Бирга: вергул керак эмас

Кўп кузатиладиган хатолардан бири бирга равишидан сўнг вергул ишлатишдир. Бирга сўзи ўзбек тилида биргаликда, ҳамкорликда, баравар, бир қаторда, ёнида каби маъноларда қўлланади. Бу ҳолатларнинг ҳеч бири вергул талаб қилмайди.

Чалғитувчи бир ҳолат бор ва вергул асосан шундай ўринларда янглиш ишлатилади. Бирга сўзи билан кўмакчисидан кейин келиб, қаторида, бир қаторда; шунингдек маъноларини англатганда ҳам вергул қўймаслик керак! Масалан:

Мақсадим – болаларни ўқитиш билан бирга ўз билимимни ҳам ошириш. ✅
Мақсадим – болаларни ўқитиш билан бирга, ўз билимимни ҳам ошириш. ❌

Шу билан бирга ташкилий масала ҳам кўриб чиқилди. ✅
Шу билан бирга, ташкилий масала ҳам кўриб чиқилди. ❌

Изоҳли луғатда шу билан бирга бирикмасидан сўнг баъзи ўринларда вергул қўйилган, баъзи ўринларда эса – йўқ. Мен “эҳтиёж бўлмаса, ишлатма” деган тамойилга амал қиламан ва шунга кўра, вергулсиз вариантни маъқуллайман.

@oriftolib

Алифбо ислоҳи: дам бу дамдир...

Алифбо ислоҳига нега айнан ҳозир қўл уриш керак?

1️⃣ Алифбо ўзгарса, биринчи галда дарсликлар ўзгаради. Ҳозир Миллий ўқув дастурини ишлаб чиқиш ҳаракатлари бошланган. Демак, жуда кўп дарслик ва қўлланмалар янгидан тайёрланиши ва чоп этилиши мумкин. Агар алифбо ислоҳи ҳозир ўтказилмаса, бу кейинчалик китобларни янги алифбода қайта босишга, яъни катта чиқимга сабаб бўлиши мумкин.

2️⃣ Бу йилдан ички паспортлар ўрнига ID карталар бериш бошланди. Энди яқин хорижга чиқиш учун ҳам хорижга чиқиш биометрик паспорти керак бўлади. Демак, уни олувчилар кўпаяди. Агар алифбога қачондир ўзгартириш киритилса, ҳужжатлардаги маълумотларни ҳам ўзгартириш эҳтиёжи туғилади. Бу яна чиқим ва оворагарчиликка олиб келади.

3️⃣ Қозоқ қўшниларимизнинг тажрибалари ҳам хулоса учун яхши мисол. 2017, 2018, 2019 йилги тузатишлардан сўнг, 2021 йилги янги версияда барча қўшҳарфлардан воз кечилди ва алифбо ихчам ва миллий кўринишга келди.

Агар лотин алифбоси ислоҳотини ҳозир ўтказмасак ва бу иш қозоқ алифбоси жорий этилгандан кейин амалга ошса, бошқалар наздида худди янги алифбомизни қўшниларимиздан кўчириб қўя қолгандек тасаввур уйғотишимиз ҳам мумкин.

4️⃣ Алифбо ислоҳи лотин ёзувидан оммавий фойдаланиш даражасини оширади. Бу эса лотин ёзувига тўлиқ ўтишни жадаллаштиради. Ҳозирги имлодаги қийинчиликлар, матн теришдаги муаммолар сабаб кўпчилик кирил ёзувини маъқул кўряпти. Улар орасида ҳатто саводи лотинчада чиққанлар ҳам бор.

Деҳқонлар экинни вақтида экишга ҳаракат қилади. Уруғ қадашда бир кунга кеч қолиш ҳосилнинг ўн кунлаб кечикишига олиб келади. Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини ислоҳ қилиш ва тўла жорий этиш борасида ҳам худди шу ҳолат юз бериши мумкин. Дам бу дамдир, ўзга дамни дам дема, дейди эскилар. Фурсат – ғанимат.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

“Юрагида ёли бор”: кишининг ёли бўлмайди

Энди ғалат таъбир ва нотўғри ибораларга аниқлик киритишимиз лозим.

