Кушхонами ёки қушхона?

Кушхона – чорва молларини сўйиш, гўшт-ёғ тайёрлаш билан шуғулланувчи корхона.

Қушхона – уй қушлари боқиладиган хона, жой.

❗️ Лекин сўзлашув тилида кушхона сўзининг қушхона варианти ҳам ишлатилади. Бу шакл изоҳли луғатга киритилган. Демак, қушхона ҳам хато эмас.

Шу сабабли:

У кушхонада қассоблик қилади. ✅
У қушхонада қассоблик қилади. ✅

@oriftolib

Афзал ва абзал

Бу икки сўзнинг талаффузи бир-бирига яқин бўлгани учун уларни қўллашда хатога йўл қўйиб турилади.

Афзал арабчадан олинган, аслиятда энг фозил, энг фазилатли маъносига эга. Ўзбек тилида эса яхши, аъло, ортиқ маъноларида қўлланади. Афзал кўрмоқ ибораси аъло ҳисобламоқ, ортиқ деб билмоқ маъноларини англатади.

Абзал эса форсчадан кирган бўлиб, аслиятда иш қуроли демак. Ўзбек тилида от-уловни миниш ёки аравага қўшиш учун зарур бўладиган асбоблар мажмуини билдиради. Пойабзал сўзи таркибида эса кийим маъносига эга. Пой (оёқ) + абзал (кийим) = оёқкийим.

Сўзнинг маъноларини билиб олган киши уларни осон фарқлай олади.

📌 Демак,

Буниси афзал, борганим афзал, афзалини танланг ✅
Буниси абзал, борганим абзал, абзалини танланг ❌

От абзали, абзалламоқ, пойабзал ✅
От афзали, афзалламоқ, пойафзал ❌

@oriftolib

Агар ва агарда

Агар гапнинг мазмун-моҳияти, ифода қувватига таъсир этмаса, ортиқча сўз ва қўшимчалардан воз кечиш керак. Агарда сўзидаги -да ана шундай ортиқча қўшимчалардан.

Тўғри, сўзни агарда шаклида қўллаш хато эмас. Лекин яхши матннинг сифатларидан бири лўндалигидир.

Баъзан агарда сўзидан кейин келадиган сўзда ҳам -да қўшимчаси бўлади. Бир хил қўшимчаларни кетма-кет қўллаш жумланинг равонлигини камайтиради:

Агарда бу маъқул келмаса, ўз танловингиздан фойдаланинг. 🧐
Агар бу маъқул келмаса, ўз танловингиздан фойдаланинг. ✅

Агарда сенда вақт бўлганида, бирга бозорга борардик. 🧐
Агар сенда вақт бўлганида, бирга бозорга борардик. ✅
Агар вақтинг бўлганида, бирга бозорга борардик. ✅✅
Вақтинг бўлганида, бирга бозорга борардик. ✅✅

@oriftolib

Сарпойчан

Маъноси: яланг оёқ; оёққа пайпоқ киймай ёки пайтава ўрамай пойабзалнинг ўзини кийган ҳолда.


Қизил паранжисини чимматсиз бошига ташлаб, эски кавушини сарпойчан судраб олган Холнисо эшикдан кириб келди.
А. Мухтор, Опа-сингиллар.

Куз кириб, ҳаво анча салқинлаганига қарамай, Тешабой ташқарида яктакчан, сарпойчан юрган эди.
М. Исмоилий, Фарғона т. о.

Изоҳли луғатдан

@oriftolib

​Мудофаа

Араб тилидан кирган, аслиятда ҳимоя қилиш; ҳимоя, тўсиқ маъноларини англатади. Ўзбек тилида икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Жанговар ҳаракатнинг душман кучлари ҳужумини қайтариш, уларга жиддий талафот етказиш, позицияни қўлда тутиб туриш ва ҳужумга ўтиш учун қулай шароит яратиш мақсадида қўлланадиган бир тури.

Душман мудофааси.
Мудофаа линияси.
Мудофаадан ҳужумга ўтиш.

2️⃣ Душмандан сақланиш, ўзини ҳимоя қилиш учун зарур бўлган ёки ҳозирланган восита ва чоралар мажмуи.

Мамлакатнинг мудофаасини кучайтириш.
Душман мудофаасини ёриб ўтиш.

Немис мудофаасининг ўзаги бўлган тепаликда жон асари кўринмайди.
А. Қаҳҳор, Олтин юлдуз.

📖 Изоҳли луғатдан

@oriftolib

Кўнгилчанми ё кўнгилчанг?

-чан қўшимчаси белги-сифатни билдирувчи сўзлар ясайди: кўнгилчан, ориятчан, бўйчан, шўхчан, таъсирчан, уятчан, хаёлчан, ўйчан каби.

Маълум бир кийимнинг бир ўзини, бошқа кийимларсиз кийганлик маъносидаги сўзларни ҳам ясай олади: яктакчан, кўйлакчан, иштончан, майкачан, маҳсичан, сарпойчан, трусичан сингари.

Юқоридаги каби ўринларда қўшимчани -чанг шаклида ишлатиш хатодир.

📌 Демак,

Кўнгилчан, бўйчан, хаёлчан, кўйлакчан, иштончан ✅
Кўнгилчанг, бўйчанг, хаёлчанг, кўйлакчанг, иштончанг ❌

❗️ Аммо -ча ва -нг алоҳида қўшимча бўлганда ва улар бошқа маънони ифодалаганда бу шаклда ишлатиш мумкин:

Кўнгилчанг бунча нозик бўлмаса!
Кўйлакчанг жуда ярашибди, қизим.

Тепадаги жумлаларда -ча кичрайтириш, -нг эса иккинчи шахс эгалик қўшимчасидир.

@oriftolib

​Тўртликлар

Расул Ҳамзатов

***
“Қушлар, нега жимсиз айни тонг-саҳар?”
“Ёмғир ёғишини тинглаётирмиз”.
“Шоирлар, сиз нега жимсиз бу қадар?”
“Ёмғир ёғишини тинглаётирмиз”.


***
Лочинни шикорга шайлашар бундай:
Уч кун на дон егай ва на сув ичгай.
Ҳокимиятга ташна каслар ҳам шундай:
Ўлгудай оч бўлар, ўлгудай мечкай.


***
Гоҳо шундай: авар тилини четда
На биров тушунар ва на тинглайди.
Тилга, дилга тугун тушган бир пайтда
Мени фақат ёлғиз Аллоҳ англайди.


***
Қамоқда бўлмадим, лек Кремлда
Каттаконлар билан ўтирдим бирга.
Ярим умрим ўтди гўё уйқуда,
Сочга оқ, дилга доғ тушди беҳуда.


Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

👉 Русчасини ўқиш

@oriftolib

#Сўраган_эдингиз

Рақам ва -та: қўшиб ёзиладими ёки ажратиб?

Рақамларга сўз ва қўшимчалар қўшиб ёзилмайди. Аммо айрим муаллифлар -та қўшимчасини сонга қўшиб ёзяпти экан. Шу ҳақида фикримни сўрашган эди. Такрор бўлса-да, бу борадаги баъзи мулоҳазаларимни айтиб ўтсам.

Менимча, рақамларга -та қўшимчасини бириктириб ёзаётганларнинг асоси шундай: сон сўз кўринишида берилганда қўшимчалар сўз таркибида бўлади. Демак, рақам сифатида ёзилганда ҳам қўшиб ёзиш керак. Лекин бу қараш – хато. Нега?

1️⃣ Ҳар қандай имло қоидасидан мақсад нутқни аниқ, тушунарли ифодалаш. 15та, 20та, 30та кўринишидан кўра 15 та, 20 та, 30 та шакли осон тушунилади.

2️⃣ Имло қоидаларида рақамга қўшимчани қўшиб ёзиш ҳақида ҳеч бир қоида йўқ. Тўғри, ажратиб ёзиш ҳақида ҳам ҳеч нарса айтилмаган. Лекин имло қоидалари ичида -та қўшимчаси қатнашган мисол бор. Унда қўшимча рақамдан ажратиб ёзилган. Менимча, бу ҳам далил бўла олади.

📌 Демак,

Ўнта, ўн бешта, йигирмата, юзта, мингта, миллионта ✅
10 та, 15 та, 20 та, 100 та, 1 000 та, 1 000 000 та ✅

10та, 15та, 20та, 100та, 1 000та, 1 000 000та, 1000та, 1000000та ❌

@oriftolib

Islohtalab imlo: yonma-yon undoshlar

1995-yilgi “Oʻzbek tilining asosiy imlo qoidalari”da yonma-yon keladigan undoshlarning imlosi boʻyicha shunday qoida belgilangan:

metall, kilogramm, kilovatt, kongress kabi oʻzlashma soʻzlar oxirida bir undosh aytilsa ham, ikki harf yoziladi. Lekin bunday soʻzga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qism qoʻshilsa, soʻz oxiridagi bir harf yozilmaydi: metall + lar = metallar, kilogramm + mi = kilogrammi kabi.

Yangilanadigan imlo qoidalarida bunga oʻzgartirish kiritish kerak. Yakka holda ham, qoʻshimchalar qoʻshilganda ham bitta harf yozilishi oʻzbek tili tabiatiga mosroq boʻladi. Hozirgi qoida rus tili imlosidan koʻr-koʻrona koʻchirilgan.

🟢 Imlo talaffuzga qancha yaqin kelsa, tushunilishi ham shuncha osonlashadi.

Hozirgi qoidalarga koʻra yozilganda baʼzida tushunarsiz holatlar kelib chiqadi:

kilogrammi
Bunda nima nazarda tutilgan? “Kilogrammi?” deb soʻrayaptimi yo biror narsaning kilogrami haqida gap ketyaptimi?

Mann, Yohann, Pruss kabi kishi nomlari haqida ham shunday fikr aytish mumkin. Ularni ham Man, Yohan, Prus deb yozgan afzal.

🟢 Xullas, oʻzi talaffuz etilmaydigan va oʻquvchini chalkashtiradigan harfni saqlab qolishga hech qanday ehtiyoj yoʻq.

🔄 Mavzuga aloqador:
🔹 Islohtalab qoidalar: -ganda va vergul
🔹 Charlzmi yo Karl?
🔹 Yo qoʻshib, yo chiziqcha bilan yozilsin
🔹 Imlo islohi: xalqaro tashkilot va brendlar nomi
🔹 Xorijiy joy nomlari imlosi va erkinlik hissi

@oriftolib

Адил ва адл

Бу икки сўз пароним бўлгани, талаффузи яқинлиги сабаб уларни қўллашда кўп хато қилинади. Шакли яқин бўлса-да, маъноси бир-биридан кескин фарқ қилади.

Адил сўзи арабчадан, аслиятда тенг, баробар маъноларини билдиради. Ўзбек тилида икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Тўғри, эгилмаган, букилмаган, тикка.

2️⃣ Бурилмаган, тўппа-тўғри.

Адл сўзи эса адолат, одиллик маъноларини англатади. У ҳам араб тилидан кирган, аслиятда ҳам шу маънода.

📌 Демак,

Адил қомат, адил чизиқ, адил одам, адил иморат, адиллик ✅
Адл қомат, адл чизиқ, адл одам, адл иморат, адллик ❌

Адлу инсоф, адлу адолат, адл кучи ✅
Адилу инсоф, адилу адолат, адил кучи ❌

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib

Маддоҳ

Бугун маддоҳ сўзи фақат салбий маънода қўлланяпти. Қадимда унинг ижобий ёки нейтрал маъноси ҳам бўлган.

Араб тилидан кирган бу сўз аслиятда мадҳ қилувчи; Худога ҳамду сано айтувчи маъноларини билдиради.

Ўтмишда бозор ва кўча-кўйларда одам тўплаб, ваъз-насиҳат айтувчи кишилар ҳам маддоҳлар дейилган. Чунки улар ўз маърузаларида диндан, шариатдан гапирганлар, Аллоҳни улуғлаб, мадҳ этганлар.

Сўз мақтовчи, мадҳ қилувчи; хушомадгўй маъноларида қадимда ҳам ишлатилган. Бу унинг кўчма маъносидир. “Душман фирибин кўп ема ва маддоҳ хушомадин чин дема”, дейди Навоий ҳазрат. Менимча, маддоҳнинг маъноси бора-бора фақат шахсларни мақтовчиларга нисбатан ишлатила бошлаган.

Бугунги жонли тилда бу сўз тилёғламалик қилувчи, хушомад орқали кимгадир яхши кўринишни истовчи деган мазмунни ташияпти. Бундай маддоҳлик ҳамма замонларда қораланган, динимиз қатъий қайтарган тубан ишдир.

@oriftolib

Четдан сўз олиш тилни бойитадими, камбағаллаштирадими?

Ахир тил ўз имконияти билангина бойимайди, чет тиллардан ҳам сўз кириши керак, деган мулоҳаза ҳам бор. Тўғри, шундай. Лекин битта нарсани фарқлаб олиш керак. Агар бирор-бир тушунчани билдирувчи сўз тилда йўқ бўлса ва унинг ўрнини чет сўз тўлдирса, бу бойишдир. Ҳатто тилда бор сўз билан ёнма-ён, маънодош бўлиб қўлланишини ҳам ижобий қабул қилиш мумкин. Аммо хорижий сўз ўзи тилда бўлган, ишлатилган ёки ишлатилаётган бирор сўзни сиқиб чиқарса, бу бойиш эмас, камбағаллашишдир.

Бу қоида фақат русча сўзларга эмас, араб, форс тилидан кирган сўзларга ҳам тегишлидир. Ўзбекча тотув, иноқ каби сўзлар ўрнини арабча аҳил эгаллаб олса; олдин, илгари, бурун каби сўзларимизни қўйиб, ҳар жойда аслан арабча аввални ишлатсак, ўзбекча бошлиқ ўрнига форсча раҳбар оммалашиб кетса, бу тилнинг заифлашишидир. Аслида, аҳил, аввал ва раҳбар ўзбекчалашиб бўлган, уларнинг бегоналиги сезилмайди ҳисоб. Бироқ шунда ҳам улар асосий сўзга айланмаслиги, ўзбекча маънодошларидан бироз қуйида туриши керак. Тилнинг кучи шунда кўринади.

@oriftolib

Тилга муносабат

Руслардаги тил ғурурига ҳавасим келади. Зиёлиларини қўя туринг, ижтимоий тармоқлардаги оддий фойдаланувчилар ҳам деярли хатосиз ёзади. Бирор сўз ёки иборада янглишсангиз, дарров тўғрилашади. Албатта, интернет тилида хос сўзлар ва жаргонлар кўп учрайди. Лекин умумий савия баланд.

Кузатган бўлсангиз, ҳатто ўзбеклар ҳам русчадаги хатоларни дарров пайқайди, баъзида дакки беради, тузаттиради. Аммо ўзбекчадаги хатолар нимагадир табиий қабул қилинади. Олий маълумотли, ўқимишли кишилар ҳам бемалол саводсизларча ёзиши мумкин. Бу масалада руслардан ўрнак олишимиз керак.

@oriftolib

#Сўраган_эдингиз

Қўштомоқ – кекирдак олмаси

Эркаклар томоғидаги бўртиқ ўзбекчада нима деб аталашини сўрашган эди. Топган-тутганларим бўйича маълумот бераман.

Бу сўз ўзбекчада кекирдак олмаси, қўштомоқ дейилади. Лекин бу икки атама изоҳли луғатга киритилмаган. Баъзи манбаларда қалқонсимон тоғай, кекирдак бўртиғи вариантлари ҳам учрайди.

Бир сўз билан атаган қулайроқ, шунинг учун менга қўштомоқ варианти маъқул. У илмий адабиётларда ҳам қўлланган экан.

А. Дибонинг “Туркий тилларнинг таянч лексикаси этимологик луғати” китобида ёзилишича, кекирдак олмаси қадимги туркий тилда бўғирдақ дейилган. Ҳозир тилимизда ишлатиладиган бўғмоқ, бўғиз, буқоқ, боғламоқ, боғлам, боғич сўзлари ана шу бўғирдақ билан ўзакдош. Бу сўзларнинг асоси бўғ сўзидир. Аммо бўғирдақ сўзи ҳозирги ўзбек тилида ишлатилмайди.

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib