КЫЫЛ УОЛА СЭРГЭЙ СИБИЭРЭП НЬУРБАҔА ТУОХ СЫҺЫАННААҔЫЙ?
“Ньурба хаһыатын 37-с нүөмэригэр тахсыбыт” диэн ыйыылаах бэрт дьикти, үгүс-элбэх киһи аатын үрүт үөһэ ахтан муннарар аҥардаах суруйуу бассаап ситиминэн бу күһүҥҥүттэн тарҕанна. Мин бастаан мэнээк суруйуу диэн болҕойо барбатаҕым, онтон кэнники “Сибиэрэп Ньурба киһитэ буолара кырдьык дуо?” диэн дьон ыйытара элбээн, Сергей Афанасьевич туһунан балачча үөрэппит, чинчийбит, документальнай киинэ устубут, үбүлүөйдээх ыһыахтарын тэрийсибит уонна хаан-уруу аймаҕа буоларым да быһыытынан, быһаарыы суруйдахпына сатанар дии санаатым.
Кыыл Уола Сэргэй Сибиэрэп кимтэн, хаһан, ханна төрөөбүтэ чопчу биллэр. СӨ Национальнай архыыбыгар уурулла сытар Ботомоойу Казанскай таҥаратын дьиэтин метрическэй кинигэтигэр 1900 сыл бэс ыйын 25 күнүгэр Түбэй нэһилиэгин олохтоохторо Афанасий Антонов, Матрена Алексеева кэргэттэригэр Сергей диэн уол оҕо төрөөбүтүн туһунан суруллубут.
Улуу киһи бэйэтин тылыттан ГЧИ харалла сытар “Олоҕум кэпсээнэ” диэн ахтыытын 2010 c. тахсыбыт “Түбэй” диэн кинигэҕэ киллэрбиппит. Онно суруллар: “Мин Сунтаар улууһугар, Тирэҕэ (Түбэй) нэһилиэгэр, Дьүккүйээн аҕатын ууһугар, Ыгыатта үрэххэ Төгүрүөн диэн сиргэ 1891 c. (кини өр кэмҥэ тоҕус сылы эбинэн сылдьыбыта биллэр) төрөөбүтүм. Билигин “Ыгыатта” холкуос чилиэнэбин. Хос өбүгэм – Атах Дьаархан диэн ыалы кэрийэ сылдьар киһи эбитэ үһү. Ол киһи Төгүл диэн уоллааҕа үһү. Төгүлтэн Дьапта диэн киһи төрөөбүт. Ол Дьаптаттан мин аҕам Кыыл Хонооһой төрөөбүт. Мин ийэм Хара Мотуруона диэн этэ. Мин аҕам уонна эһэм тойуктаах, олоҥхоһут, үҥкүүһүт эбиттэр. Ийэм эмиэ олоҥхоһут эбит”.
Эһэтэ Дьапта Омтоон үһүс кэргэнэ – Бүргэс Балбаара. Бу кыыс Ньурба Малдьаҕарыттан төрүттээх. Ыаллыы улуус дьоно эрдии-ойохтуу буолаллара манан буолуо дуо.
Кыыл Уола бэйэтин ахтыытыттан: “Аҕам мин сэттэ саастаах уол буолтум кэннэ тайҕаттан эргиллэн кэлэр. Ол кэлэн ийэбин саҥа эриттэн былдьаан дьиэтигэр төттөрү аҕалбыт, оттон миигин иитийэх дьоммуттан бэйэтигэр ылбыт. Онон биһиги холбоһон ыал буолан олорбуппут... Мин туос сылгы, туос ынах быстан оонньоон ыһыах уура, ытык дабата, ыалларым оҕолорун ыҥыртаан үҥкүү тыла этэ, ойууннуу кыыра, туойа оонньуур этим. Тоҕус сааспыттан ыла ыһыахха, ойуун кыырыытыгар сылдьар идэлэммитим. Онтон ыһыахха бэйэм саастаах оҕолорбор үҥкүү тыла этэр буолбутум. Үҥкүүһүттэри, олоҥхоһуттары, ойууттары олус таптаан истэрим уонна үтүктэрим.
Таҕа Уола Ырдьаҥ Дьаакып диэн бэйэм нэһилиэгим киһитэ ааттаах олоҥхоһут, үҥкүүһүт киһи баар этэ. Ол киһи этэрэ: “Нокоо, эн төрүттэриҥ бары тойуктаахтар, бары үҥкүүһүттэр, бары олоҥхоһуттар этэ. Эн ону удьуордаабыт быһыылааххын. Былыргы сахалар этэллэринэн ыйаахтаах төрүт ырыаһыт саха идэтин бары көрүҥүн барытын ситэриэхтээх... Аҥардас ырыаһыт эбэтэр олоҥхоһут эрэ буоллаҕына тоҕус сиртэн туттарыылаах улуу ырыаһыт буолбат. Онон уолбун, эйигин, уһуйан көрүөм, бэйэм ыччата суох киһибин, ыччаппын тоҕо туойан кэбиспит киһибин. Ити саха тоҕус дуомнаах идэлэрин 81 төгүлүн кыайан бүтэрбэккэбин сэттээх ырыаһыппын. Эн итини барытын бүтэрэргэ дьулуһар буол, ону бүтэрдэххинэ дьоллоох олоххо олоруоҥ.” ...Билигин тоҕус дуомнаах, 81 төгүллээх саха идэтин үгүс арааһын билэн, кэнники кэнчээри ыччакка хаалларарга баҕарабын уонна онно үлэлииргэ бэйэбэр сорук ылынабын”. Дьэ, хайдахтаах улуу соругу нэһилиэгин киһитэ киниэхэ итэҕэйэн, сүктэрэн хаалларбытый? Ол да иһин Кыыл Уола уус-уран дьоҕур бары көрүҥэр чыпчаал ситиһиилээх толорооччу, ону таһынан ыччаты бу идэлэригэр үөрэппит улуу уһуйааччы буолбут эбит. "Олоҕум кэпсээнэ" диэҥҥэ Ньурбаҕа улааппытым диэн биир да сиргэ бэлиэтээбэтэх.
Н.Е. Петров “Улуу оһуокайдьыт, чулуу тойуксут” диэн кинигэтигэр Зверев бэйэтин тылыттан суруйбута баар. Уон биирдээх-иккилээх кыра уол бэркэ хайҕанан, улахан дьон ортотугар туох баар кымыс үрдүн, ыһыахтары кэрийэ сылдьан уонна борокуоттаахтар тэрийэр атыы-эргиэн дьаарбаҥкаларыгар, анаан-минээн тэриллэр үп-харчы оонньуур, дьон-сэргэ тоҕуоруйар ат сүүрдүүлэригэр үҥкүү тыла этэр буолбут. “Дьүдэйэн, адьас харааччы хатан хаалар, уон тарбаҕым ыырааҕын быыһа соролоон түһэр буолара” – диэн ытык ырыаһыт ахтара, диир.
С.А.
“Ньурба хаһыатын 37-с нүөмэригэр тахсыбыт” диэн ыйыылаах бэрт дьикти, үгүс-элбэх киһи аатын үрүт үөһэ ахтан муннарар аҥардаах суруйуу бассаап ситиминэн бу күһүҥҥүттэн тарҕанна. Мин бастаан мэнээк суруйуу диэн болҕойо барбатаҕым, онтон кэнники “Сибиэрэп Ньурба киһитэ буолара кырдьык дуо?” диэн дьон ыйытара элбээн, Сергей Афанасьевич туһунан балачча үөрэппит, чинчийбит, документальнай киинэ устубут, үбүлүөйдээх ыһыахтарын тэрийсибит уонна хаан-уруу аймаҕа буоларым да быһыытынан, быһаарыы суруйдахпына сатанар дии санаатым.
Кыыл Уола Сэргэй Сибиэрэп кимтэн, хаһан, ханна төрөөбүтэ чопчу биллэр. СӨ Национальнай архыыбыгар уурулла сытар Ботомоойу Казанскай таҥаратын дьиэтин метрическэй кинигэтигэр 1900 сыл бэс ыйын 25 күнүгэр Түбэй нэһилиэгин олохтоохторо Афанасий Антонов, Матрена Алексеева кэргэттэригэр Сергей диэн уол оҕо төрөөбүтүн туһунан суруллубут.
Улуу киһи бэйэтин тылыттан ГЧИ харалла сытар “Олоҕум кэпсээнэ” диэн ахтыытын 2010 c. тахсыбыт “Түбэй” диэн кинигэҕэ киллэрбиппит. Онно суруллар: “Мин Сунтаар улууһугар, Тирэҕэ (Түбэй) нэһилиэгэр, Дьүккүйээн аҕатын ууһугар, Ыгыатта үрэххэ Төгүрүөн диэн сиргэ 1891 c. (кини өр кэмҥэ тоҕус сылы эбинэн сылдьыбыта биллэр) төрөөбүтүм. Билигин “Ыгыатта” холкуос чилиэнэбин. Хос өбүгэм – Атах Дьаархан диэн ыалы кэрийэ сылдьар киһи эбитэ үһү. Ол киһи Төгүл диэн уоллааҕа үһү. Төгүлтэн Дьапта диэн киһи төрөөбүт. Ол Дьаптаттан мин аҕам Кыыл Хонооһой төрөөбүт. Мин ийэм Хара Мотуруона диэн этэ. Мин аҕам уонна эһэм тойуктаах, олоҥхоһут, үҥкүүһүт эбиттэр. Ийэм эмиэ олоҥхоһут эбит”.
