Давлат тилида иш юритиш

Давлат ташкилотларида хат-ҳужжатлар давлат тилида ёзилиши кенгайгани сари ўзбек тилини яхшироқ билишга эҳтиёж ортади. Бу борада шу йўналишдаги китоблар катта фойда беради.
2020 йили чоп этилган “Давлат тилида иш юритиш” амалий қўлланмаси расмий хатларни, фармойиш ва буйруқларни, ариза, таржимаи ҳол, билдириш, тилхат, ҳисобот каби маълумот-ахборот ҳужжатларини, турли хизмат ёзишмаларини қандай ёзиш кераклиги ҳақида йўлланмалар беради.

Китобдаги баъзи жузъий хатолар кейинги нашрларда тузатилади деган умиддаман.

Ҳар қандай ходимнинг иши тушадиган энг муҳим ҳужжатлар ҳақида, насиб қилса, мен ҳам кичик тушунтиришлар бераман.

Электрон китоб Давлат тилини ривожлантириш департаменти сайтидан олинди.

@oriftolib

#Сўраган_эдингиз

Қўштирноқнинг қайси шаклини ишлатиш керак?

Обуначилардан бири қўштирноқнинг қайси туридан фойдаланиш кераклиги ҳақида сўраган эди. Шу ҳақда анча-мунча нарса ёзиб қўйгандим. Бу орада @xatoliklar канали шу ҳақда мақола эълон қилиб қолди. Баъзи ўринлари такрор бўлса-да, мен ҳам ёзганларимни эълон қиляпман. Увол бўлмасин 🙃.

Ўзбекчада қайси қўштирноқ туридан фойдаланган маъқул?

Ҳозир энг кенг тарқалгани – “...” шакли. Менимча, мана шуни ишлатган афзал. Нега?

1️⃣ Компютердаги матн муҳаррирларида ўзбек тили клавиатурасида айни шу белги чиқади. Замонга ҳамнафас бўлган яхши. Телефонлардаги клавиатуралар, жумладан, андроид смартфонлардаги Gboard ва Яндекс клавиатураларида ҳам шу вариант асосий қўштирноқ белгиси қилиб олинган.

2️⃣ Шакли чиройли ва ихчам.

❗️ Аслида она тили дарсликларига кўра, „ ... “ шаклидан фойдаланиш керак. Бироқ ўзбекча матнларда қўштирноқ шу дарсликлардагина бу тарзда ишлатилади, холос. Балки, яна бирорта китобда ишлатилгандир. Лекин мен кўрмаганман.

Рус имло тартибига кўра, „ … “ белгисидан қўлда ёзилганда фойдаланилади, босмада « … » белгиси ишлатилади. Бизда ҳам „“ белгисини ёзма шакл учун ишлатса бўлади. Қолган ҳолатларда “” вариантидан фойдаланавериш керак.

Истаганлар русча клавиатурада чиқадиган «» белгиларини бемалол ишлатиши мумкин. Ўзбекча кирил ва лотин клавиатураларида “” чиққани учун мен шуни маъқул кўраман. Хуллас, бу борада “чанқоғингга ишон” шиори амалда.

@oriftolib

Бош ҳарф билан ёзилмайди

Расмий ҳужжатларда, ёзишмаларда энг кўп кўзга ташланадиган хатолардан бири қонун, қарор, фармон, фармойиш, буйруқ каби сўзларни бош ҳарф билан ёзиш. Ҳатто “Ўзбек тилининг асосий имло қоидаларини тасдиқлаш ҳақида”ги қарорда ҳам қонун сўзи гап ичида катта ҳарф билан ёзилган. Умуман, lex.uz даги расмий ҳужжатларга назар ташласангиз, юқоридаги сўзлар бир ўринда бош ҳарф, бошқа бир ўринда кичик ҳарф ёзилганига гувоҳ бўласиз.

Хўш, нега кичик ҳарф билан ёзилиши керак?

1️⃣ Имло қоидаларига кўра, бу сўзлар бош ҳарф билан ёзилиши белгиланмаган.

