқинроқ, тушунарлироқ тасаввур бериш.

Айтганча, Навоий фақат байрамларда ўқиб-ўрганиладиган шоир эмас. Камида зиёлилар учун.

@oriftolib

Жўмрак

1️⃣ Турли асбобларнинг сув тушадиган қисми, тумшуғи, бурни.

Чойнак жўмраги. Обдаста жўмраги.

Супа четидаги ўчоқда қоп-қорайиб, жўмраги кемтик қумғон қопқоқни кўтариб, биқир-биқир қайнарди.
Ш. Тошматов, Эрк қуши.

2️⃣ Баъзи асбоб ва қурилмаларда сув тушиш йўлини очиб-беркитиб турадиган қисми; кран.

Самовар жўмраги. Жўмракни бурамоқ.

📌 Демак,

Жўмрак ✅
Жумрак ❌

@oriftolib

Asl va asil

Bu soʻzlarni koʻp yanglishtirib qoʻllaymiz. Sababi ularning talaffuzi bir-biriga yaqin va baʼzida oʻrni almashganda ham birikmadan maʼno chiqaveradi. Masalan, asl tilla va asil tilla. Nima farqi bor, qay biri toʻgʻri?

Asil soʻzi arabchadan, asliyatda naslli, zotli maʼnolarini anglatadi. Oʻzbek tilida esa aʼlo sifatli; toza, sof (qalbaki, past emas), koʻchma maʼnoda yaxshi xislatlarga, fazilatlarga ega boʻlgan; oliyjanob, bebaho; sof, pok maʼnolarini anglatadi.

Asil tosh birikmasi laʼl, zumrad, brilliant kabi qimmatbaho toshlarni ifodalaydi.

Asl soʻzi ham arabchadan kirgan, asliyatda kelib chiqish maʼnosini bildiradi. Oʻzbek tilida kelib chiqishi; nasli, tagi, kelib chiqqan (asos) joyi, bosh, dastlabki, chin, haqiqiy maʼnolarini anglatadi.

📌 Xoʻsh, asil tilla toʻgʻrimi yoki asl tilla? Asil tilla – sof, toza, boshqa metal aralashtirilmagan tilla degan maʼnoni anglatadi. Asl tilla esa haqiqiy tilla maʼnosiga ega. Soflik maʼnosi nazarda tutilganda asil soʻzini ishlatish kerak. Maʼnosiz ibora yuzaga kelmayotgani uchun bu oʻrinda asl soʻzini ishlatish ham xato emas. Lekin baʼzi oʻrinlarda maʼno farqlanadi va bu ikki soʻzni almashlab qoʻllash xatoga olib keladi.

Masalan:

Asl maqsad ✅
Asil maqsad ❌

Chunki asl maqsad – chin, haqiqiy maqsad. Asil maqsad esa sof, boshqa narsa aralashtirilmagan maqsad boʻlib qoladi va bu xato.

Asil soʻzi asosan narsa-buyumlarni, moddiylikni bildiruvchi soʻzlar bilan ishlatiladi. Uni maqsad, niyat, haqiqat, daraja kabi soʻzlarga nisbatan qoʻllash xatodir.

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib

Qofiya nima?

Davomi. Boshlanishi bu yerda.

Qofiyadosh soʻzlardagi oxirgi undosh va unlilar toʻla mos kelsa va ohangdoshlik kuchli boʻlsa, bu toʻq qofiya boʻladi. Biroq va firoq toʻq qofiya hosil qiladi.

Majnun va osmon och qofiyaga ega. Garchi ular bir xil undosh bilan tugagan boʻlsa-da, undoshlardan oldingi unlilar har xil, shu sababli ohangdoshlik kamaygan. Dars va bahs soʻzlari ham shunga oʻxshash. Ikkala soʻz ham bir xil undosh bilan tugagan, lekin ulardan oldingi undoshlar turlicha boʻlgani sababli ohangdoshlik pasaygan.

Soʻz oxiridagi tovush yoki qoʻshimchalar farqlanadigan, lekin umumiy ohandoshlik paydo boʻlgan oʻrinlarda ham och qofiya bor deb sanaladi. Masalan, yaraladimi-saralarini, darchadan-barchaga, hech kim-kessin soʻzlari ham qofiyadoshdir.

Shu oʻrinda bir nozik jihat bor. Qoʻshimchalar ham qofiya yasashga xizmat qiladi. Lekin ularning yolgʻiz oʻzi qofiya yasay olmaydi. Kitoblar va daftarlar soʻzi qofiyadosh emas. Garchi ular bir xil tovush bilan tugayotgan boʻlsa-da, qoʻshimchasiz qismi, yaʼni kitob va daftar soʻzlari soʻngidagi undoshlar (b, r) farqli. Shu bois bu yerda qofiya yoʻq.