Юрагида ёли бор деган ибора бор. У аслида юрагида ёлини бор деган шаклдадир. Яъни, иккинчи сўз ёл эмас, ёлиндир.

Ёлин сўзининг маъноси аланга бўлиб, буни мумтоз шоирларимиз кўп ишлатадилар. Масалан, Навоийда:

Ўртаса ишқ мени, сўрма сабаб,
Куйса хошок ёлиндин, не ажаб,

деган сатрлар бор. Мазкур иборанинг тўғриси юрагида ёлини бор ва бу ибора “юрагида ўти бор” иборасининг маънодоши экан. Бинобарин, уни “юрагида ёли бор” дейиш нотўғри ва кишини чалғитишдан иборат экан. Чунки кишининг юрагида ёл бўлмайди. Ҳатто кўкрагида ҳам бўлмайди. Ёл от, эшак, хачир каби ҳайвонларда бўлади. Шунинг учун кўкрагида ёли бор дейиш ҳам нотўғри, кўкрагида ёлини бор дейиш зарурдир.

Алибек Рустамов

@oriftolib

Ҳурмат билан: вергул керакми ёки йўқ?

Вазирликлар, турли ташкилот ва идоралар бир-бирига тез-тез хат ёзиб туради. Ана шу хатларда энг кўп кузатиладиган хатолардан бири – ҳурмат билан, ҳурмат ила, эҳтиром билан, эҳтиром ила каби сўзлардан кейин вергул ишлатиш.

Нега бу урф бўлган? Менимча, рус тили таъсирида. Русча хатларда с уважением бирикмасидан сўнг вергул ишлатилади. Ўзбекчада эса вергул керак эмас. Нега?

Чунки биз ўрганаётган ҳолатда билан кўмакчиси иш-ҳаракатнинг тарзи, ҳолати каби маъноларни билдиради ва бундай пайтларда вергул ишлатилмайди:

Бутун кучи билан ишга киришди.
Осонлик билан бажара олди.
Диққат билан ўқиб чиқди.
Ҳурмат билан гапирди.

Хат охирида ҳурмат билдириб қўйиш мақсад қилинган ҳолат ҳам юқоридаги мисолларга ўхшаш:

Ҳурмат билан
Директор К. Жамолиддинов

Эҳтиром ила
Бўлим бошлиғи А. Саидакбарова

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

#Табассум

Юз байти бир пул экан-да...

Бир куни соф кўнгилли Амир (Алишер Навоий) фасоҳат ва зарофат бобида замон шоирларининг пешқадами хожа Осафийга насиҳат қилиш учун муборак тилини баёнга келтириб деди:

– Сенга ҳайронманки, ўткир зеҳнинг ва баланд таъбинг бўлатуриб, шеър айтиш билан кам шуғулланасан, бор вақтингни бефойда ишларга сарфлайсан.

– Шу кунларда кўпроқ шеър айтишга машғул бўлаётирман. Масалан, ўтган кеча икки пуллик шам ёниб битгунча икки юз байт айтдим.

Шунда олий ҳазрат дедилар:

– Демак, ёзган шеърларингнинг юз байти бир пул экан-да.

Хондамир,
“Макорим ул-ахлоқ”дан

Изоҳ: Алишер Навоий ва шоир Осафий ўртасидаги бу суҳбатда менсимаслик ёки ерга уриш йўқ. Шунчаки икки шоир ўртасидаги лутф, сўз ўйини бор. Сўзни чуқур ҳис қилувчи, ўзаро яқин ва самимий муносабатдаги кишиларгина бир-бирига шундай енгил ҳазил қилиши мумкин.

