Хайриддин СУЛТОН


“СОБИТУ САЙЁРАДА ИНСОН ЎЗИНГ...”

Ўтган асрнинг етмишинчи йиллари.
Тошкент давлат (ҳозирги Ўзбекистон Миллий) университети журналистика факультетининг биринчи курсида бизга ўзбек мумтоз адабиёти фанидан машҳур Ботирхон Акрамов домла дарс берарди.
Бир куни Сайфи Саройи ёки Саккокийдан маъруза ўқиши керак бўлган домламиз аудиторияга ҳаяжон билан кириб келди ва салом-алик, йўқламадан сўнгкутилмаганда қуйидаги мисраларни ўқий бошлади:
Собиту сайёрада
Инсон ўзинг, инсон ўзинг,
Мулки олам ичра бир
Хоқон ўзинг, султон ўзинг...
Устозимиз эҳтиросли оҳангда шеър ўқир экан (у киши аслида театр санъати институтини битирган, лекин навоийшунос олим бўлиб танилган эди), биз, талабаларнинг бутун вужудимиз қулоққа айланиб, кўзларимизда ҳайрату ҳаяжон учқунлари порлар эди.
Айниқса:
Атомни ижод этиб,
Даҳшат бало бунёд этиб,
Оқибатни ёд этиб,
Ҳайрон ўзинг, ҳайрон ўзинг, –
деган сатрларни эшитганда бутун аудитория бениҳоя мутаассир бўлиб қолди.
Ниҳоят, қироат тугади. Ботирхон ака, бу шеър Эркин Воҳидовнинг ҳали ҳеч қаерда чоп этилмаган “Инсон” қасидаси эканини, бу асарни кеча шоир бир даврада ўқиганини, домламиз қўлёзмадан нусха кўчириб олганини айтиб, уни чуқур таҳлил қилиб берди.
Эркин Воҳидовдек машҳур инсон билан ҳамсуҳбат бўлган домламизга ниҳоятда ҳавасимиз келди.
Адашмасам, 1976 йили Ёзувчилар уюшмасида И.В.Гётенинг “Фауст” асари таржимаси муҳокама қилинди. Асар Эркин Воҳидов томонидан ўзбек тилига ўгирилган эди. Бир неча талабалар қаторида мен ҳам шу учрашувда қатнашган эдим. Файзли адабий кечага айланиб кетган ушбу анжуманда атоқли файласуф олим, академик Воҳид Зоҳидов:
– Эркинжон, – деди ҳамманинг эътиборини ўзига жалб этиб, – трагедиянинг русча таржимасида “деяние” деган сўз бор, уни нима деб таржима қилдингиз?
Эркин ака худди шу саволни кутиб тургандек, оҳиста ўрнидан туриб: “Деяние”ни сўзма-сўз таржима қилса, ўзбекчада иш, ҳаракат, фаолият бўлади, лекин асар руҳидан келиб чиқиб, уни “аъмол”, деб олинди, – деди.
Эсимда, шунда академик домла иккала кафтини кўксига қўйиб, “Бўлди, бошқа саволим йўқ” дегандек майин жилмайган, давра аҳлининг ҳам бу жавобдан қаноат ҳосил қилгани аён кўриниб турар эди.
Мен ўшанда йиллар ўтиб, бу улуғ сўз санъаткори, ажойиб инсоннинг шогирдлари қаторидан жой олишимни, ҳатто у кишининг қўл остида ишлаш насиб этишини хаёлимга ҳам келтирмаган эдим.
Бундан қирқ бир йил муқаддам, яъни 1981 йили Ўзбекистон адабий жамоатчилиги узоқ кутган, бунга эришиш учун кўп ҳаракат қилган “Ёшлик” журнали таъсис этилиб, унга Эркин Воҳидов бош муҳаррир этиб тайинланди.
Янги раҳбар ижодий жамоа борасида маслаҳат сўраб, “Гулистон” журналининг собиқ бош муҳаррири, устоз Асқад Мухторга мурожаат қилади. Асқад ака “Гулистон”да ишлаган Саъдулла Сиёев, Абдулла Шер, Эркин Аъзам, Сулаймон Раҳмон каби ижодкорлар билан бирга мени ҳам “Ёшлик”ка тавсия қилади. Орадан кўп ўтмай биз – эски “гулистон”чилар янги журналда иш бошладик. Шу маънода, “Ёшлик” журнали асли “Гулистон” бағридан униб чиққан, дейишимиз ҳам мумкин.
Албатта, янги жамоага бирданига ўтиб қўя қолганим йўқ. Эркин аканинг таклифини эшитиб, ичимда жон-жон деб турган бўлсам ҳам, ўзимни бироз тарозига солдим, яъни, аввало Ғафур Ғулом номидаги нашриёт раҳбарияти менга рухсат бериши қийин эканини, қолаверса, ишхонада квартирага навбатим келиб қолганини писанда қилдим.
Ҳолбуки, мен квартира олиш учун ариза ҳам бермаган, бинобарин, икки юз кишидан ортиқ талабгорлар рўйхатида ҳам йўқ эдим.
Нега деганда, тўрт юзга яқин ходим хизмат қиладиган нашриётга икки-уч йилда битта уй ажратилар, шу сабабли мендек пессимист одам учун бу узундан-узун рўйхатнинг охирига тиркалиш маънисиз бир иш бўлиб туюлар эди. Лекин шунга қарамасдан, Эркин акага бояги важ-корсонларни тўқиб айтишга мажбур бўлдим.
“Одамлар аслида ёмон эмас, фақат квартира масаласи уларни бузади”, деганида Михаил Булгаков минг карра ҳақ эди.