Эһэтэ Дьапта Омтоон үһүс кэргэнэ – Бүргэс Балбаара. Бу кыыс Ньурба Малдьаҕарыттан төрүттээх. Ыаллыы улуус дьоно эрдии-ойохтуу буолаллара манан буолуо дуо.
Кыыл Уола бэйэтин ахтыытыттан: “Аҕам мин сэттэ саастаах уол буолтум кэннэ тайҕаттан эргиллэн кэлэр. Ол кэлэн ийэбин саҥа эриттэн былдьаан дьиэтигэр төттөрү аҕалбыт, оттон миигин иитийэх дьоммуттан бэйэтигэр ылбыт. Онон биһиги холбоһон ыал буолан олорбуппут... Мин туос сылгы, туос ынах быстан оонньоон ыһыах уура, ытык дабата, ыалларым оҕолорун ыҥыртаан үҥкүү тыла этэ, ойууннуу кыыра, туойа оонньуур этим. Тоҕус сааспыттан ыла ыһыахха, ойуун кыырыытыгар сылдьар идэлэммитим. Онтон ыһыахха бэйэм саастаах оҕолорбор үҥкүү тыла этэр буолбутум. Үҥкүүһүттэри, олоҥхоһуттары, ойууттары олус таптаан истэрим уонна үтүктэрим.
Таҕа Уола Ырдьаҥ Дьаакып диэн бэйэм нэһилиэгим киһитэ ааттаах олоҥхоһут, үҥкүүһүт киһи баар этэ. Ол киһи этэрэ: “Нокоо, эн төрүттэриҥ бары тойуктаахтар, бары үҥкүүһүттэр, бары олоҥхоһуттар этэ. Эн ону удьуордаабыт быһыылааххын. Былыргы сахалар этэллэринэн ыйаахтаах төрүт ырыаһыт саха идэтин бары көрүҥүн барытын ситэриэхтээх... Аҥардас ырыаһыт эбэтэр олоҥхоһут эрэ буоллаҕына тоҕус сиртэн туттарыылаах улуу ырыаһыт буолбат. Онон уолбун, эйигин, уһуйан көрүөм, бэйэм ыччата суох киһибин, ыччаппын тоҕо туойан кэбиспит киһибин. Ити саха тоҕус дуомнаах идэлэрин 81 төгүлүн кыайан бүтэрбэккэбин сэттээх ырыаһыппын. Эн итини барытын бүтэрэргэ дьулуһар буол, ону бүтэрдэххинэ дьоллоох олоххо олоруоҥ.” ...Билигин тоҕус дуомнаах, 81 төгүллээх саха идэтин үгүс арааһын билэн, кэнники кэнчээри ыччакка хаалларарга баҕарабын уонна онно үлэлииргэ бэйэбэр сорук ылынабын”. Дьэ, хайдахтаах улуу соругу нэһилиэгин киһитэ киниэхэ итэҕэйэн, сүктэрэн хаалларбытый? Ол да иһин Кыыл Уола уус-уран дьоҕур бары көрүҥэр чыпчаал ситиһиилээх толорооччу, ону таһынан ыччаты бу идэлэригэр үөрэппит улуу уһуйааччы буолбут эбит. "Олоҕум кэпсээнэ" диэҥҥэ Ньурбаҕа улааппытым диэн биир да сиргэ бэлиэтээбэтэх.
Н.Е. Петров “Улуу оһуокайдьыт, чулуу тойуксут” диэн кинигэтигэр Зверев бэйэтин тылыттан суруйбута баар. Уон биирдээх-иккилээх кыра уол бэркэ хайҕанан, улахан дьон ортотугар туох баар кымыс үрдүн, ыһыахтары кэрийэ сылдьан уонна борокуоттаахтар тэрийэр атыы-эргиэн дьаарбаҥкаларыгар, анаан-минээн тэриллэр үп-харчы оонньуур, дьон-сэргэ тоҕуоруйар ат сүүрдүүлэригэр үҥкүү тыла этэр буолбут. “Дьүдэйэн, адьас харааччы хатан хаалар, уон тарбаҕым ыырааҕын быыһа соролоон түһэр буолара” – диэн ытык ырыаһыт ахтара, диир.
С.А.
Зверев бэйэтигэр ырыа-тойук илбиһэ бастаан иҥмит түгэнин хайдах ахтыбытын А.Афанасьев “Хотугу сулус” сурунаалга бэчээттэппитэ. Онно этиллэринэн, Таҕа Уола Ырдьаҥ Дьаакып ыһыахха ис-иһиттэн иччилээхтик эҥсэлитэн, дорҕоонноохтук доллоһутан түһүлгэни уһуннук туойан саҕалаабыт. Ол улуу тойугу Сэргэй уол истэн истэҕин аайы, этэ-хаана дьигиһийэн, биир сиргэ таба турбат кыахтанан, сүүр да сүүр, үөгүлээ да үөгүлээ буолуох санаата киирбит. “Көр, ол курдук илбистээх тойук көмөтүнэн добун халлаантан тойуксут буолар дьылҕа тоҕо уруйданан түһэн, кыра уол этигэр-хааныгар иҥмитэ, үйэтин тухары тойук, үҥкүү чааһыгар үүнэн иһэр үлүһүйүүнү, тохтообот дьулууру үөскэппитэ”, - диэн ааптар бэркэ ойуулаан суруйбут. Кыыл Уола бары ахтыыларыгар бу киһини уһуйааччым диэн хайаан да ахтар.
Кини эдэр сылдьан сатыы баран иһэр суолун устатын тухары үҥкүү тыла этэн, оһуокайдаан тахсар эбит. Утары иһэр киһини көрдөҕүнэ, хоһуйа иһэригэр мэһэйдэтимээри буолуо, ойуурга түһэн хаалар, ону дойдутугар биир кэмҥэ “Кыыл Уола иирбит” дии сылдьыбыттар. И.Д. Константинов диэн Сунтаар тойуксута кини ырыатын-хоһоонун истээри анаан-минээн кэнниттэн, сороҕор ойуурунан ойоҕолоон, икки көскө тиийэ батыһарын ахтыбыта баар.
Дьапта Омтоон уола Хонооһой - Антонов диэн араспаанньалаах. Онон Сэргэй сурукка бастаан Антонов диэнинэн киирбит. Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн араспаанньаны, ааты да бэрт кэбэҕэстик уларытар буола сылдьыбыттар, бука, Джугашвили – Сталин буолар, ода биллэр дьон ааттарын уларытар кэмнэрэ буолуо. Уола сэттэтэ буолуор диэри тайҕаҕа кыыл сылдьыбыт киһини Кыыл Хонооһой диэн ааттааннар, Сэргэйдээх Киргиэлэй “Кыыл уолаттара” буола сырыттахтара. Онон, түгэн түбэспитигэр оччоттон саха сиэрин туруулаһар эдэр киһи Кыыл Уола буоларга санаммытын, нууччатымсыйбыт суруксут “итинник араспаанньа суох” диэн, “тылбаастаан” Зверев оҥорбут. Ханнык да Кыһыл Ойуун сабыдыала бу араспаанньаҕа суох.
Кыыл Уола саха үгэһинэн аймахтаһар, хаан-уруу тардыһар майгыны тутуһар этэ. Мин кыра эрдэхпинэ биһиэхэ кылгастык да буоллар, хайаан да өҥөс гынан ааһарын өйдүүбүн. Аҕабын “бу уолу мин көтөҕөн улаатыннарбытым” диэннээх буолааччы. Аҕабынан эбэм кини ийэтин кытта бииргэ төрөөбүттэр. Биирдэ Покровскайга биэрии уста тахса сырыттахпына норуот суруйааччыта Ойуку: “Хаһан эрэ Кыыл Уола Хаҥаластартан төрүттээхпин диэн билсэ кэлэ сылдьыбыт үһү” – диэн кэпсээбитэ. Өбүгэтэ Атах Дьаархан Хаҥаластан хааннааҕын ол суоллуу сылдьар. Онон Ньурбаҕа, бу турар эбэтин дойдутугар чугастыы бара-кэлэ сылдьыбыта сонун буолбат. "Сэргэй Малдьаҕарга күн сирин көрбүт буолуон сөп" диэн сабаҕалааһынтан киһи бэркиһиэн эрэ сөп. Мындыр Өлөксөй кыыһа Мотуруона хайаан туора дойдуга баран оҕотун төрөтүө этэй.