@oriftolib

​Магазин ва дўкон

Ҳар иккала сўз ҳам асли арабча. Аммо ўзбекчага турли йўллар билан кириб келган.

Магазин Европа тилларини кезиб, охири немис ёки француз тилидан рус тилига ўтган, русчадан эса ўзбекчага. У арабча махзан сўзининг кўплик шакли махозиндан, аслиятда хазина, қимматли моллар сақланадиган омбор, катта савдо жойи маъноларини англатади.

Махзан сўзи тилимизга олдинроқ кириб келган. Жумладан, Навоий асарларида бу сўз хазина маъносида қўлланади. Хазина ва махзан сўзларининг ўзаги бир.

Инглизчада журналлар magazine деб ҳам аталади. Бу сўз ҳам арабча махозинга бориб тақалади. Дастлаб ҳарбий мулкларнинг босма рўйхати шу сўз билан ифодалангани ёки босма нашр кўчма маънода “ахборотлар омбори” бўлгани учун журнал магазин деб атала бошлаган.

Магазин сўзи қурол, аппарат ва асбобларнинг бирор нарса жойлаштириб қўйиладиган қисми маъносида ҳам ишлатилади.

Дўкон сўзи ҳам асли арабча, у аслиятда магазинча; чодир, устахона маъноларига эга. Ўзбек тилида савдо-сотиқ жойи маъносидан ташқари ҳунармандлар ишхонаси ва улар ишлатадиган дастгоҳ маъноларида ҳам қўлланади.

Дўкон сўзи ҳам тилимизга анча илгари кириб келган. Жумладан, Навоий асарларида бу сўз худди ҳозиргидек маъноларни ифодалаган.

@oriftolib

Киши ўз мадҳин деса, чин доғи бўлса нописанддур.
Алишер Навоий

Яъни:
Кишининг ўзи ҳақидаги мақтов гаплари, гарчи чин бўлса-да, эътиборга арзимайди.

@oriftolib

Чалмоқ ва чолғу

Бирор мусиқа асбобида куй ёки оҳангни ижро этиш чалмоқ сўзи билан ифода этилади. Бу сўзнинг овоз чиқарадиган асбобларни ишга солмоқ, овоз чиқармоқ каби маънолари ҳам бор.

Бу сўздан мусиқа асбоби маъносини берувчи чолғу сўзи ясалганда чал феъли товуш ўзгаришига учрайди ва чолга айланади. Чолғу сўзининг куй, оҳанг, мусиқа каби маънолари ҳам бор.

📌 Демак,

Чалмоқ, куй чалди, танбур чалди ✅
Чолмоқ, куй чолди, танбур чолди ❌

Чолғу, чолғу асбоби, ўзбек халқ чолғулари ✅
Чалғу, чалғу асбоби, ўзбек халқ чалғулари ❌

@oriftolib

Qofiya nima?

Ijod bilan shugʻullanmoqchi boʻlgan kishi qofiya, vazn, turoq kabi sheʼrning shakliy qonun-qoidalarini bilib olishi kerak. Qofiyadagi kamchiliklar sheʼrning mazmuni, sifati va taʼsir kuchiga putur yetkazishi mumkin. Umuman, bu borada bilim-tasavvurga ega boʻlish oʻqimishli kishi uchun foydadan xoli emas.

Eski oʻzbek tilining eng ulugʻ targʻibotchisi, milliy adabiyotimizning piri komili Alisher Navoiyning tugʻilgan kuni arafasida adabiyot haqida bilganlarimni yosh ijodkorlar va qiziqqanlar uchun soddaroq tilda tushuntirishni niyat qildim.