2️⃣ Тўғри, қарор ёки фармонларни Президент ёки давлатнинг олий ташкилотлари раҳбарлари тасдиқлайди. Бироқ ҳужжатнинг ўзи олий ташкилот ёки мансабни англатмайди.

Қачон бош ҳарф билан ёзиш мумкин?

1️⃣ Саналган сўзларни жумла ичида бош ҳарф билан ёзишни бир ҳолатдагина мантиқий асосласа бўлади. Қарор мисолида кўриб чиқайлик. Ўша қарорнинг ичидагина, олдидаги сарлавҳа-изоҳни ташлаб, айни шу қарорни назарда тутганда бош ҳарф билан ёзиш мантиқли.

2️⃣ Конституция давлатнинг асосий қонуни бўлгани учун, гарчи имло қоидаларида алоҳида тартиб кўрсатилмаган бўлса-да, бош ҳарф билан ёзилиши керак. Олий бош қонун назарда тутилмаган ҳолатларда эса конституция сўзи кичик ҳарф билан ёзилади.

🔎 Давлат тилини ривожлантириш департаменти ва Адлия вазирлиги бу масалага эътибор қаратиб, узил-кесил хулоса берса, яхши бўларди. Тил ва имло бўйича ишлайдиган университет ва институтлар, мутахассисларнинг ҳам фикри жуда муҳим.

Қонунчилик базасидаги имлони ҳам бирхиллаштириш керак. Балки, имло қоидаларининг янги таҳририга аниқ бир қоида ҳам киритилар.

📌 Демак,

Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ✅
Юридик ва ҳақиқий (фактик) конституция тушунчалари бор. ✅
Ўзбекистон Республикасининг ... даги 1-I-сон қонуни ✅
Президентнинг “... тўғрисида”ги фармони ✅
Вазирлар Маҳкамасининг “... тўғрисида”ги қарори ✅
Халқ таълими вазирининг “... тўғрисида”ги буйруғи ✅
Шаҳар ҳокимининг “... тўғрисида”ги фармойиши ✅

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

“Қўшганинг билан қўша қари”

Қисқалик, лўндалик – яхши. Лекин сўз ёки бирикмани ўйламай қисқартириш мазмуннинг ўзгариб кетишига, баъзида жиддий бузилишига сабаб бўлади.

Сарлавҳада берилган гапнинг мазмунини ҳеч ўйлаб кўрганмисиз? Маъноси жуда хунук, тўғрими?

Жумланинг тўлиқроқ варианти – “Аллоҳ қўшгани билан қўша қари”. Бундан ҳам тўлиғи ва тўғриси – “Аллоҳ тақдирингни қўшгани билан қўша қари”.

Бу дуо-алқаш айниқса ёши катталар тилида кўп учрайди. Ёши улуғ, нуроний кишилар боласи, невараси тенгиларга қўшилиш ҳақида, агар жуда зарур бўлмаса, гапирмайди. Бу ерда гап тақдир қўшилиши, умр йўли бирлашиши ҳақида.

Ўйнаб гапирсанг ҳам ўйлаб гапир деган мақолнинг ҳикмати шу жумла мисолида яққол кўринади.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Чех халқ мақолларидан

Чехлар – славян оиласига мансуб халқ. Чехиянинг асосий аҳолиси. АҚШ, Канада, Германия, Исроил, Аргентина, Буюк Британия, Австрия ва бошқа мамлакатларда ҳам яшайди. Чех тилида сўзлашади. Умумий адади – 10 миллиондан ортиқ.

🔹 Пивохўр тарвузга ўхшайди – қорни катталашади, банди қурийди.
🔹 Тежалган пул ишлаб топилганидан кам эмас.
🔹 Ҳақиқат кўзга киради, қулоқни йиртади.
🔹 “Ҳеч нарса қилмайди”ни юзга кўпайтирсанг, ҳўкизни ўлдириши мумкин.
🔹 Шошиб уйлансанг, шошмасдан афсусланасан.
🔹 Энг тўғри соат – ошқозон.

