مدرسه

جمله‌ی «درخت سبز است» که گزاره‌ی - یا گزارش یعنی لوگوسِ - «معنادار» است و این می‌تواند صادق یا کاذب باشد، و گزاره‌ی «درخت، آبی راه می‌رود» معنادار نیست و بنابراین نمی‌تواند صادق یا کاذب باشد. ارسطو جمله‌ی آپوفانتیک را از این حیث صوری‌سازی می‌کرد که یک جمله‌ی آپوفانتیک، چونان یک گزاره یا گزارش یعنی لوگوس، متشکل از گزارش-شده-بر و گزارش-بر-آن-شده و یک کوپلا است، یعنی چیزی که بر چیزی گفته می‌شود یعنی محمول و چیزی که چیزی بر آن گفته می‌شود یعنی موضوع. پس در گزارشِ «سقراط، انسان است»، سقراط موضوع است و انسان محمول، که انسان بر سقراط گفته می‌شود و سقراط چیزی است که انسان بر آن گفته می‌شود. حال من در آن تحلیلات کودکانه‌ام، حرفم این بود که اگر جمله‌ی یا خبرِ «سقراط انسان است» در پاسخ به این پرسش باشد که «سقراط چیست؟» انسان چیزی است که بر سقراط گفته می‌شود ولی اگر پرسش این باشد که «چه کسی انسان است؟» برعکس می‌شود! یعنی سقراط بر انسان گفته می‌شود پس محمول سقراط می‌شود و موضوع انسان! نتیجه‌ی این حرف کودکانه‌ی من این بود که "معنای" جمله‌ی آپوفانتیک که شرط صدق‌وکذب‌پذیری‌اش است و حتی ساختار صوری نمادین‌شونده‌ی آن، تابعی از شیوه‌ی طرح پرسش است! پرسشی که خودش صدالبته غیرآپوفانتیک است و در تحلیلات منطقی جایی ندارد! از این رو، به احمقانه‌ترین شکل ممکن خیال کرده بودم که از ارسطو تا فرگه برخطا هستند! اما خود حرف "درست"، این وسط چیست؟ این است که اساساً فرض ارسطو را بگذاریم کنار. و بگوییم صدق و کذب «منحصر به جملات آپوفانتیک نیست». نوعی از صدق و کذب در جملات گزارشیِ آپوفانتیک است که با چک کردن انطباق عینی‌شان در تجربه بنا به وضع امور در واقعیت قوام می‌گیرد. مثلاً جمله‌ی «حسن در خانه است» را می‌رویم ببینیم واقعاً حسن در خانه هست یا نیست. با وجود همین امکانِ "چکینگِ امپریک"، ما می‌گوییم این جمله صدق و کذب‌پذیر است. اما جمله‌ی «خدایا مرا بکش!» در مقام یک دعا یا جمله‌ی «آیا حسن در خانه است؟» در مقام یک پرسش یا جمله «حسن به خانه برو!» در مقام یک امر، از این حیث، قابلیت صدق و کذب‌پذیری ندارند یعنی امکان چکنیگ امپریک ندارند. ولی اگر از یک کشیش بپرسی که آیا دعای «خدایا مرا بکش!» دعای درستی است احتمالاً می‌گوید «خیر دعای غلطی است» یا اگر از کسی بپرسیم که «سئوال "آیا حسن در خانه است؟»" سئوال درستی است؟» می‌گوید بله سئوال درستی است اما اگر بگویی آیا این سئوال درست است که «آیا خدا می‌تواند سنگی بسازد که خودش نتواند برش دارد؟» یا «آیا حسن در خانه آبی خیار می‌نوشد؟» می‌گوید «خیر این پرسش غلطی است». یا حتی بپرسیم که «آیا هولوکاست که دروغ بود را می‌توان با تبلیغات رسانه‌ای به‌مثابه واقعیت جا زد؟» حتماً می‌گوید «این پرسش به دلیل پیش‌فرض اثبات‌نشده داشتنِ دروغ‌بودنِ هولوکاست، پرسش غلطی است». طبیعتاً ما در خصوصِ بسیاری از انواع جملات غیرآپوفانتیک هم در دل زندگی می‌گوییم «درست» یا «غلط» است و حرف‌مان هم درست است چون واقعاً پرسش، دعا یا امرِ "درست" و "غلط" هم "معنا" دارد، اما طبعاً نه در مقام «چک‌پذیری امپریک» که خصیصه‌ی قضایای آپوفانتیک است. به هر حال، این تحلیلات کودکانه وقتی که به بحث روش تحقیقِ کارل پوپر رسیده بود دیگر به اوج کودکانگی و خیالبافی‌ام رسیده بودند. با وقاحت تمام فکر کرده بودم که اگر هرگونه تحقیقِ علمی از پرسش آغاز می‌شود، پس باید تحلیل و مطالعه‌ی خود ساختار پرسش مهم‌ترین گام روش تحقیق باشد، یعنی اصولی برای طرح سئوال درست، اما دیده بودم که دقیقاً همینجا پوپر گفته بود اصلاً مهم نیست سئوال از کجا می‌آید مهم این است که ما روش درستی برای پاسخ به پرسش‌مان طی کنیم! من دیگر شور توهم را درآورده بودم که فکر کرده بودم حتی پوپر هم دارد اشتباه می‌کند! و اتفاقاً مهم‌ترین پرسش در تحقیق علمی این است که بررسی کنیم که خود پرسش از کجا آمده و معنایش چیست و ساختار طرحش چیست و چه چیزهایی را پیش‌فرض دارد و هر سئوالی که مطرح می‌شود چند پاسخ اثبات ناشده را پیش‌فرض خود دارد. حتی دیگر گندش را هم درآورده بودم در مباحث سیاسی پوپر هم دخالت کرده بودم که اتفاقاً «جامعه‌ای بسته و ویران است که پرسش‌های غلط دارد نه صرفاً پاسخ‌های غلط؛ و اگر می‌خواهی مدتی کوتاه ملتی را استثمار کنی، پاسخ پرسش‌های‌شان را تو بده، اما اگر می‌خواهی مدتها برده‌ی‌شان کنی، پرسش‌های‌شان را تو طرح کن!». اینجا که رسیدم دوباره از این حجم پررویی و اعتمادبه‌نفس این کودک نوزده‌ساله حالم به هم خورد. چقدر من وقیح بوده‌ام! تا اینکه پشت آخرین یادداشت دیدم چیزی با سفید بر سفید نوشته‌ام:

1.52K viewsعلی نجات غلامی, 02:09