Биллиилээх дьону “биһиэхэ төрөөбүтэ, биһиги киһибит” диэн былдьаһар үгэс баар. Ол гынан баран, көстөн турары уларыта-уларыта, ити ааттыыр кинигэлэригэр да баар чахчыларга харахтарын быһа симэн туран, дьону муннарар-бутуйар соруктаах түмүктээһиннэри оҥорор “кыраайы үөрэтээччилэр” бааллара хомотор. Биллиилээх киһи олоҕун элбэх киһи ойуулуур, ким эрэ хантан эрэ истибитин тиһэр, ким эрэ бэйэтин тылыттан быһаччы суруйар. Онон элбэх иһитиннэриилэри ааҕан, ырытан эрэ баран, киһи кини туһунан чахчыны буллум диэн сөп. Ньурба улууһун хаһыата дьиҥнээҕи көрдөөбөккө, иһитиннэрии эрэ буоллун диэбит курдук, мээнэ суруктары таһаара олороро сөхтөрөр.
САЙА
Кини эдэр сылдьан сатыы баран иһэр суолун устатын тухары үҥкүү тыла этэн, оһуокайдаан тахсар эбит. Утары иһэр киһини көрдөҕүнэ, хоһуйа иһэригэр мэһэйдэтимээри буолуо, ойуурга түһэн хаалар, ону дойдутугар биир кэмҥэ “Кыыл Уола иирбит” дии сылдьыбыттар. И.Д. Константинов диэн Сунтаар тойуксута кини ырыатын-хоһоонун истээри анаан-минээн кэнниттэн, сороҕор ойуурунан ойоҕолоон, икки көскө тиийэ батыһарын ахтыбыта баар.
Дьапта Омтоон уола Хонооһой - Антонов диэн араспаанньалаах. Онон Сэргэй сурукка бастаан Антонов диэнинэн киирбит. Өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн араспаанньаны, ааты да бэрт кэбэҕэстик уларытар буола сылдьыбыттар, бука, Джугашвили – Сталин буолар, ода биллэр дьон ааттарын уларытар кэмнэрэ буолуо. Уола сэттэтэ буолуор диэри тайҕаҕа кыыл сылдьыбыт киһини Кыыл Хонооһой диэн ааттааннар, Сэргэйдээх Киргиэлэй “Кыыл уолаттара” буола сырыттахтара. Онон, түгэн түбэспитигэр оччоттон саха сиэрин туруулаһар эдэр киһи Кыыл Уола буоларга санаммытын, нууччатымсыйбыт суруксут “итинник араспаанньа суох” диэн, “тылбаастаан” Зверев оҥорбут. Ханнык да Кыһыл Ойуун сабыдыала бу араспаанньаҕа суох.
Кыыл Уола саха үгэһинэн аймахтаһар, хаан-уруу тардыһар майгыны тутуһар этэ. Мин кыра эрдэхпинэ биһиэхэ кылгастык да буоллар, хайаан да өҥөс гынан ааһарын өйдүүбүн. Аҕабын “бу уолу мин көтөҕөн улаатыннарбытым” диэннээх буолааччы. Аҕабынан эбэм кини ийэтин кытта бииргэ төрөөбүттэр. Биирдэ Покровскайга биэрии уста тахса сырыттахпына норуот суруйааччыта Ойуку: “Хаһан эрэ Кыыл Уола Хаҥаластартан төрүттээхпин диэн билсэ кэлэ сылдьыбыт үһү” – диэн кэпсээбитэ. Өбүгэтэ Атах Дьаархан Хаҥаластан хааннааҕын ол суоллуу сылдьар. Онон Ньурбаҕа, бу турар эбэтин дойдутугар чугастыы бара-кэлэ сылдьыбыта сонун буолбат. "Сэргэй Малдьаҕарга күн сирин көрбүт буолуон сөп" диэн сабаҕалааһынтан киһи бэркиһиэн эрэ сөп. Мындыр Өлөксөй кыыһа Мотуруона хайаан туора дойдуга баран оҕотун төрөтүө этэй.
Биллиилээх дьону “биһиэхэ төрөөбүтэ, биһиги киһибит” диэн былдьаһар үгэс баар. Ол гынан баран, көстөн турары уларыта-уларыта, ити ааттыыр кинигэлэригэр да баар чахчыларга харахтарын быһа симэн туран, дьону муннарар-бутуйар соруктаах түмүктээһиннэри оҥорор “кыраайы үөрэтээччилэр” бааллара хомотор. Биллиилээх киһи олоҕун элбэх киһи ойуулуур, ким эрэ хантан эрэ истибитин тиһэр, ким эрэ бэйэтин тылыттан быһаччы суруйар. Онон элбэх иһитиннэриилэри ааҕан, ырытан эрэ баран, киһи кини туһунан чахчыны буллум диэн сөп. Ньурба улууһун хаһыата дьиҥнээҕи көрдөөбөккө, иһитиннэрии эрэ буоллун диэбит курдук, мээнэ суруктары таһаара олороро сөхтөрөр.
САЙА
❤️КӨҤҮЛЛЭММЭТ КӨҤҮЛБҮТ СҮДҮ СИРДЬИТЭ
🔥ХХ-с үйэ сахаҕа киһи дуу, кии дуу буоларын быһаарынар икки түгэни тосхойон ааста: Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин долгунуттан үөскээбит быһыыны-майгыны уонна Сэбиэскэй Сойуус ыһылларыгар аһыллан биэрбит кылгас кэми. Аар Айыыларбыт саха омуга бу түгэннэри мүччү туппакка, бэйэтин дьаһанар Улуу Илин түстүүрүгэр сирдьит буолар оҥоһуулаах уолаттары орто дойдуга анаан ыыталыыр эбитин бүгүҥҥү күммүт мындаатыттан эрэллээхтик этэр кыахтаахпыт.
🔥 «Көҥүл өй-санаа, сиэрдээх быһыы-майгы саамай сиппит-хоппут кэминэн ааспыт үйэ тиһэх уон сыла буоларын билинэбит. Ол биһиги Аан Дархаммыт, бастакы президеммит Михаил Николаев республиканы икки болдьоххо салайан, үлэлээн-хамсаан ааспыт кэмэ буолар. Саха сирин олохтоохторун баһыйар өттө, омугуттан тутулуга суох ол сырдык өрө күүрүүлээх кэми билигин, былыт быыһынан күн тыган ааспытын курдук, үтүө өйдөбүлүнэн суохтуу, туоххаһыйа ахталлар, мэлдьи өйдүүллэр-саныыллар…" – диэн норуот суруйааччыта Василий Егоров-Тумарча «Биһиги Аан Дархаммыт» диэн историческай-документальнай арамааныгар суруйар.
🔥Салайааччы кимэ-туга ордук быһаарыылаах кэмҥэ көстөр. Улуу дойду утум-ситим урусхалланар үөл-дүөл кэмигэр Михаил Николаев курдук Тойон Кыыл булгуруйбат модун туругун көрдөрөр салайааччылаах буолан, Саха сирэ Көҥүлүн туруулаһар, Саҥа Саха сирин тутар таһымҥа тахсыбыта.
🔥1991 сыл балаҕан ыйын 15 күнэ. Бу күн Россия Президенин аатыгар харса суох уонна историяҕа киирэр ис хоһоонноох телеграмма барбыта.
«Президенту РСФСР Б.Н. Ельцину. По результатам работы внеочередного съезда народных депутатов СССР на основе Указа Президента РСФСР об обеспечении экономической основы суверенитета РСФСР VП сессия Верховного Совета Якутской-Саха ССР объявила собственностью республики предприятия союзного подчинения, в том числе алмазодобывающей промышленности.
С 15 сентября 1991 года прекращается отгрузка в Минфин, Гохран СССР золота и алмазов. С учетом исключительной значимости данного вопроса просим ускорить разработку Российским правительством предложений о дальнейших взаимоотношениях с республикой.
Председатель Верховного Совета Якутской-Саха ССР М.Е.Николаев».
Бу телеграмма салайааччы ХОРСУН БЫҺЫЫТЫН туоһулуур суоруллубат сурук буолан историябытыгар киирдэ. Бу кэмҥэ үөһэттэн кэлэр дьаһаллары кэтэһэн, эбэтэр бүттүүн ааҥнаабыт ыһыллыыга сигэнэн, салайааччы олорон биэрбитэ буоллар, Саха сирэ хара бастакыттан ким да аахсыбат тэрээһинигэр кубулуйан, суол кытыытыгар хаалбыт буолуо этэ.
🔥1991 сыл ахсынньы 11 күнэ. Бу күн Россия Президенэ «О полномочиях Якутской-Саха ССР в распоряжении природными ресурсами Республики» диэн уураах таһаарбыта. Уураах илии баттаныан иннинэ Михаил Ефимович Ельциҥҥэ Саха сирэ Россияны өйүүрүн бэлиэтигэр «Свободная Россия» диэн ураты бэлиэ аламааһы туттарбыта. Бу Россия Гохраныгар үйэлээх хараллыыга киирбит, кини хааһынатын бастакы аламааһа этэ.
🔥1991 сыл ахсынньы 27 күнүгэр быыбардааччылар 76,6% куоластарын ылбыт М.Е.Николаев Республика Президенин солотугар киириитэ бэлиэтэммитэ. Эмиэ бу күн Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Республикатын - Саха Өрөспүүбүлүкэтэ (СӨ) диэн бырааба кэҥээбит, суверенитетын биллэрбит аакка уларытар туһунан Үрдүкү Сэбиэт уурааҕа тахсыбыта.
🔥1992 сыл кулун тутар 31 күнэ. Бу Россия уонна Саха сирэ түөрт үйэ кэриҥэ алтыспыттарын тухары хаһан да ситиһиллибэтэх хардарыта өйөһүү, өйдөһүү, иллээх көҥүл сайдыы суолугар бииргэ үктэммиттэрин туоһулуур ураты күн. Бу күн Россия дьиҥнээх федерализм суолугар аан бастаан үктэммитэ. Ол олоххо киириитин Россия субъектарын салайааччыларыттан маҥнайгынан көҕүлээбит, улаханнык сыралаһан турууласпыт Михаил Николаев этэ.
Бу күн Федеративнай дуогабары сэргэ өссө Россия уонна СӨ Бырабыыталыстыбаларын икки ардыларыгар экономика боппуруостарыгар хардарыта Сөбүлэсиһиигэ илии баттаспыттара.
Бу Сөбүлэсиһии быһыытынан, СӨ сирин баайыттан: кыһыл көмүстэн – 11,5 %-ны, аламаастан – 20%-ны, техническэй аламаас 100 %-нын бэйэтин туһатыгар илдьэ хаалар бырааптаммыта.
🔥ХХ-с үйэ сахаҕа киһи дуу, кии дуу буоларын быһаарынар икки түгэни тосхойон ааста: Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин долгунуттан үөскээбит быһыыны-майгыны уонна Сэбиэскэй Сойуус ыһылларыгар аһыллан биэрбит кылгас кэми. Аар Айыыларбыт саха омуга бу түгэннэри мүччү туппакка, бэйэтин дьаһанар Улуу Илин түстүүрүгэр сирдьит буолар оҥоһуулаах уолаттары орто дойдуга анаан ыыталыыр эбитин бүгүҥҥү күммүт мындаатыттан эрэллээхтик этэр кыахтаахпыт.
🔥 «Көҥүл өй-санаа, сиэрдээх быһыы-майгы саамай сиппит-хоппут кэминэн ааспыт үйэ тиһэх уон сыла буоларын билинэбит. Ол биһиги Аан Дархаммыт, бастакы президеммит Михаил Николаев республиканы икки болдьоххо салайан, үлэлээн-хамсаан ааспыт кэмэ буолар. Саха сирин олохтоохторун баһыйар өттө, омугуттан тутулуга суох ол сырдык өрө күүрүүлээх кэми билигин, былыт быыһынан күн тыган ааспытын курдук, үтүө өйдөбүлүнэн суохтуу, туоххаһыйа ахталлар, мэлдьи өйдүүллэр-саныыллар…" – диэн норуот суруйааччыта Василий Егоров-Тумарча «Биһиги Аан Дархаммыт» диэн историческай-документальнай арамааныгар суруйар.
🔥Салайааччы кимэ-туга ордук быһаарыылаах кэмҥэ көстөр. Улуу дойду утум-ситим урусхалланар үөл-дүөл кэмигэр Михаил Николаев курдук Тойон Кыыл булгуруйбат модун туругун көрдөрөр салайааччылаах буолан, Саха сирэ Көҥүлүн туруулаһар, Саҥа Саха сирин тутар таһымҥа тахсыбыта.
🔥1991 сыл балаҕан ыйын 15 күнэ. Бу күн Россия Президенин аатыгар харса суох уонна историяҕа киирэр ис хоһоонноох телеграмма барбыта.
«Президенту РСФСР Б.Н. Ельцину. По результатам работы внеочередного съезда народных депутатов СССР на основе Указа Президента РСФСР об обеспечении экономической основы суверенитета РСФСР VП сессия Верховного Совета Якутской-Саха ССР объявила собственностью республики предприятия союзного подчинения, в том числе алмазодобывающей промышленности.
С 15 сентября 1991 года прекращается отгрузка в Минфин, Гохран СССР золота и алмазов. С учетом исключительной значимости данного вопроса просим ускорить разработку Российским правительством предложений о дальнейших взаимоотношениях с республикой.
Председатель Верховного Совета Якутской-Саха ССР М.Е.Николаев».
Бу телеграмма салайааччы ХОРСУН БЫҺЫЫТЫН туоһулуур суоруллубат сурук буолан историябытыгар киирдэ. Бу кэмҥэ үөһэттэн кэлэр дьаһаллары кэтэһэн, эбэтэр бүттүүн ааҥнаабыт ыһыллыыга сигэнэн, салайааччы олорон биэрбитэ буоллар, Саха сирэ хара бастакыттан ким да аахсыбат тэрээһинигэр кубулуйан, суол кытыытыгар хаалбыт буолуо этэ.
🔥1991 сыл ахсынньы 11 күнэ. Бу күн Россия Президенэ «О полномочиях Якутской-Саха ССР в распоряжении природными ресурсами Республики» диэн уураах таһаарбыта. Уураах илии баттаныан иннинэ Михаил Ефимович Ельциҥҥэ Саха сирэ Россияны өйүүрүн бэлиэтигэр «Свободная Россия» диэн ураты бэлиэ аламааһы туттарбыта. Бу Россия Гохраныгар үйэлээх хараллыыга киирбит, кини хааһынатын бастакы аламааһа этэ.
🔥1991 сыл ахсынньы 27 күнүгэр быыбардааччылар 76,6% куоластарын ылбыт М.Е.Николаев Республика Президенин солотугар киириитэ бэлиэтэммитэ. Эмиэ бу күн Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Республикатын - Саха Өрөспүүбүлүкэтэ (СӨ) диэн бырааба кэҥээбит, суверенитетын биллэрбит аакка уларытар туһунан Үрдүкү Сэбиэт уурааҕа тахсыбыта.
🔥1992 сыл кулун тутар 31 күнэ. Бу Россия уонна Саха сирэ түөрт үйэ кэриҥэ алтыспыттарын тухары хаһан да ситиһиллибэтэх хардарыта өйөһүү, өйдөһүү, иллээх көҥүл сайдыы суолугар бииргэ үктэммиттэрин туоһулуур ураты күн. Бу күн Россия дьиҥнээх федерализм суолугар аан бастаан үктэммитэ. Ол олоххо киириитин Россия субъектарын салайааччыларыттан маҥнайгынан көҕүлээбит, улаханнык сыралаһан турууласпыт Михаил Николаев этэ.
Бу күн Федеративнай дуогабары сэргэ өссө Россия уонна СӨ Бырабыыталыстыбаларын икки ардыларыгар экономика боппуруостарыгар хардарыта Сөбүлэсиһиигэ илии баттаспыттара.
Бу Сөбүлэсиһии быһыытынан, СӨ сирин баайыттан: кыһыл көмүстэн – 11,5 %-ны, аламаастан – 20%-ны, техническэй аламаас 100 %-нын бэйэтин туһатыгар илдьэ хаалар бырааптаммыта.
🔥Суверенитет кэнниттэн дьон-сэргэ дьүүлүгэр турбут иккис, саха омугун дьылҕатын оҥкуллаабыт, айар күүһүн уһугуннарбыт сүдү докумуонунан Национальнай оскуола Кэнсиэпсийэтэ олоххо киириитэ буолбута.
🔥Саха бастакы Өрөспүүбүлүкэтин тэрийбит чаҕылхай дьоммут бары чох хара баттахтаах сылдьан күн сириттэн сүппүттэрэ, көмүс уҥуохтара көтөҕүллүбэккэ, алтан уҥуохтара араҥастаммакка хаалбыттара. Үөрэрбит диэн биир: иккис Өрөспүүбүлүкэни тэрийбит Михаил НИКОЛАЕВ бар дьонун кытта уустук кэми бииргэ туораан, сэмэйдик уонна кэрэтик хаар маҥан баттахтанар сааһыгар тиийэн барда. Хомойорум - арыый тиэтэйдэ дуу диэн. Улахан дойдубут иннигэр билигин эмиэ уустук кэм уһугулаан турда. Бу кэм эмиэ быһыыны-майгыны бэйэ илиитигэр ылан, олорон биэрбэт курдук дьаһанары ирдиэ. Салайааччы олоҕо кини төрөөбүт омугар туох көдьүүһү оҥорбутунан суолталанар. Аан Дархаммыт олоҕун холобура бүгүҥҥү уонна кэлэр салайааччыларга сирдьит уонна ирдэбил күүһэ күүстэнэн, саҥа дабааннарга тахсан иһиэхпит диэн эрэнэбин.
💔✊🏼Күндү Михаил Ефимович, эн аатыҥ саха омугун булгуруйбат модун тирэҕэ, инникигэ эрэлин тулааһын баҕаната, олох куйаар халлааныгар сырдыыр суолдьут сулуһа буолан өйбүт-санаабыт мэҥэ бичигэр киирдэ. Эн арылхай мичээргинэн сырдаппыт кэмиҥ бар дьонуҥ дьоллоох туруга буолан сүрэхпитигэр хаалла... Быдан дьыл буолуохтун!
Махталы уонна тапталы кытта САЙА
2023 с., атырдьах ыйа
🔥Саха бастакы Өрөспүүбүлүкэтин тэрийбит чаҕылхай дьоммут бары чох хара баттахтаах сылдьан күн сириттэн сүппүттэрэ, көмүс уҥуохтара көтөҕүллүбэккэ, алтан уҥуохтара араҥастаммакка хаалбыттара. Үөрэрбит диэн биир: иккис Өрөспүүбүлүкэни тэрийбит Михаил НИКОЛАЕВ бар дьонун кытта уустук кэми бииргэ туораан, сэмэйдик уонна кэрэтик хаар маҥан баттахтанар сааһыгар тиийэн барда. Хомойорум - арыый тиэтэйдэ дуу диэн. Улахан дойдубут иннигэр билигин эмиэ уустук кэм уһугулаан турда. Бу кэм эмиэ быһыыны-майгыны бэйэ илиитигэр ылан, олорон биэрбэт курдук дьаһанары ирдиэ. Салайааччы олоҕо кини төрөөбүт омугар туох көдьүүһү оҥорбутунан суолталанар. Аан Дархаммыт олоҕун холобура бүгүҥҥү уонна кэлэр салайааччыларга сирдьит уонна ирдэбил күүһэ күүстэнэн, саҥа дабааннарга тахсан иһиэхпит диэн эрэнэбин.
💔✊🏼Күндү Михаил Ефимович, эн аатыҥ саха омугун булгуруйбат модун тирэҕэ, инникигэ эрэлин тулааһын баҕаната, олох куйаар халлааныгар сырдыыр суолдьут сулуһа буолан өйбүт-санаабыт мэҥэ бичигэр киирдэ. Эн арылхай мичээргинэн сырдаппыт кэмиҥ бар дьонуҥ дьоллоох туруга буолан сүрэхпитигэр хаалла... Быдан дьыл буолуохтун!
Махталы уонна тапталы кытта САЙА
2023 с., атырдьах ыйа
САХА УЙАН СҮРЭҔЭ КЫРДЬЫКСЫТ БУОЛУОХТААХ. АЛАМПА ҮӨРЭҔЭ.
***
Тоҕо
Кыыһырбыт хараххынан
Кыыс бэрбээкэйбэр диэри
Кыҥаан кынчарыйдыҥ!
Уруккутуттан
Уларыйбатах диэн уорбалаан
Уордайдыҥ дуо?
Аныгылыы
Айдаарбат диэн ааҕан
Абардыҥ дуу?
Барытын барҕалыыбын,
Бүтүннүү бүдүүлүүбүн.
Ол гынан баран,
Таспын саҥардыахпын,
Таҥаспын кытардыахпын,
Таһырдьанан саҥарыахпын
Таптаабаппын ээ.
АЛАМПА, 1926 с.
***
Тоҕо
Кыыһырбыт хараххынан
Кыыс бэрбээкэйбэр диэри
Кыҥаан кынчарыйдыҥ!
Уруккутуттан
Уларыйбатах диэн уорбалаан
Уордайдыҥ дуо?
Аныгылыы
Айдаарбат диэн ааҕан
Абардыҥ дуу?
Барытын барҕалыыбын,
Бүтүннүү бүдүүлүүбүн.
Ол гынан баран,
Таспын саҥардыахпын,
Таҥаспын кытардыахпын,
Таһырдьанан саҥарыахпын
Таптаабаппын ээ.
АЛАМПА, 1926 с.
❄️ХААР
Халҕаһа былыттан хастанан
Хаар түһэр халлааны хайытан.
Харса суох да эбит, айаныҥ!
Уонна бу эн тоҕо намчыгын...
Ардыгар хабырдык хаарыйар
Олохтон охсуллуу баар буолар.
Оччонон таастыйар сүрэх-быар,
Оттон бу нарыныан, быыкаа хаар...
Тоҥкуруун былыттан тононор,
Тоҥ сиргэ түһэргэ ананар
Ыйааҕа кытаанах да буоллар
Сырдыгы эрэ хаар санатар.
Айылҕа үөрэҕэ эбит - хаар...
Айыы күн санааны түстүүр хаар...
Халлааны хайытар да буоллар,
Ытыска түһээт да ууллар хаар.
САЙА
❄️Эдуард Корнилов хаартыскаҕа түһэриитэ
Халҕаһа былыттан хастанан
Хаар түһэр халлааны хайытан.
Харса суох да эбит, айаныҥ!
Уонна бу эн тоҕо намчыгын...
Ардыгар хабырдык хаарыйар
Олохтон охсуллуу баар буолар.
Оччонон таастыйар сүрэх-быар,
Оттон бу нарыныан, быыкаа хаар...
Тоҥкуруун былыттан тононор,
Тоҥ сиргэ түһэргэ ананар
Ыйааҕа кытаанах да буоллар
Сырдыгы эрэ хаар санатар.
Айылҕа үөрэҕэ эбит - хаар...
Айыы күн санааны түстүүр хаар...
Халлааны хайытар да буоллар,
Ытыска түһээт да ууллар хаар.
САЙА
❄️Эдуард Корнилов хаартыскаҕа түһэриитэ
This media is not supported in your browser
VIEW IN TELEGRAM
❤️🔥ЫЧЧАППАР ЭРЭНЭН ТУРАММЫН...
Саха саарына Александр АКИМОВ 70 сааһыгар
документальнай киинэ
ХХ-с үйэ сахаттан элбэх салайааччы дьону имитэн-хомутан таһаарда.
Александр АКИМОВ - Гавриил ЧИРЯЕВ кэмигэр Сунтаар оройуонун хомсомуолун бастыҥ үлэлээх салайааччытын быһыытынан биһирэммит, онтон кэлэр Өрөспүүбүлүкэ бары бастакы сирэйдэрин кытта аттыларыгар сылдьан үлэлээбит ураты дьылҕалаах киһи. Кини 70 сааһын үлэ үөһүгэр сылдьан көрсөр, били хомсомуол туһунан ырыаҕа ылланарыныы "буомнары түөһүнэн тэлсибит" үөрүйэҕин үүнэр сүһүөх ыччакка тиэрдэргэ кыһаллар.
Саха тэлэбиидэнньэтин саҥа документальнай киинэтэ икки үйэни ситимнээбит салайааччылыын аһаҕас кэпсэтиигэ олоҕурда.
Ааптар Наталья МИХАЛЁВА
Режиссёр Нина КОРНИЛОВА
🔔🌞 Сэтинньи 16 күнэ, субуота
🔔⏰ Күнүс 15:30 ч.
🔔 Хатылааһына сэтинньи 21 күнүгэр (чэппиэр) 15:00 ч.
🔔 Киинэ «САХА» НКИХ үтүүп ханаалыгар киириэҕэ.
💜🤝Биллэриини бөлөхтөрүгэр тарҕаппыт дьоҥҥо барҕа махтал😍🫶🏼
Саха саарына Александр АКИМОВ 70 сааһыгар
документальнай киинэ
ХХ-с үйэ сахаттан элбэх салайааччы дьону имитэн-хомутан таһаарда.
Александр АКИМОВ - Гавриил ЧИРЯЕВ кэмигэр Сунтаар оройуонун хомсомуолун бастыҥ үлэлээх салайааччытын быһыытынан биһирэммит, онтон кэлэр Өрөспүүбүлүкэ бары бастакы сирэйдэрин кытта аттыларыгар сылдьан үлэлээбит ураты дьылҕалаах киһи. Кини 70 сааһын үлэ үөһүгэр сылдьан көрсөр, били хомсомуол туһунан ырыаҕа ылланарыныы "буомнары түөһүнэн тэлсибит" үөрүйэҕин үүнэр сүһүөх ыччакка тиэрдэргэ кыһаллар.
Саха тэлэбиидэнньэтин саҥа документальнай киинэтэ икки үйэни ситимнээбит салайааччылыын аһаҕас кэпсэтиигэ олоҕурда.
Ааптар Наталья МИХАЛЁВА
Режиссёр Нина КОРНИЛОВА
🔔🌞 Сэтинньи 16 күнэ, субуота
🔔⏰ Күнүс 15:30 ч.
🔔 Хатылааһына сэтинньи 21 күнүгэр (чэппиэр) 15:00 ч.
🔔 Киинэ «САХА» НКИХ үтүүп ханаалыгар киириэҕэ.
💜🤝Биллэриини бөлөхтөрүгэр тарҕаппыт дьоҥҥо барҕа махтал😍🫶🏼
САЙА.
ЭРКИННЭЭХ ЭБИППИТ!
📚🌈Билигин суруйар дьон элбээбитинэн, тахсар кинигэ эмиэ олус элбэх. Онон ол чараас-халыҥ кинигэлэр быыстарыгар киһи сэргиэх, бэлиэтиэх айымньыларын өйдөөн көрбөккө хааларыҥ үгүс. Валерий ЭРКИН диэн киһи баар эбит. Сунтаар Бүлүүчээнигэр төрөөбүт, билигин Хаҥалас улууһугар олорор, Намнааҕы педучилище художественнай-графическэй салаатын, СГУ ИФФ нуучча тылын уонна литературатын салаатын бүтэрбит. 1949 с. төрүөх буолан, тыа сирин сэрии кэннинээҕи олоҕун этинэн-хаанынан билбит, сэбиэскэй кэм үтүөтүн-мөкүтүн өйүнэн-санаатынан илдьириппит, модун дойду сууллуутун ыарыылаахтык ылыммыт, аныгы кэмҥэ айар үлэни тэһииннээбит уолан бэрдэ эбит.
✍️📖Дьэ, кини хоһооннорун хомуурунньуктарын уонна биир прозатын кинигэтин илиибэр тутан арыйталаан иһэн, “һык” гына соһуйан ылар түгэннэрбэр түбэстим. Киһи итинник ис иһиттэн үөрэ соһуйар сонун холооһуннара, хоһуйуулара, дьүһүйүүлэрэ аныгы уран сурукпутугар бааллара киһини дьоллуур. Дьээбэҕэ, суруйааччылар биир ватсап бөлөхтөрүгэр икки хоһоону ыытан “бу ким хоһооной?” диэн таайтардым. Дьонум Саргы Куо, Василий Тимофеев, Байаҕантай, Харыйалаах Уола, Николай Пахомов дэһэн таайа сатаатылар. Хата, биир киһи таба эттэ: быһыыта, Эркинниин билсэллэр.
🤗❤️🔥Мин хоһоон ырытааччы, тыл үөрэхтээҕэ буолбатахпын эрээри, айылҕа биэрбитинэн, сүрэхпинэн “истэн” хоһоону өйдүүбүн диэхпин сөп. ЭРКИН бары хоһоонноро биир тэҥ таһымнаахтар диэбэппин, ол эрэн тоҕо эрэ кистэнэ сытар өлгөм көмүстээх сиргэ түбэспитин сэрэйбит геологтыы кини айар эйгэтин аар тайҕатыгар киирэн таҕыстым. Ханнык баҕарар хоһоон холооһунунан (образ) күүстээх. Холобур, ЭРКИН“ийэ сири өрө дьигиһитэ” этиҥнээх ардах түһэн ааспытын кэннэ халлааны маннык суруйар:
Ама, мин бэйэлээх дуо, диирдии
Халлааным мэлдьэһэ мэндээрдэ,
Ханна саһан ыллым, диэбиттии
Күн чаҕылла тыган сандаарда.
Оо, улахан да ат дуҕата
Халлааҥҥа биэтэҥнии ыйанна,
Сөхтөрдө өҥө-талата –
Саҕахтан саҕахха тайанна.
Киэптээн ааспыт хара былыта
Кини кэннигэр сөрүөһүннэ,
Хоту диэки кутар, быһыыта -
Сүүнэ дэйбиир буолан көһүннэ...
Кустук дуҕа буолан көстөрүн суруйбуттара буолуо эрээри, ЭРКИН “улахан да ат дуҕата” диэбитэ тута сонуннук, саха хараҕынан олоҥхолуу анаарыы буолан соһутар. Ол улаханы дуҕа“саҕахтан саҕахха тайаммыта” бигэргэтэр, аны ыраах ханна эрэ кутар ардах “сүүнэ дэйбиир” буолбута – ким да өссө этэ илик холооһуна буолуохтаах.
Күстэх хатырыгын ыспыттыы
Күөл үрдэ мэндээрэ дьиримниир,
Хойуу отун быыһынан быгыалыы
Оҕо тыал мэниктээн сүүрэлиир... – дьэ, хайдаҕый?
💘🌷Саха поэзията тапталы, кыыһы-дьахтары хоһуйууга да биир сиргэ турбат эбитин эмиэ ЭРКИН хоһоонноруттан булуохха сөп:
✨Кэрэ кыысчаан, эн ырааскын,
Үктэммэтэх сыа хааргын,
Кууһан турар буоллахха
Ууллан тохтуох курдуккун... – кыыс оҕо “үктэммэтэх сыа хаара” киһи илиитигэр киирдэ да ууллан тохтор дьылҕалааҕын бу түөрт устуруоканан этэн кэбиһиэххэ сөп эбит дии?
✨Сэгэриэм,киирэн кэллиҥ дуу
Кырыа хааргын тэбэнэҥҥин,
Күлэ-үөрэ турдуҥ дуу
Кыра дьиэбин сырдатаҥҥын? – киһи хараҕар бу баар курдук илэ кэлэр чэбдик да көстүү!
✨Эн ыһыллыбыт суһуоххунуу
Хоспор халыйан киирдэ хараҥа,
Мин сытабын эйигин суохтуу
Тэһииркээбит санааларбар муна – хараҥа түүн хара суһуох буолан халыйан киирэн эр киһи эрэйэ-эрэлэ, дьоло-соро буолла...
🪽🎨ЭРКИН ойуулуур-дьүһүннүүр идэлээх киһи буоллаҕа. Ол да иһин буолуо, суруйуулара кэрэни туругурдар уран толбонноохтор. “Дьоҕурдаах киһи эргиччи дьоҕурдаах” диэн этии баар. Айылҕа ол курдук кимнээххэ эрэ “иэс баайан” хатаҕалыыр курдук. Холобур, мин билэр, Намы бүтэрбит УДЬУРҔАЙ, УЙУЛҔАН диэн суруйааччыларым эмиэ айбыттара-суруйбуттара уус-уран өттүнэн таһыччы буолар. ЭРКИН илиитигэр дьоҕура “тэбэн”, эмиэ дьикти холооһуннарга тиэрдэр хоһооннордоох:
☀️Туналы маҥан хатыҥ мастан
Уоттаах күнү кыһан таһаардым,
Былыргы саха хааным тардан
Күн таҥаралаахпын санаатым.
Күҥҥэ майгынныыр ытыгынан
Кытыйа иһигэр ытыйан
Күн дьоно күөрчэхтээн сиэтиннэр,
Күүс-сэниэ киллэрэн үөрдүннэр...
🌗Дойдуга тахсыбыт уларыйыылар сэбиэскэй иитиилээх дьону хас биирдиибитин үп-харчы, үлэ-хамнас өттүнэн уолутан, тургутан ааспыттара.
ЭРКИННЭЭХ ЭБИППИТ!
📚🌈Билигин суруйар дьон элбээбитинэн, тахсар кинигэ эмиэ олус элбэх. Онон ол чараас-халыҥ кинигэлэр быыстарыгар киһи сэргиэх, бэлиэтиэх айымньыларын өйдөөн көрбөккө хааларыҥ үгүс. Валерий ЭРКИН диэн киһи баар эбит. Сунтаар Бүлүүчээнигэр төрөөбүт, билигин Хаҥалас улууһугар олорор, Намнааҕы педучилище художественнай-графическэй салаатын, СГУ ИФФ нуучча тылын уонна литературатын салаатын бүтэрбит. 1949 с. төрүөх буолан, тыа сирин сэрии кэннинээҕи олоҕун этинэн-хаанынан билбит, сэбиэскэй кэм үтүөтүн-мөкүтүн өйүнэн-санаатынан илдьириппит, модун дойду сууллуутун ыарыылаахтык ылыммыт, аныгы кэмҥэ айар үлэни тэһииннээбит уолан бэрдэ эбит.
✍️📖Дьэ, кини хоһооннорун хомуурунньуктарын уонна биир прозатын кинигэтин илиибэр тутан арыйталаан иһэн, “һык” гына соһуйан ылар түгэннэрбэр түбэстим. Киһи итинник ис иһиттэн үөрэ соһуйар сонун холооһуннара, хоһуйуулара, дьүһүйүүлэрэ аныгы уран сурукпутугар бааллара киһини дьоллуур. Дьээбэҕэ, суруйааччылар биир ватсап бөлөхтөрүгэр икки хоһоону ыытан “бу ким хоһооной?” диэн таайтардым. Дьонум Саргы Куо, Василий Тимофеев, Байаҕантай, Харыйалаах Уола, Николай Пахомов дэһэн таайа сатаатылар. Хата, биир киһи таба эттэ: быһыыта, Эркинниин билсэллэр.
🤗❤️🔥Мин хоһоон ырытааччы, тыл үөрэхтээҕэ буолбатахпын эрээри, айылҕа биэрбитинэн, сүрэхпинэн “истэн” хоһоону өйдүүбүн диэхпин сөп. ЭРКИН бары хоһоонноро биир тэҥ таһымнаахтар диэбэппин, ол эрэн тоҕо эрэ кистэнэ сытар өлгөм көмүстээх сиргэ түбэспитин сэрэйбит геологтыы кини айар эйгэтин аар тайҕатыгар киирэн таҕыстым. Ханнык баҕарар хоһоон холооһунунан (образ) күүстээх. Холобур, ЭРКИН“ийэ сири өрө дьигиһитэ” этиҥнээх ардах түһэн ааспытын кэннэ халлааны маннык суруйар:
Ама, мин бэйэлээх дуо, диирдии
Халлааным мэлдьэһэ мэндээрдэ,
Ханна саһан ыллым, диэбиттии
Күн чаҕылла тыган сандаарда.
Оо, улахан да ат дуҕата
Халлааҥҥа биэтэҥнии ыйанна,
Сөхтөрдө өҥө-талата –
Саҕахтан саҕахха тайанна.
Киэптээн ааспыт хара былыта
Кини кэннигэр сөрүөһүннэ,
Хоту диэки кутар, быһыыта -
Сүүнэ дэйбиир буолан көһүннэ...
Кустук дуҕа буолан көстөрүн суруйбуттара буолуо эрээри, ЭРКИН “улахан да ат дуҕата” диэбитэ тута сонуннук, саха хараҕынан олоҥхолуу анаарыы буолан соһутар. Ол улаханы дуҕа“саҕахтан саҕахха тайаммыта” бигэргэтэр, аны ыраах ханна эрэ кутар ардах “сүүнэ дэйбиир” буолбута – ким да өссө этэ илик холооһуна буолуохтаах.
Күстэх хатырыгын ыспыттыы
Күөл үрдэ мэндээрэ дьиримниир,
Хойуу отун быыһынан быгыалыы
Оҕо тыал мэниктээн сүүрэлиир... – дьэ, хайдаҕый?
💘🌷Саха поэзията тапталы, кыыһы-дьахтары хоһуйууга да биир сиргэ турбат эбитин эмиэ ЭРКИН хоһоонноруттан булуохха сөп:
✨Кэрэ кыысчаан, эн ырааскын,
Үктэммэтэх сыа хааргын,
Кууһан турар буоллахха
Ууллан тохтуох курдуккун... – кыыс оҕо “үктэммэтэх сыа хаара” киһи илиитигэр киирдэ да ууллан тохтор дьылҕалааҕын бу түөрт устуруоканан этэн кэбиһиэххэ сөп эбит дии?
✨Сэгэриэм,киирэн кэллиҥ дуу
Кырыа хааргын тэбэнэҥҥин,
Күлэ-үөрэ турдуҥ дуу
Кыра дьиэбин сырдатаҥҥын? – киһи хараҕар бу баар курдук илэ кэлэр чэбдик да көстүү!
✨Эн ыһыллыбыт суһуоххунуу
Хоспор халыйан киирдэ хараҥа,
Мин сытабын эйигин суохтуу
Тэһииркээбит санааларбар муна – хараҥа түүн хара суһуох буолан халыйан киирэн эр киһи эрэйэ-эрэлэ, дьоло-соро буолла...
🪽🎨ЭРКИН ойуулуур-дьүһүннүүр идэлээх киһи буоллаҕа. Ол да иһин буолуо, суруйуулара кэрэни туругурдар уран толбонноохтор. “Дьоҕурдаах киһи эргиччи дьоҕурдаах” диэн этии баар. Айылҕа ол курдук кимнээххэ эрэ “иэс баайан” хатаҕалыыр курдук. Холобур, мин билэр, Намы бүтэрбит УДЬУРҔАЙ, УЙУЛҔАН диэн суруйааччыларым эмиэ айбыттара-суруйбуттара уус-уран өттүнэн таһыччы буолар. ЭРКИН илиитигэр дьоҕура “тэбэн”, эмиэ дьикти холооһуннарга тиэрдэр хоһооннордоох:
☀️Туналы маҥан хатыҥ мастан
Уоттаах күнү кыһан таһаардым,
Былыргы саха хааным тардан
Күн таҥаралаахпын санаатым.
Күҥҥэ майгынныыр ытыгынан
Кытыйа иһигэр ытыйан
Күн дьоно күөрчэхтээн сиэтиннэр,
Күүс-сэниэ киллэрэн үөрдүннэр...
🌗Дойдуга тахсыбыт уларыйыылар сэбиэскэй иитиилээх дьону хас биирдиибитин үп-харчы, үлэ-хамнас өттүнэн уолутан, тургутан ааспыттара.
Хайдахтаах кэмнэри аһарбыппытын үгүспүт саҥата суох санаатыгар саһыаран сырыттаҕа. Барыбыт оннугар ЭРКИН этэн кэбиспитэ баар эбит:
🌙Ыйдаҥалаах түүннэргэ
Ычык ойуур быыһынан,
Тунал хаары үрдүнэн
Торҕоннообут бөрөлөр
Сундулуһа сүүрэллэр.
Таҥара ыар ыйааҕыттан,
Ааспат суоһар дьылҕаттан
Куоппаттарын билэннэр
Томтор сиргэ тахсаннар
Онолуһа улуйаллар.
Ити санньыар улуйуу
Ааттал тыла буолуо дуу?
Биитэр аанай кэмсинии
Кэҥсигинэн кэп туонуу
Энэлгэнэ буолуо дуу?...
Үлэтэ суох мэлийэн
Үҥсэргииртэн сылайан
Курулуйбут куртахтаах
Түүҥҥү уоттаах суолунан
Болуоссакка тахсаммыт
Улуйарга тиийэрбит
Чугаһынан буолуо дуу?..
👨🏼🦳👵🏻Сааһырыыны билбит биир да поэт маҥан баттах барахсаны тумнубат ээ. ЭРКИН онно эмиэ бэйэтин тылын булан эппит. Кини маҥан баттаҕын “кырдьыбыт мин туоһу суругум”диир, онто аны “устубат хаардаах бэргэһэтэ” буолан, төбөтүттэн аны түспэт.
Өрүүтүн күн тыга туруоҕунуу,
Өрүү өрүс уста сытыаҕыныы,
Өрүү эдэр буола сылдьыахпыныы,
Өрүү мин баар буолуохпунуу
Туох өйүн илдьэ сылдьыбыппын
Билигин бэйэм бэркиһиибин,
Тыалырдан ааспыт эдэр сааспын
Төһөтүн да иһин, ол эрэн, сирбэппин...
🔥✍️ЭРКИН санаатын-оноотун, суруйар быһыытын-майгытын ааҕааччыга тыыннаахтыы тириэрдэр үтүөкэн прозаик эбит диэн өссө бэлиэтиэхтээхпин. Кини “үс анал-анал үлэлэри толорор тыраахтардары кириэһилэ-кырабаакка тиэрэ түһэн,ыраахтан “экирээнигэр килэччи көрөн олорон” пультунан салайан үлэлэтэри ыраланар Охонооһой отчута; оройуон хаһыатыгар “Борооску муҥатыйыыта” диэн фельетону суруйан кэбиһэн, олохтоох тойон өһүөнүнэн үөрэнэ барар, олох олорор дьоло сарбыллыбыт сопхуос эдэр үлэһитэ; “дьоло тардан” Бүлүү суолугар массыыната моһуогурбут Сандаар Саабыс; аан бастаан сөмөлүөтүнэн көтөөрү “аны миэстэҕэ тиксиэм суоҕа” диэн инники дьулуруйар абитуриент уол; онтон да атын кини кэпсээнигэр киирбит дьон кинигэ сирэйдэриттэн тиллэн, субу баардыы саҥаран-иҥэрэн, хамсаан-имсээн, иэйэн-куойан барар курдуктар. Бэл тыас, сыт-сымар кытта иһиллэр, кэлэр курдук: кэнсиэрбэ “хаахынаан” аһыллар, кэбиһиилээх оттор “сибилигин оһохтон тахсыбыт килиэптэр курдук” кэккэлэһэллэр, үлүйэн киирбит оҕоҕо оһоҕо “барахсан” оттуллан турар... Кини суруйар дьоно быһыыта, бэйэтин курдуктар: аргыый-наллаан, “тыатыҥы”, уйан, барыны эргитэн өйдүүр мындыр дьон. “...Автовокзалга тиийиигэ массыына да массыына, махта иномаркалар, олор истэригэр киирэн уазик эрэйдээх олох тыатыйан хаалла. Хаһаайына кыбыһыннар даҕаны хайыаҕай, массыынатын сонно тута уларыта охсубат буоллаҕа дии. Сандаар Саабыс кыбыстыбытын кистии сатаан дьиппиэр, тыйыс көрүҥнэнэн сыннаран-сыннаран автовокзалтан төлө көттө”.
👦🏻🌱Оҕо сылдьан кини бэйэтин дьылҕатын, нуучча тылын учуутала буоларын түстэммитэ көстөр: “...Сайылык дьиэлэриттэн чугас улахан баҕайы сабырыйбыт бэс мастар лаглаһа үүнэллэрэ. Аттыларыгар бэрдьигэстэр, саллааттар устуруойдаан туралларын курдук кэчигирэһэллэр. Соло буллум даҕаны ол бэрдьигэстэргэ баран оонньуубун. Бэрдьигэстэрим иннилэригэр сис туттан тураммын, биир да нууччалыы тылы билбэт эрээрибин, бэйэм билэр тылларбынан сөмүйэбин чочоҥното-чочоҥното тугу эрэ нууччалыы быһаарабын, кэпсиибин. Нуучча саллааттарым сүрдээҕин чуумпуран, сэргээн истэр курдуктар. Ол кэмнэргэ биир да нуучча киһитин көрбөтөх бэйэм хантан ылан нууччамсыйарбын сатаан өйдөөбөппүн”.