Zamonaviy tilshunoslik va adabiyotshunoslik asoschilaridan biri Abdurauf Fitrat qofiyaning sheʼriy misralar bezagi ekani, majburiy sharti emasligini aytadi. Eng muhimi, sheʼr insonni toʻlqinlantirishi, unda fikr va taʼsirlanish uygʻota olishi kerak deb hisoblaydi olim. Xuddi shunday. Agar shu talabga javob bersa, qofiyasiz ham u yaxshi sheʼr sanalaveradi. Biroq bunday sheʼrlar juda kam, uni chinakam sheʼr sanʼatkorlarigina yoza oladi. Biz biladigan sheʼrlar esa asosan qofiyali, qofiyasiz yozilgani bilan taʼsirlantiruvchi boʻlib qolmaydi. Baʼzida qofiyaning oʻzi ham estetik zavq, tuygʻu uygʻotishi mumkin. Oddiy soʻzlashuv tilida, maqollarda, reklamalarda ham koʻpincha qofiyali jumlalar ishlatiladi. Chunki qofiyali gap tez esda qoladi, ohangdorligi bilan eʼtiborni tortadi.

Mumtoz adabiyotga qofiyaga alohida eʼtibor qaratilgan, hatto bu mavzuga bagʻishlangan ilmi qofiya sohasi shakllangan. Bu boʻyicha kitoblar yozilgan, asarlardan alohida boblar ajratilgan.

Sheʼrdagi qofiya misralar oxirida soʻz, qoʻshimcha, baʼzan esa soʻz birikmalarining ohangdosh boʻlib kelishidir. Bunda tovush yoki bir necha tovushlarning ohangdoshligi qofiyani hosil qiladi. Masalan, kezdi-sezdi, suzuk-uzuk, yurak-tilak kabi.

Nasriy asarlar va maqollarda ohangdosh soʻzlarni ketma-ket qoʻllash saj deb ataladi.

Qofiyani undosh tovushlar va choʻziq unlilar (o, u) yasaydi. Masalan, biroq va firoq qofiyadosh, lekin zamin va shamol qofiyadosh emas. Chunki birinchi juftlik bir xil undoshga (q) tugayapti, ikkinchi juftlikda esa soʻnggi undoshlar (n, l) turlicha. Sabo va davo qofiyadosh, tilla va kosa qofiyadosh emas. Birinchi juftlikda choʻziq unlilar (o) ohangdoshlik paydo qila olgan, ikkinchi juftlikda esa oxirgi tovushlar (a) qisqa unli boʻlgani sababli ohangdoshlik yuzaga kelmagan.

👉 1-qism
👉 2-qism
👉 3-qism
👉 4-qism

@oriftolib

​Ҳиммат ва саховатда беназир зот

905 (1499–1500) йили шаҳзода Муҳаммад Муҳсин мирзо мамлакатнинг баъзи эҳтиёжлари учун Сабзавор қалъасига маълум миқдорда ғалла жамғармоқчи бўлди. У вилоятда эса ғалла топилмас эди. Амир ва ноиблардан бир гуруҳи:

– Ҳазрати султон муқарраби (султоннинг яқини, яъни Алишер Навоий)нинг бу шаҳарда ғалласи кўп. Олий фармон билан ундан эҳтиёжга лойиғини олайлик ва ғалла топганимизда ул жанобнинг вакилларига эвазини қайтариб берайлик, – деб арз қилди.

Чиройли хулқли шаҳзода уларга жавоб қилди:

– Амир жанобларининг ғалласидан маълум миқдорда олиш у ёқда турсин, ҳатто унга ҳеч ким тўғридан-тўғри кўз ташлай олмайди ҳам.

Бу хабар олий табиатли Амир (Алишер Навоий)га етиб боргач, махдумзода ҳаққига яхши дуолар ўқиб, Сабзавордаги ҳамма ғаллаларини шаҳзодага тортиқ қилди. Бу ҳақда ноиблардан бирига мактуб ёзди, унда шулар айтилади: “Валлоҳким, гарчи ҳар бир дона буғдой ўрнида бир донадан марварид бўлганда ҳам, у зотдан аямай, ҳаммасини назр қилиб, меҳр-муҳаббат уруғини махдумзоданинг дилларига сочар эдим”.