Очиғини айтганда, уйсизлик, ижарама-ижара дарбадар кезиб юришлар роса жонимга теккан эди. Бир куни эринмасдан ҳисоблаб чиқсам, талабаликнинг биринчи курсидан бошлаб, то шахсий квартира эгаси бўлгунимга қадар Тошкенти азимда ўттиз етти жойда ижарада яшаган эканман.
Эркин ака менинг сурбетона талабимни ҳамдардлик билан эшитди. Бироз ўйланиб: “Аниқ ваъда беролмайман, лекин ҳаракат қилиб кўрамиз”, деди.
Шу тариқа мен журналнинг наср бўлимига – муҳаррир лавозимига қабул қилиндим. Эркин Аъзам бўлим мудири этиб тайинланди. Қизғин ишга киришиб кетдик. Ўрни келгани учун бир ҳолатни эслаб ўтмоқчиман.
Ҳукумат қарорига мувофиқ, “Ёш гвардия” нашриёти журналга муассис этиб белгиланган, унинг моддий ва молиявий таъминоти нашриёт зиммасида эканига қарамасдан, беш-олти ой ўтиб кетса-да, бизга муқим жой ажратилмади. Шу сабабли Пушкин кўчаси, 1-бинода жойлашган Ёзувчилар уюшмасининг чоғроқ мажлислар зали бизга вақтинчалик бошпана вазифасини ўтаб турди.
Тасаввур қилинг, бош муҳаррирдан тортиб, машинкачи аёлгача ўн-ўн икки ходим бир хонада ишга кўмилиб ўтирамиз. Кутилмаганда Уюшма масъулларидан бири кириб келади-да, зудлик билан зални бўшатиб қўйишимизни, бу ерда ҳозир мажлис ўтказилишини айтиб чиқиб кетади. Биз апил-тапил нарсаларимизни йиғиштириб, мажлис қачон тугар экан, деб, йўлакда қоғоз қўлтиқлаб сарғайиб турамиз.
Анча вақт шу зайлда ишлаб, минг машаққат билан журналнинг биринчи сонини тайёрладик.
Иш режасига кўра наср бўлимидан Шукур Холмирзаевнинг “Тоғларга қор тушди” номли қиссаси, Мурод Муҳаммад Дўстнинг “Дашту далаларда” ва менинг “Саодат соҳили” деган ҳикоям босмага топширилиши керак эди.
Шукур аканинг қўлёзмаси таҳририятга кечикиб келди. У киши бехос йиқилиб, оёғини синдириб олган, шунинг учун биз ҳар куни муаллифимизнинг эски консерватория қаршисидаги квартирасига борар, адиб иштирокида қўлёзмани таҳрир қилар эдик. Уч-тўрт кун шу тариқа ишлаганимиздан сўнг бу тадбиримиздан жўяли натижа чиқмаслиги аён бўлди. