#Эслатма

Мутлақ ✅
Мутлоқ ❌

Mutlaq ✅
Mutloq ❌

@oriftolib

“Э” ҳарфли сўзлар имлоси

Кирил ёзуви э товушини ифода этишда нуқсонли. Чунки сўз бошида э ҳарфи билан берилган бу товуш қолган ҳолатларда асосан е ҳарфи билан ифодаланади. Масалан, эркин, элак; берк, челак, толе, кафе, феъл, шеър.

Чет тиллардан кирган камсонли сўзларда бу товуш сўз ичида ва охирида э билан ёзилиши мумкин: дуэт, каноэ, киноэкран, поэма, каратэ, алоэ, полиэтилен, маэстро, таэквондо.

Аммо ўзбекча ёки чет сўзлиги билинмай кетган арабча ва форсча сўзлар таркибида ҳам баъзан э ҳарфи келиши мумкин. Булар иккинчи қисми э билан бошланувчи қўшма сўзлар ёки бе- олдқўшимчасини олган сўзлардир. Уларнинг жами сони ўнтача, холос. Масалан, эчкиэмар, картошкаэккич, беэътибор, беэга, беэътироз.

❗️ Бундай сўзларнинг эътиборли жиҳати э ҳарфидан олдин унли ҳарф келишидир. Эчкиэмар сўзининг и унлиси туширилган эчкемар варианти ҳам бор. Бунда э ҳарфи е га айланяпти. Чунки ундан олдинги к ҳарфи ундош товушни ифода этади.

Лотин ёзувида ана шу камчилик йўқ. Э товуши барча ўринларда e ҳарфи билан ифодаланади.

📌 Демак,

Эчкиэмар, эчкемар, беэътибор, беэга ✅
Эчкиемар, эчкэмар, бееътибор, беега ❌

Каноэчи, алоэ, маэстро, поэзия ✅
Каноечи, алое, маестро, поезия ❌

Лотин ёзувида:
Echkiemar, echkemar, beeʼtibor, beega ✅
Echkiyemar, beyeʼtibor, beyega ❌

Kanoechi, aloe, maestro, poeziya ✅
Kanoyechi, aloye, mayestro, poyeziya ❌

@oriftolib

“Отвес”нинг ўзбекчаси нима?

Кўп сўзларнинг ўзбекчаси ёки тилимизда эскидан қўлланган муқобили бўла туриб, ишлатмаймиз. Масалан, қурилишда девор, устун, эшик кабиларнинг тиклигини аниқлаш учун бир учига тош ёки темир боғланган ипли асбоб ишлатилади. Усталар унинг русча номидан фойдаланади – отвес.
Минг йиллардан бери уй қуриб келаётган халқда наҳот шу оддий мосламанинг номи бўлмаса?! Бор, нега бўлмасин? Унутилган, холос.

Бу ускуна ўзбек тилида шоқул ёки шовун дейилади.

Шоқулнинг илдизи ҳиндча сахул сўзига бориб тақалади. Сахул ипга боғлаб осилтирилган қўрғошин соққани англатган. У шоқул шаклида араб тилига, сўнг ўзбекчага ўтган.

Шовун сўзи эса аслан ўзбекча. Унинг маъноси шоқул билан бир хил.

@oriftolib

Кушхонами ёки қушхона?

Кушхона – чорва молларини сўйиш, гўшт-ёғ тайёрлаш билан шуғулланувчи корхона.

Қушхона – уй қушлари боқиладиган хона, жой.

❗️ Лекин сўзлашув тилида кушхона сўзининг қушхона варианти ҳам ишлатилади. Бу шакл изоҳли луғатга киритилган. Демак, қушхона ҳам хато эмас.

Шу сабабли:

У кушхонада қассоблик қилади. ✅
У қушхонада қассоблик қилади. ✅

@oriftolib

Афзал ва абзал

Бу икки сўзнинг талаффузи бир-бирига яқин бўлгани учун уларни қўллашда хатога йўл қўйиб турилади.

Афзал арабчадан олинган, аслиятда энг фозил, энг фазилатли маъносига эга. Ўзбек тилида эса яхши, аъло, ортиқ маъноларида қўлланади. Афзал кўрмоқ ибораси аъло ҳисобламоқ, ортиқ деб билмоқ маъноларини англатади.

Абзал эса форсчадан кирган бўлиб, аслиятда иш қуроли демак. Ўзбек тилида от-уловни миниш ёки аравага қўшиш учун зарур бўладиган асбоблар мажмуини билдиради. Пойабзал сўзи таркибида эса кийим маъносига эга. Пой (оёқ) + абзал (кийим) = оёқкийим.

Сўзнинг маъноларини билиб олган киши уларни осон фарқлай олади.

📌 Демак,

Буниси афзал, борганим афзал, афзалини танланг ✅
Буниси абзал, борганим абзал, абзалини танланг ❌

От абзали, абзалламоқ, пойабзал ✅
От афзали, афзалламоқ, пойафзал ❌

@oriftolib

Агар ва агарда

Агар гапнинг мазмун-моҳияти, ифода қувватига таъсир этмаса, ортиқча сўз ва қўшимчалардан воз кечиш керак. Агарда сўзидаги -да ана шундай ортиқча қўшимчалардан.

Тўғри, сўзни агарда шаклида қўллаш хато эмас. Лекин яхши матннинг сифатларидан бири лўндалигидир.

Баъзан агарда сўзидан кейин келадиган сўзда ҳам -да қўшимчаси бўлади. Бир хил қўшимчаларни кетма-кет қўллаш жумланинг равонлигини камайтиради:

Агарда бу маъқул келмаса, ўз танловингиздан фойдаланинг. 🧐
Агар бу маъқул келмаса, ўз танловингиздан фойдаланинг. ✅

Агарда сенда вақт бўлганида, бирга бозорга борардик. 🧐
Агар сенда вақт бўлганида, бирга бозорга борардик. ✅
Агар вақтинг бўлганида, бирга бозорга борардик. ✅✅
Вақтинг бўлганида, бирга бозорга борардик. ✅✅

@oriftolib

Сарпойчан

Маъноси: яланг оёқ; оёққа пайпоқ киймай ёки пайтава ўрамай пойабзалнинг ўзини кийган ҳолда.


Қизил паранжисини чимматсиз бошига ташлаб, эски кавушини сарпойчан судраб олган Холнисо эшикдан кириб келди.
А. Мухтор, Опа-сингиллар.

Куз кириб, ҳаво анча салқинлаганига қарамай, Тешабой ташқарида яктакчан, сарпойчан юрган эди.
М. Исмоилий, Фарғона т. о.

Изоҳли луғатдан

@oriftolib

​Мудофаа

Араб тилидан кирган, аслиятда ҳимоя қилиш; ҳимоя, тўсиқ маъноларини англатади. Ўзбек тилида икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Жанговар ҳаракатнинг душман кучлари ҳужумини қайтариш, уларга жиддий талафот етказиш, позицияни қўлда тутиб туриш ва ҳужумга ўтиш учун қулай шароит яратиш мақсадида қўлланадиган бир тури.

Душман мудофааси.
Мудофаа линияси.
Мудофаадан ҳужумга ўтиш.

2️⃣ Душмандан сақланиш, ўзини ҳимоя қилиш учун зарур бўлган ёки ҳозирланган восита ва чоралар мажмуи.

Мамлакатнинг мудофаасини кучайтириш.
Душман мудофаасини ёриб ўтиш.

Немис мудофаасининг ўзаги бўлган тепаликда жон асари кўринмайди.
А. Қаҳҳор, Олтин юлдуз.

📖 Изоҳли луғатдан

@oriftolib

Кўнгилчанми ё кўнгилчанг?

-чан қўшимчаси белги-сифатни билдирувчи сўзлар ясайди: кўнгилчан, ориятчан, бўйчан, шўхчан, таъсирчан, уятчан, хаёлчан, ўйчан каби.

Маълум бир кийимнинг бир ўзини, бошқа кийимларсиз кийганлик маъносидаги сўзларни ҳам ясай олади: яктакчан, кўйлакчан, иштончан, майкачан, маҳсичан, сарпойчан, трусичан сингари.

Юқоридаги каби ўринларда қўшимчани -чанг шаклида ишлатиш хатодир.

📌 Демак,

Кўнгилчан, бўйчан, хаёлчан, кўйлакчан, иштончан ✅
Кўнгилчанг, бўйчанг, хаёлчанг, кўйлакчанг, иштончанг ❌

❗️ Аммо -ча ва -нг алоҳида қўшимча бўлганда ва улар бошқа маънони ифодалаганда бу шаклда ишлатиш мумкин:

Кўнгилчанг бунча нозик бўлмаса!
Кўйлакчанг жуда ярашибди, қизим.

Тепадаги жумлаларда -ча кичрайтириш, -нг эса иккинчи шахс эгалик қўшимчасидир.

@oriftolib

​Тўртликлар

Расул Ҳамзатов

***
“Қушлар, нега жимсиз айни тонг-саҳар?”
“Ёмғир ёғишини тинглаётирмиз”.
“Шоирлар, сиз нега жимсиз бу қадар?”
“Ёмғир ёғишини тинглаётирмиз”.


***
Лочинни шикорга шайлашар бундай:
Уч кун на дон егай ва на сув ичгай.
Ҳокимиятга ташна каслар ҳам шундай:
Ўлгудай оч бўлар, ўлгудай мечкай.


***
Гоҳо шундай: авар тилини четда
На биров тушунар ва на тинглайди.
Тилга, дилга тугун тушган бир пайтда
Мени фақат ёлғиз Аллоҳ англайди.


***
Қамоқда бўлмадим, лек Кремлда
Каттаконлар билан ўтирдим бирга.
Ярим умрим ўтди гўё уйқуда,
Сочга оқ, дилга доғ тушди беҳуда.


Рус тилидан
Ориф Толиб
таржимаси

👉 Русчасини ўқиш

@oriftolib

#Сўраган_эдингиз

Рақам ва -та: қўшиб ёзиладими ёки ажратиб?

Рақамларга сўз ва қўшимчалар қўшиб ёзилмайди. Аммо айрим муаллифлар -та қўшимчасини сонга қўшиб ёзяпти экан. Шу ҳақида фикримни сўрашган эди. Такрор бўлса-да, бу борадаги баъзи мулоҳазаларимни айтиб ўтсам.

Менимча, рақамларга -та қўшимчасини бириктириб ёзаётганларнинг асоси шундай: сон сўз кўринишида берилганда қўшимчалар сўз таркибида бўлади. Демак, рақам сифатида ёзилганда ҳам қўшиб ёзиш керак. Лекин бу қараш – хато. Нега?

1️⃣ Ҳар қандай имло қоидасидан мақсад нутқни аниқ, тушунарли ифодалаш. 15та, 20та, 30та кўринишидан кўра 15 та, 20 та, 30 та шакли осон тушунилади.

2️⃣ Имло қоидаларида рақамга қўшимчани қўшиб ёзиш ҳақида ҳеч бир қоида йўқ. Тўғри, ажратиб ёзиш ҳақида ҳам ҳеч нарса айтилмаган. Лекин имло қоидалари ичида -та қўшимчаси қатнашган мисол бор. Унда қўшимча рақамдан ажратиб ёзилган. Менимча, бу ҳам далил бўла олади.

📌 Демак,

Ўнта, ўн бешта, йигирмата, юзта, мингта, миллионта ✅
10 та, 15 та, 20 та, 100 та, 1 000 та, 1 000 000 та ✅

10та, 15та, 20та, 100та, 1 000та, 1 000 000та, 1000та, 1000000та ❌

@oriftolib

Islohtalab imlo: yonma-yon undoshlar

1995-yilgi “Oʻzbek tilining asosiy imlo qoidalari”da yonma-yon keladigan undoshlarning imlosi boʻyicha shunday qoida belgilangan:

metall, kilogramm, kilovatt, kongress kabi oʻzlashma soʻzlar oxirida bir undosh aytilsa ham, ikki harf yoziladi. Lekin bunday soʻzga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qism qoʻshilsa, soʻz oxiridagi bir harf yozilmaydi: metall + lar = metallar, kilogramm + mi = kilogrammi kabi.

Yangilanadigan imlo qoidalarida bunga oʻzgartirish kiritish kerak. Yakka holda ham, qoʻshimchalar qoʻshilganda ham bitta harf yozilishi oʻzbek tili tabiatiga mosroq boʻladi. Hozirgi qoida rus tili imlosidan koʻr-koʻrona koʻchirilgan.

🟢 Imlo talaffuzga qancha yaqin kelsa, tushunilishi ham shuncha osonlashadi.

Hozirgi qoidalarga koʻra yozilganda baʼzida tushunarsiz holatlar kelib chiqadi:

kilogrammi
Bunda nima nazarda tutilgan? “Kilogrammi?” deb soʻrayaptimi yo biror narsaning kilogrami haqida gap ketyaptimi?

Mann, Yohann, Pruss kabi kishi nomlari haqida ham shunday fikr aytish mumkin. Ularni ham Man, Yohan, Prus deb yozgan afzal.

🟢 Xullas, oʻzi talaffuz etilmaydigan va oʻquvchini chalkashtiradigan harfni saqlab qolishga hech qanday ehtiyoj yoʻq.

🔄 Mavzuga aloqador:
🔹 Islohtalab qoidalar: -ganda va vergul
🔹 Charlzmi yo Karl?
🔹 Yo qoʻshib, yo chiziqcha bilan yozilsin
🔹 Imlo islohi: xalqaro tashkilot va brendlar nomi
🔹 Xorijiy joy nomlari imlosi va erkinlik hissi

@oriftolib

Адил ва адл

Бу икки сўз пароним бўлгани, талаффузи яқинлиги сабаб уларни қўллашда кўп хато қилинади. Шакли яқин бўлса-да, маъноси бир-биридан кескин фарқ қилади.

Адил сўзи арабчадан, аслиятда тенг, баробар маъноларини билдиради. Ўзбек тилида икки хил маънода қўлланади:

1️⃣ Тўғри, эгилмаган, букилмаган, тикка.

2️⃣ Бурилмаган, тўппа-тўғри.

Адл сўзи эса адолат, одиллик маъноларини англатади. У ҳам араб тилидан кирган, аслиятда ҳам шу маънода.

📌 Демак,

Адил қомат, адил чизиқ, адил одам, адил иморат, адиллик ✅
Адл қомат, адл чизиқ, адл одам, адл иморат, адллик ❌

Адлу инсоф, адлу адолат, адл кучи ✅
Адилу инсоф, адилу адолат, адил кучи ❌

👉 Тўлиқ ўқиш

@oriftolib