😍🙌🏼Валерий ЭРКИН туһунан ырытыылаах суругу ханна да булан аахпатым, арай хоһоонноруттан, кэпсээннэриттэн сылыктаан, “үйэтин тухары суруйбут поэт эбит” диэн санааҕа кэллим. Кини айар киһи “ыарыытынан” ордук күүскэ, ордук уйаннык ыалдьар быһыылаах:
Оо, дьэ, мин тугум сатамматый,
Мин дууһам туохтан ытыырый?
Орто дойду одурууннах олоҕо
Бэлиэр салгытта дуу, миигин?
Тулалыыр кэрэни кэрэхсиибин,
Дьахтары даҕаны таптыыбын,
Дьону кытта тапсан сылдьабын,
Киһилиибин сүтэрэ иликпин... – бу хоһоонун түмүгэр кини “киибин дуу, киһибин дуу?” диэн Гамлет ыйытыытын бэйэтэ бэйэтигэр биэрэр. Киһи буоларыгар киниэхэ биир эрэ тиийбэтэ – мүччү көтөн тахсыбыт биир устуруокаҕа ырылыччы көстөр. Ол устуруока – “Хоһоонум тоҕо тахсыбатый?” диэн.
🌙Ыйдаҥалаах түүннэргэ
Ычык ойуур быыһынан,
Тунал хаары үрдүнэн
Торҕоннообут бөрөлөр
Сундулуһа сүүрэллэр.
Таҥара ыар ыйааҕыттан,
Ааспат суоһар дьылҕаттан
Куоппаттарын билэннэр
Томтор сиргэ тахсаннар
Онолуһа улуйаллар.
Ити санньыар улуйуу
Ааттал тыла буолуо дуу?
Биитэр аанай кэмсинии
Кэҥсигинэн кэп туонуу
Энэлгэнэ буолуо дуу?...
Үлэтэ суох мэлийэн
Үҥсэргииртэн сылайан
Курулуйбут куртахтаах
Түүҥҥү уоттаах суолунан
Болуоссакка тахсаммыт
Улуйарга тиийэрбит
Чугаһынан буолуо дуу?..
👨🏼🦳👵🏻Сааһырыыны билбит биир да поэт маҥан баттах барахсаны тумнубат ээ. ЭРКИН онно эмиэ бэйэтин тылын булан эппит. Кини маҥан баттаҕын “кырдьыбыт мин туоһу суругум”диир, онто аны “устубат хаардаах бэргэһэтэ” буолан, төбөтүттэн аны түспэт.
Өрүүтүн күн тыга туруоҕунуу,
Өрүү өрүс уста сытыаҕыныы,
Өрүү эдэр буола сылдьыахпыныы,
Өрүү мин баар буолуохпунуу
Туох өйүн илдьэ сылдьыбыппын
Билигин бэйэм бэркиһиибин,
Тыалырдан ааспыт эдэр сааспын
Төһөтүн да иһин, ол эрэн, сирбэппин...
🔥✍️ЭРКИН санаатын-оноотун, суруйар быһыытын-майгытын ааҕааччыга тыыннаахтыы тириэрдэр үтүөкэн прозаик эбит диэн өссө бэлиэтиэхтээхпин. Кини “үс анал-анал үлэлэри толорор тыраахтардары кириэһилэ-кырабаакка тиэрэ түһэн,ыраахтан “экирээнигэр килэччи көрөн олорон” пультунан салайан үлэлэтэри ыраланар Охонооһой отчута; оройуон хаһыатыгар “Борооску муҥатыйыыта” диэн фельетону суруйан кэбиһэн, олохтоох тойон өһүөнүнэн үөрэнэ барар, олох олорор дьоло сарбыллыбыт сопхуос эдэр үлэһитэ; “дьоло тардан” Бүлүү суолугар массыыната моһуогурбут Сандаар Саабыс; аан бастаан сөмөлүөтүнэн көтөөрү “аны миэстэҕэ тиксиэм суоҕа” диэн инники дьулуруйар абитуриент уол; онтон да атын кини кэпсээнигэр киирбит дьон кинигэ сирэйдэриттэн тиллэн, субу баардыы саҥаран-иҥэрэн, хамсаан-имсээн, иэйэн-куойан барар курдуктар. Бэл тыас, сыт-сымар кытта иһиллэр, кэлэр курдук: кэнсиэрбэ “хаахынаан” аһыллар, кэбиһиилээх оттор “сибилигин оһохтон тахсыбыт килиэптэр курдук” кэккэлэһэллэр, үлүйэн киирбит оҕоҕо оһоҕо “барахсан” оттуллан турар... Кини суруйар дьоно быһыыта, бэйэтин курдуктар: аргыый-наллаан, “тыатыҥы”, уйан, барыны эргитэн өйдүүр мындыр дьон. “...Автовокзалга тиийиигэ массыына да массыына, махта иномаркалар, олор истэригэр киирэн уазик эрэйдээх олох тыатыйан хаалла. Хаһаайына кыбыһыннар даҕаны хайыаҕай, массыынатын сонно тута уларыта охсубат буоллаҕа дии. Сандаар Саабыс кыбыстыбытын кистии сатаан дьиппиэр, тыйыс көрүҥнэнэн сыннаран-сыннаран автовокзалтан төлө көттө”.
👦🏻🌱Оҕо сылдьан кини бэйэтин дьылҕатын, нуучча тылын учуутала буоларын түстэммитэ көстөр: “...Сайылык дьиэлэриттэн чугас улахан баҕайы сабырыйбыт бэс мастар лаглаһа үүнэллэрэ. Аттыларыгар бэрдьигэстэр, саллааттар устуруойдаан туралларын курдук кэчигирэһэллэр. Соло буллум даҕаны ол бэрдьигэстэргэ баран оонньуубун. Бэрдьигэстэрим иннилэригэр сис туттан тураммын, биир да нууччалыы тылы билбэт эрээрибин, бэйэм билэр тылларбынан сөмүйэбин чочоҥното-чочоҥното тугу эрэ нууччалыы быһаарабын, кэпсиибин. Нуучча саллааттарым сүрдээҕин чуумпуран, сэргээн истэр курдуктар. Ол кэмнэргэ биир да нуучча киһитин көрбөтөх бэйэм хантан ылан нууччамсыйарбын сатаан өйдөөбөппүн”.
😍🙌🏼Валерий ЭРКИН туһунан ырытыылаах суругу ханна да булан аахпатым, арай хоһоонноруттан, кэпсээннэриттэн сылыктаан, “үйэтин тухары суруйбут поэт эбит” диэн санааҕа кэллим. Кини айар киһи “ыарыытынан” ордук күүскэ, ордук уйаннык ыалдьар быһыылаах:
Оо, дьэ, мин тугум сатамматый,
Мин дууһам туохтан ытыырый?
Орто дойду одурууннах олоҕо
Бэлиэр салгытта дуу, миигин?
Тулалыыр кэрэни кэрэхсиибин,
Дьахтары даҕаны таптыыбын,
Дьону кытта тапсан сылдьабын,
Киһилиибин сүтэрэ иликпин... – бу хоһоонун түмүгэр кини “киибин дуу, киһибин дуу?” диэн Гамлет ыйытыытын бэйэтэ бэйэтигэр биэрэр. Киһи буоларыгар киниэхэ биир эрэ тиийбэтэ – мүччү көтөн тахсыбыт биир устуруокаҕа ырылыччы көстөр. Ол устуруока – “Хоһоонум тоҕо тахсыбатый?” диэн.
Дьэ, маннык, сурук тахсыбатыттан суланар-кэлэнэр, бэйэтиттэн элбэҕи ирдиир, тыл соноруттан бугуһуйар эрэ суруйааччыттан дьиҥнээх айымньылар тахсар буоллахтара. Биир хоһоонун ааҕан мүчүк гынным:
🤭Халыҥ кинигэм кэтэҕэр
Хаартыскам миэнэ иһийэн
Айбыттара олорор дэтэн,
Ааҕааччы кэлиэҕэр эрэнэн
Аан диэки хайыһан олорон,
Ааһар күннэри халтай ыытан
Күлүгүрэн олороохтуур...
Киниэхэ: “Эрдий, ЭРКИН, ааҕааччылар кэлиэхтэрэ, айымньылар тахсыахтара!” диэхпин баҕардым. Ол туһугар Эйиэхэ айылҕа хатаҕалаабыт дьоҕура-талаана, олорбут олоҕуҥ өлбөөрбөт үөрэҕэ, өйүҥ-санааҥ баайа-таһыма барыта бааллар.
САЙА
🤭Халыҥ кинигэм кэтэҕэр
Хаартыскам миэнэ иһийэн
Айбыттара олорор дэтэн,
Ааҕааччы кэлиэҕэр эрэнэн
Аан диэки хайыһан олорон,
Ааһар күннэри халтай ыытан
Күлүгүрэн олороохтуур...
Киниэхэ: “Эрдий, ЭРКИН, ааҕааччылар кэлиэхтэрэ, айымньылар тахсыахтара!” диэхпин баҕардым. Ол туһугар Эйиэхэ айылҕа хатаҕалаабыт дьоҕура-талаана, олорбут олоҕуҥ өлбөөрбөт үөрэҕэ, өйүҥ-санааҥ баайа-таһыма барыта бааллар.
САЙА