@oriftolib

Ҳозир ва ҳозирда

Эҳтиёж бўлмаса, кераксиз сўз ва қўшимчалардан воз кечиш зарур.

Ҳозирда сўзидаги -да қўшимчаси ана шунақа устидан чизиладиган қўшимчалардан. Чунки усиз ҳам маъно бемалол ифодаланаверади.

Ҳозирда шакли асосан газета тилида ва расмий маълумотларда кўп учрайди. Бадиий матнларда ишлатилмайди ҳисоб.

📌 Демак,

Ҳозирда беморнинг аҳволи қониқарли. 🤔
Ҳозир беморнинг аҳволи қониқарли. ✅

Ҳозирда мактабда тўгараклар иш бошлаган. 🤔
Ҳозир мактабда тўгараклар иш бошлаган. ✅

@oriftolib

​Ўзбек тили бўйича тадқиқот мавзулари

Обуначилардан бири бугунги кундаги энг долзарб, ишланиши керак бўлган лингвистик масалалар, лингвистика йўналишидаги магистрлар учун долзарб мавзулар рўйхатини беришни сўраган эди. Тўғриси, ўзим илмий иш қилмаганим учун бу ҳақда йўл-йўриқ кўрсата олмайман. Бу масалани мутахассислари яхшироқ билади.

Лекин ўзбек тили бўйича ўзим учун қизиқ мавзуларни айтишим мумкин. Шу йўналишда яхши илмий ишлар бўлса, жон деб ўқиб чиққан, танишган бўлардим:

1️⃣ Ўзбек тилининг тўла-тўкис давлат тилига айланиши: муаммолар ва ечимлар.

2️⃣ Имло муаммолари: умумий саводхонлик даражасининг пастлиги, имло бўйича қоидаларнинг нотугаллиги, хилма-хиллик ва чалкашликлар, уларнинг пайдо бўлиш сабаблари ва ечимлар.

3️⃣ Меъёрий ҳужжатлар, жумладан, қонунлар матнларининг лингвистик таҳлили. Камчилик ва ечимлар.

4️⃣ Атамашунослик масалалари. Фанлар, соҳаларга оид атамалар таҳлили. Ўзбекчалаштириш ва чет сўзларни ўзлаштириш, янги пайдо бўлган ва тилимизга кириб келаётган тушунча ва атамаларга ном қўйиш масаласи.

5️⃣ Топонимика. Жойларга от қўйиш ва жой номларини ўзгартириш ҳолатлари таҳлили. Бир хил жой номларининг болалаб кетгани, баъзида асл ўзбекча номлар ўзгартирилаётгани, бу жараёнда соҳа мутахассисларнинг иштироки қай даражада эканига эътибор қаратиш керак. Табиийки, кўтарилган муаммоларга ечимлар ҳам таклиф этилиши зарур.

6️⃣ Бадиий матнлар тилидаги ўзгаришлар. Масалан, XX асрнинг 50-йилларидан 90-йилларгача яратилган бадиий асарлар тилининг ўзига хослиги ва мустақиллик даври адабий асарларининг тили чоғиштирилади. Тилда, ифодада нималар ўзгарди? Қайси давр ёзувчи-шоирларининг тили бойроқ, ўзбекчароқ, халқчилроқ? Баъзи сўз ва ибораларнинг истеъмолдан чиқишига нималар сабаб бўлди?

7️⃣ Бадиий ва публицистик матнларда шевага хос сўзлардан фойдаланиш. Ютуқ ва камчиликлар. Шевага хос сўзларни умумфойдаланишга олиб кирган, адабий тилга сингдира олган ижодкорлар. Бундай сўзлардан мисоллар. Охирги ўттиз йил давомида шевашунослик бўйича қилинган илмий ишларнинг таҳлили.

Ҳозирча шулар.

Мабодо бу борада таклифингиз бўлса, изоҳларда қолдиришингиз мумкин.

@oriftolib

#Сўраган_эдингиз

Хўжа ва хожа

Бу икки сўз форсча хожа сўзидан. Аслиятда обрў-эътиборли киши; хўжайин; савдогар; мураббий каби маъноларни англатади.

Тилимизда хўжа ва хожа маънодош ҳолатда ҳам, фарқли маъноларда ҳам қўлланади.

Хожа сўзи икки хил маънода ишлатилади:

1️⃣ Китобий услубда хўжа, хўжайин маъносида қўлланган. Лекин ҳозир бу маънода ишлатиш эскирган.

2️⃣ Тасаввуфда тариқат машойихларига бериладиган унвонлардан бири. Масалан: Хожа Юсуф Ҳамадоний, Хожа Абдухолиқ Ғиждувоний.

Хўжа сўзи эса:

1️⃣ Бирор кимсанинг ёки нарсанинг эгаси; хўжайин. Бу маънода қўллаш ҳозир эскирган.

2️⃣ Ўзларини чорёрларнинг авлодлари деб ҳисобловчи мусулмонларнинг фахрий номи.

3️⃣ Ўрта Осиёда илгари маълум имтиёзга эга бўлган оқсуяклар ва уларнинг авлодлари.

4️⃣ Хўжазода эркаклар исмига қўшилади.

Хўжайин сўзининг этимологияси ҳам қизиқ. Изоҳли луғатга кўра, хожа сўзи форсчадан рус тилига хозя шаклида ўтгач, бирор жамоага мансубликни билдирувчи -ин қўшимчасини қабул қилган. Хозяин сўзи эса ўзбекчага хўжайин бўлиб ўтган.

Бироқ рус олимлари бошқа фикрда. Масалан, машҳур Фасмер луғатига кўра, хўжайин сўзидаги хожа рус тилига туркий тиллардан ўтган. Қадимги рус тилида хўжайин маъносидаги ходжа сўзи ҳам ишлатилган.

@oriftolib

O‘zbekchasini unutganlar uchun mitti lug‘at

So‘zlashuv tilida juda ko‘p o‘zbekcha yoki o‘zbekchalashgan so‘zlarning o‘rnini yot so‘zlar egallab olgan. Aslida bu so‘zlarning soddaroq, qisqaroq, tushunarliroq o‘zbekcha shakli bor. Lekin negadir begona so‘zlarni qo‘llayveramiz. Bu narsa ongimizga shu qadar singib ketganidan buni ko‘pincha sezmaymiz ham.

Quyida shunday so‘zlarning kichik lug‘ati bilan tanishasiz.

❗️ Chet so‘zlar o‘zbekcha imloda berilgan.

Aklad – oylik, maosh.

Balnisa – kasalxona, shifoxona.

Brat – aka, akaxon.

Vapshe, obshe – umuman. Aslida “umuman” so‘zini ham iloji boricha kam ishlatgan ma’qul.

Golubsi – do‘lma.

Da (telefon ko‘tarilganda) – eshitaman, labbay. Yoki xalqaro “alo” so‘zini ham ishlatish mumkin.

Zdachi – qaytim.

Izdivatsa qilmoq – ustidan kulmoq.

Kanikul – ta’til.

Kapcho‘niy – dudlangan, qoq, sur.

Karochi – qisqasi.

Koja – teri, charm, ko‘n.

Mazgi – miya.

Malades – yashang, yasha, yashavor. Eskilar bu so‘z o‘rnida “barakalla” yoki “borakalloh” degan so‘zni ishlatgan.

Marazilnik – muzlatkich.

Mashennik – firibgar, qallob.

Medsestra – hamshira.

Mo‘shniy – kuchli, zo‘r.

Narmalni – tuzuk, yaxshi, durust, chidasa bo‘ladi. Juda shu so‘zga mehr-muhabbatli bo‘lgan kishi “normal” deb ishlatishi ham mumkin.

Naski – paypoq.

Otdix – dam olish.

Pashti – deyarli.

Prayezd – kira haqi, yo‘lhaqi.

Pro‘pka – tiqilinch (yo‘l); tiqin (idishda).