Хондамир,
“Макорим ул-ахлоқ”дан

@oriftolib

#Кундаликдан

Гапираётган гапинг тўғри бўлиши мумкин, лекин ниятинг тўғри бўлмаса, сўзингнинг аҳамияти пучаяди.

@oriftolib

​Навоий – модерн шоир

Ҳар йили ҳазрат Навоийнинг туғилган куни муносабати билан тадбирлар ўтказилади. Шундай тадбирларда ғазал ўқийдиган ёшлар кўпинча ўша давр кийимларида кўриниш беради. Тўғри, замон руҳиятини акс эттириш керак. Лекин урғу бериладиган асосий жиҳат бу эмас.

Муҳим нуқта – Навоийни ўқиш ва уқиш. Албатта, бунинг ўзига яраша қийинчилиги бор. Навоий эски ўзбек тилида, чиғатойчада ёзган. Лекин истаган киши учун бу муаммога ечим топилади. Навоий асарлари учун луғатлардан фойдаланиш мумкин. 20–30 тача ғазални тушуниб ўқигандан кейин, луғатга эҳтиёж камаяди.

Ҳа, муддаога ўтсак. Навоий асарларини ўқиш ва тарғиб этиш учун ҳар сафар ўғил болалар чопон кийиб, қизлар тиллақош тақиб чиқиши шарт эмас. Бугунги кун кийимида ўқилганда ҳам ўша ғазал ўша ғазаллигича қолади. Албатта, бу ерда гап шорти ё майкада ғазалхонлик қилиш ҳақида кетмаяпти.

Навоийнинг ғоялари бугун ҳам аҳамиятли. Шу жиҳатдан, у модерн шоир. Модерн – замонавий дегани. Замонавий шоирни доим олдинги давр кишиси сифатида талқин этавериш уни бугунги кун ўқувчисидан узоқлаштиради.

Байрам ва тадбирларда ҳам иложи борича ҳозирги тилга яқин, тушунилиши осон ғазал ва рубоийлар танланиши керак. Ҳикматли сўзлар ёки насрий асарлардан парчаларнинг табдил вариантларидан фойдаланиш мумкин. Истаганлар мураккаброқ ғазалларни кейинчалик ўзи топиб ўқийверади. Муҳими – Навоий ижоди ҳақида ёрқинроқ, тушунарлироқ тасаввур бериш.

Айтганча, Навоий фақат байрамларда ўқиб-ўрганиладиган шоир эмас. Камида зиёлилар учун.

@oriftolib

Жўмрак

1️⃣ Турли асбобларнинг сув тушадиган қисми, тумшуғи, бурни.

Чойнак жўмраги. Обдаста жўмраги.

Супа четидаги ўчоқда қоп-қорайиб, жўмраги кемтик қумғон қопқоқни кўтариб, биқир-биқир қайнарди.
Ш. Тошматов, Эрк қуши.

2️⃣ Баъзи асбоб ва қурилмаларда сув тушиш йўлини очиб-беркитиб турадиган қисми; кран.

Самовар жўмраги. Жўмракни бурамоқ.

📌 Демак,

Жўмрак ✅
Жумрак ❌

@oriftolib

Asl va asil

Bu soʻzlarni koʻp yanglishtirib qoʻllaymiz. Sababi ularning talaffuzi bir-biriga yaqin va baʼzida oʻrni almashganda ham birikmadan maʼno chiqaveradi. Masalan, asl tilla va asil tilla. Nima farqi bor, qay biri toʻgʻri?

Asil soʻzi arabchadan, asliyatda naslli, zotli maʼnolarini anglatadi. Oʻzbek tilida esa aʼlo sifatli; toza, sof (qalbaki, past emas), koʻchma maʼnoda yaxshi xislatlarga, fazilatlarga ega boʻlgan; oliyjanob, bebaho; sof, pok maʼnolarini anglatadi.