Bir xil soʻzlar ham qofiyadosh hisoblanmaydi. Masalan, uchun-nechun, soʻroq-besoʻroq soʻzlari qofiyadosh emas. Chunki qoʻshimcha qoʻshilgan, oʻzgarish kiritilgan boʻlsa-da, ular aynan bitta soʻzdir: soʻroq – be-soʻroq; uchun – ne uchun.

👉 1-qism
👉 2-qism
👉 3-qism
👉 4-qism

@oriftolib

​Қозоғистон

Ён қўшнимиз Қозоғистон номини ёзишда баъзан хато қилиб турамиз. Чунки миллат номи – қозоқ, давлатнинг номи аслиятда, яъни қозоқ тилида Қазақстан, лекин ўзбекчада талаффуз варианти қабул қилинган – Қозоғистон.

Лекин Қозоқмозортепа, Қозоқтов каби жой номларида қозоқ сўзида товуш ўзгариши бўлмайди. Чунки қ товушидан кейин ундош товуш келяпти. Қ товушининг фонетик ўзгаришларга учраши асосан унли товушлар қўшилганда юз беради. Лекин ҳар доим ҳам эмас. Масалан, қозоқларда бўладиган, қозоқча маъносидаги қозоқи сўзида шундай: қозоқи кигиз, қозоқи чакмон, қозоқи қорамол зоти.

Аммо эгалик қўшимчаси қўшилганда товуш ўзгариши юз беради:

Қозоғим – қардошим, жон дўстим менинг.

📌 Демак,

Қозоғистон, Қозоқтов, қозоқи кигиз, қозоғим, қозоқ юрти ✅
Қозоқистон, Қозоғтов, қозоғи кигиз, қозоқим, қозоғ юрти ❌

@oriftolib

​#Табассум

Отингизни бундан ортиққа олмадилар

Бир куни саховат майдонининг эгаси Навоий қизиқ кўриниши ва ажойиб сўзлари билан ажралиб турувчи мавлоно Шиҳобуддин Мудаввинга марҳамат юзасидан эгар-жабдуқли бир от инъом қилди. Бу илтифот муносабати билан мавлавий ўзини олий ҳазратнинг хос кишилари қаторида ҳисоблаб, хизмат ва мулозаматни ҳаддан ошириб юборди.

Масалан, Навоий бирор ерга борадиган бўлса, у ҳам хизматда бўлар, уйга қайтиб келганда эса дарвоза ёнидан бир дақиқа ҳам нарига кетмас эди. Шу сабабдан лутфу карам манбаи Навоий ундан жуда қисилди, бироқ олий хулқи унинг дилини оғритишга ва очиқдан-очиқ ўз мулозиматидан узоқлаштиришга йўл қўймас эди.

Охири хизматкорлардан бири Амир (Алишер Навоий)нинг кўрсатмаси билан ўғри тариқида унинг отини бозорга олиб бориб сотди. Мавлавий Шиҳобуддин Мудаввин уни ҳақиқий ўғри деб ҳисоблади, орқасидан қидириб, икки тош йўлни пиёда босди, лекин отдан ҳеч қандай асар топмагач, юз берган воқеадан ҳайрон бўлиб, чопиб иззат денгизи бўлмиш Амир ҳузурига келди ва ўзининг саргардонлик кайфиятини арз қилди. Олий ҳазрат дедилар:

– Биз отингнинг баҳосини берамиз, фақат шу шарт биланки, бундан кейин от сақламайсан ва отланган чоғимизда бизга ҳам бошоғриқ бўлмайсан.

У бунга рози эканини маълум қилди. Шу вақт амир хизматкорга деди:

– Маълум миқдор ақчани мавлонога берингиз.

Ҳийлакорлик қилган киши унга 94 танга санаб берди. Мавлавий таажжубланиб:

– Инъом қилинган ақча 100 танга бўлиши керак, не сабабдан 6 танга кам? – деб сўради.

Ҳозир бўлганлардан бири деди:

– Отингизни бундан ортиққа олмадилар.

Хондамир,
“Макорим ул-ахлоқ”дан

@oriftolib

Бир қулоч қанчага тенг?

ХI асрда яшаб ўтган буюк тилшунос олим Маҳмуд Кошғарий туркий тилларга оид бўлган қулоч сўзини қулач, яъни қўлингни оч, қулочни ёз маъносида талқин қилади.

Қулач сўзи тожик тилига “қулоч” шаклида, афғон тилига эса “чулач” тарзида ўтган бўлиб, у тахминан 165-175 см га тенг ёки 8 қарич “бир қулоч” бўлган.