Po‘pko‘rn – bodroq.

Rayo‘n – tuman. Bu so‘z yoshi kattalar orasida hozir ham ora-sira ishlatilyapti.

Salyo‘niy – tuzlangan, tuzlama, sho‘r.

Svejiy – yangi.

Svet – chiroq.

Subo‘tnik – shanbalik. “Hashar” deyilsa, tamoman o‘zbekcha bo‘ladi.

Travma – jarohat.

Uje – bu so‘z alohida so‘z bilan tarjima qilinmaydi, qo‘shimchalardayoq ma’nosi ifodalanadi. Masalan, “Uje keldim” deyish o‘rniga “kelib bo‘ldim” deyiladi.

Uspet qilmoq – ulgurmoq.

Xalades – ilvira, ilkillama. Bu taomning o‘zbekcha nomini ayrim yoshi katta kishilargina bilsa kerak.

Xaladilnik – sovitkich.

Chtobi – uchun. Masalan, “Men atayin to‘liq gapirib berdim. Chtobi sen tushungin”. “Men tushunishing uchun to‘liq aytdim” deyish qisqa, lo‘nda, o‘zbekcha.

Ekanom qilmoq – tejamoq.

“Irfon” taqvimi (2014)da chop etilgan.

❗️ O‘zbekchalashtirishga qarshi bo‘lganlarga: bu so‘zlarning o‘zbekchasini qo‘llang degan gap aynan sizga atalmagan. Yengil nafas olavering.

Qolganlarga: iloji boricha o‘zbekchasini ishlating, til rivojiga va sofligiga shaxsan hissa qo‘shing.

Bunga o‘xshash yana qanday so‘zlarni bilasiz? Izohlarda qoldiring.

@oriftolib

Nega men tirikman?

Bir kuni tahririyatning Mark Tven ishlaydigan boʻlimiga oʻrtamiyona muallifning bir dasta bemaza sheʼri kelib tushadi. Ularga “Nega men tirikman?” degan umumiy sarlavha qoʻyilgan edi.

Yozuvchi qoʻlyozmani egasiga qaytarar ekan, sarlavha ostiga shunday izoh yozib qoʻyadi: “Chunki siz tahririyatga sheʼrlaringizni oʻzingiz olib kelmadingiz, pochta orqali yubordingiz”.

@oriftolib

​Manzil qanday yoziladi?

Manzillarni yozishda eng koʻp uchraydigan xato – joy va koʻchalar nomi orasiga vergul qoʻyish. Faqat bir holatda – pochta manzilini berishdagina vergul qoʻyish oʻrinli:

100000. Toshkent sh.,
Hamid Olimjon koʻchasi,
5-uy,18-xonadon.

Manzilni bu tartibda berish pochta joʻnatmalari, blankalar, shartnomalar va bank hisob-kitoblarida ishlatiladi.

Pochta va telegraf manzili Oʻzbekiston Respublikasi Aloqa vazirligining pochta qoidalari talablariga muvofiq rasmiylashtiriladi, yaʼni aloqa boʻlimi raqami, respublika, oʻlka, viloyat, tuman, shahar, koʻcha, uy yoki ofis raqami qoʻyiladi.

Eʼtibor bergan boʻlsangiz, yuqoridagi misolda pochta indeksidan keyin nuqta qoʻyilgan, boshqa oʻrinlarda esa vergul ishlatilgan. Indeksdan keyin vergul qoʻyish ham mumkin.

Mabodo koʻzingiz tushgan boʻlsa, Yevropa mamlakatlarida bunga teskari usuldan foydalaniladi. Bizda manzil “kattadan kichikka” tamoyili boʻyicha, yaʼni oldin respublika, keyin viloyat, tuman, koʻcha yozilsa, xalqaro joʻnatmalarda “kichikdan kattaga” uslubi amal qiladi – oldin koʻcha, keyin shahar yoki tuman, viloyat, respublika yoziladi. Menimcha, bu shakl bizga sobiq Ittifoqdan meros. “Kattadan kichikka” tartibi Rossiyada 2005 yili bekor qilinib, manzillarni xalqaro standart boʻyicha yozishga oʻtilgan. Biz ham dunyo standartiga moslashib olsak, yaxshi boʻlardi.