Asil tosh birikmasi laʼl, zumrad, brilliant kabi qimmatbaho toshlarni ifodalaydi.

Asl soʻzi ham arabchadan kirgan, asliyatda kelib chiqish maʼnosini bildiradi. Oʻzbek tilida kelib chiqishi; nasli, tagi, kelib chiqqan (asos) joyi, bosh, dastlabki, chin, haqiqiy maʼnolarini anglatadi.

📌 Xoʻsh, asil tilla toʻgʻrimi yoki asl tilla? Asil tilla – sof, toza, boshqa metal aralashtirilmagan tilla degan maʼnoni anglatadi. Asl tilla esa haqiqiy tilla maʼnosiga ega. Soflik maʼnosi nazarda tutilganda asil soʻzini ishlatish kerak. Maʼnosiz ibora yuzaga kelmayotgani uchun bu oʻrinda asl soʻzini ishlatish ham xato emas. Lekin baʼzi oʻrinlarda maʼno farqlanadi va bu ikki soʻzni almashlab qoʻllash xatoga olib keladi.

Masalan:

Asl maqsad ✅
Asil maqsad ❌

Chunki asl maqsad – chin, haqiqiy maqsad. Asil maqsad esa sof, boshqa narsa aralashtirilmagan maqsad boʻlib qoladi va bu xato.

Asil soʻzi asosan narsa-buyumlarni, moddiylikni bildiruvchi soʻzlar bilan ishlatiladi. Uni maqsad, niyat, haqiqat, daraja kabi soʻzlarga nisbatan qoʻllash xatodir.

👉 Toʻliq oʻqish

@oriftolib

Qofiya nima?

Davomi. Boshlanishi bu yerda.

Qofiyadosh soʻzlardagi oxirgi undosh va unlilar toʻla mos kelsa va ohangdoshlik kuchli boʻlsa, bu toʻq qofiya boʻladi. Biroq va firoq toʻq qofiya hosil qiladi.

Majnun va osmon och qofiyaga ega. Garchi ular bir xil undosh bilan tugagan boʻlsa-da, undoshlardan oldingi unlilar har xil, shu sababli ohangdoshlik kamaygan. Dars va bahs soʻzlari ham shunga oʻxshash. Ikkala soʻz ham bir xil undosh bilan tugagan, lekin ulardan oldingi undoshlar turlicha boʻlgani sababli ohangdoshlik pasaygan.

Soʻz oxiridagi tovush yoki qoʻshimchalar farqlanadigan, lekin umumiy ohandoshlik paydo boʻlgan oʻrinlarda ham och qofiya bor deb sanaladi. Masalan, yaraladimi-saralarini, darchadan-barchaga, hech kim-kessin soʻzlari ham qofiyadoshdir.

Shu oʻrinda bir nozik jihat bor. Qoʻshimchalar ham qofiya yasashga xizmat qiladi. Lekin ularning yolgʻiz oʻzi qofiya yasay olmaydi. Kitoblar va daftarlar soʻzi qofiyadosh emas. Garchi ular bir xil tovush bilan tugayotgan boʻlsa-da, qoʻshimchasiz qismi, yaʼni kitob va daftar soʻzlari soʻngidagi undoshlar (b, r) farqli. Shu bois bu yerda qofiya yoʻq.

Bir xil soʻzlar ham qofiyadosh hisoblanmaydi. Masalan, uchun-nechun, soʻroq-besoʻroq soʻzlari qofiyadosh emas. Chunki qoʻshimcha qoʻshilgan, oʻzgarish kiritilgan boʻlsa-da, ular aynan bitta soʻzdir: soʻroq – be-soʻroq; uchun – ne uchun.

👉 1-qism
👉 2-qism
👉 3-qism
👉 4-qism

@oriftolib