Бир қулоч турли жойларда турлича бўлиб, Бухорода 142 см, Фарғонада 167 см деб олинган.

Демак, бир қулоч ўртача 140–170 см, тахминан ±1,5 метр атрофидаги ўлчов бирлигидир.

“Қизиқарли билимлар оламида” китоби асосида

@oriftolib

Агар сизда битта олма, менда битта олма бўлса ва биз уларни алишсак, ҳар иккимизда биттадан олма қолади. Агар менда битта ғоя, сизда битта ғоя бўлса ва биз уларни алишсак, икковимизда ҳам иккитадан ғоя бўлади.

Бернард Шоу

@oriftolib

​“Лутфан таклиф қилиш” тўғри эмас

Кейинги пайтда “лутфан таклиф қиламиз” деган ибора ишлатила бошлади. Бу ибора кўринишда гўзалга ўхшаб кўринади. Аммо маъно жиҳатдан “лутфан таклиф” қанчалар тўғри?..

Лутфан таклиф қиламан дейиш икки жиҳатдан нотўғри. Биринчидан, “лутф” билан “таклиф” луғавий жиҳатдан бир-бирига зиддир. Чунки “лутф” деб юмшоқлик ва назокат билан қилинган эътибор ёки муомалага айтилса, “таклиф”нинг луғавий маъноси кулфатга солиш, ташвишга қўйишдир. Таклиф қиламан деган гап “қадам ранжида қилишингизни сўрайман” деган гапга мазмунан яқиндир. Бировни зиёфат ёки базмга чақирган киши муомала одобига биноан, “сизни лаззат олишга чақираман” демай, “сизни ташвишга қўймоқчиман” дейди. Лутфан, яъни лутф қилиб сизни ташвишга қўяман, дейиш албатта тўғри эмас.

Ҳозир кўнглингизга “таклиф” сўзининг ташвишга қўйиш маъноси кўпчилик томонидан уқилмайди, деган фикр келди. Бу тўғри фикр. Чунки кўпчилик “таклиф” сўзини фақат чақириқ маъноси билан чеклаб ишлатади. Аммо масаланинг иккинчи жиҳати ҳам бор бўлиб, бу “лутфан таклиф” иборасининг чақириқ одобига зидлигидир. Меҳмон чақирувчи киши чақирилувчига, мен сизга лутф қилиб меҳмонликка чақираман деса, бу одобдан бўлмайди. Чақирилувчининг кўнглига “мен сенинг бундай лутфингга муҳтож эмасман” деган фикр келиши мумкин.

Агар чақирувчи чақирилувчига “лутфан марҳамат қилишингизни сўрайман” ёки “лутфан ташриф буюришингизни илтимос қиламан” деб мурожаат қилса, унда лутфни чақирилувчи чақирувчига қилган бўлади ва ибора мазмунан тўғри бўлади.

Алибек Рустамов

@oriftolib

Сўзи ҳисобсиз – ўзи ҳисобсиз.

Алишер Навоий

Изоҳ: сўзига масъулият билан қарамайдиган, кўп гапирадиган, сўзининг ҳисоби бўлмаган киши бошқа ишларда ҳам ҳисоб-китобни билмайди. Бундай кишининг дов-дастгоҳидан, ишидан ҳам барака қочади.

@oriftolib

​Соғлик ва соғлиқ

Сўзнинг ҳар икки шакли тўғри. Улар соғ-саломат бўлиш, саломатлик, соғломлик маъноларида қўлланади:

Соғлигим – бойлигим.
Мақол.

Тани соғлик – туман бойлик.
Мақол.

Тенг миқдорда сабзи, қизилча, бодринг шарбатларидан коктейль қилиниб, овқатдан олдин ичилса, соғлик ва кайфият яхши бўлади.
“Фан ва турмуш”.

Соғлиқни сақлашнинг асосий тадбири бадантарбия бўлиб, кейин овқат ва ундан сўнг уйқу тадбиридир.
“Саодат”.

Негадир 2013 йилги имло луғатига соғлик сўзи алоҳида ҳолатда киритилмаган. Лекин соғлик-саломатлик, соғлик-сергаклик сўзлари луғатда бор. Изоҳли луғатда эса соғлик сўзи соғлиқ сўзининг варианти сифатида кўрсатилган.

Бу икки сўзни алмашлаб қўллаш мумкин. Лекин баъзи бирикма ва ибораларда тил ва кўз ўрганган вариантни танлаган маъқул.

Соғлиқни сақлаш вазирлиги номида эса фақат соғлиқ варианти ишлатилади. Чунки у расмий ном сифатида шундай қабул қилинган.

📌 Демак,

Соғлиқ, соғлик, соғлиқни мустаҳкамлаш, Соғлиқни сақлаш вазирлиги ✅

@oriftolib