Davomi bor...

@oriftolib

Табақ, табоқ ва товоқ

Табақ сўзи ҳозирги тилимизда ишлатилмайди ҳисоб, табоқ ёки товоқ шаклидан фойдаланамиз. Бу сўзларнинг ҳаммаси арабча табақ сўзининг турли талаффуз кўринишларидир. Лекин ўзбекчада фарқли маъно қирраларига эга.

Табақ арабчада қопқоқ; ликоп, лаганча маъноларини англатади. Ўзбекчада эса:

1️⃣ Олдин китобий тилда товоқ маъносида ишлатилган.

2️⃣ Чоп қилинган босма матнни ўлчаш бирлиги, босма табақ. Лекин ҳозирги тилда асосан табоқ шаклида қўлланяпти.

Табоқ сўзининг маъноси табақ билан бир хил бўлса-да, амалда ундан босмага оид сўзлардагина фойдаланиляпти.

Ош сузиладиган идиш маъносида товоқ шакли қўлланади. Товоқ сўзи шевада тобоқ шаклида ҳам ишлатилади.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

​Арслон сўзи ҳақида

Арслон сўзи туркий тил тарихининг деярли барча даврларида фаол ишлатилган. Ўрхун-Энасой ёзма манбаларида ва “Девони луғатит турк” асарида арслан шаклида қўлланган. Алишер Навоий асарларида ҳам шундай учрайди. Арслон сўзи қардош туркий халқларнинг барчасида арслан, аслан шаклида ишлатилади. Таниқли турколог олим В. Радлов ўз луғатида арслон сўзининг арслан, арсар, арсил, аслан арсилан, арстан шаклларини келтиради. Рамстед бу сўзнинг этимонини арсил калимасига олиб боради ва бу сўзни ар – сарғиш, қизил ранг; арсил сарғиш қизилни ифодаловчи сўз деб кўрсатади.

А. М. Шчербак “Уй ва ваҳший ҳайвонлар номи” мақоласида арслан сўзини, ар – сифат, арсил шу сифатнинг орттирма даражаси ва ан – ҳайвонни билдирувчи сўз деб изоҳ беради. Арслан сўзидаги лан сўзининг асоси, негизи номаълумдир. Шундай бўлса ҳам баъзи олимлар “арслан” даги лан сўзини хитойча “аждарҳо, ҳайвон” маъносидаги сўзга боғлайдилар. Яъни улар ар ёки арсил сўзини сариқ, сарғиш деб олиб, “сариқ аждарҳо” деб таржима қиладилар.

Қоплон эса (қаплан) – қап (қапмоқ, яъни тутмоқ, ушламоқ) + лан;
Сиртлон (сиртлан) – сирит (тиш кўрсатмоқ) + лан.
Бу сўзлардаги лан ҳам ҳайвон билан боғлиқ сўзлардир. Ҳозирча шундай тахминлар бор.

“Девону луғатит турк”да арслан сўзи билан боғлиқ мақоллар ҳам келтирилган:

Алимчи – арслан, беримчи – сичған. (Олувчи арслондир, берувчи эса сичқон кабидир.)
Арслан кўкраса, ат адақи тушанур. (Арслон наъра тортса, отнинг оёқлари чалкашиб кетади.)

📖 “Девону луғатит турк” асари, Баҳром Бафоевнинг “Кўҳна сўзлар тарихи” китоби ва Нишанян сўзлигидан фойдаланилди.

“Шевашунос”дан.

@oriftolib

Чорёр

Чорёр форс тилидан олинган, аслиятда тўрт дўст маъносини билдиради.

Тилимизда пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам вафотидан сўнг халифалик қилган тўрт улуғ саҳобий – Абу Бакр, Умар, Усмон, Али розияллоҳу анҳумни ифодалаш учун ишлатилади.

@oriftolib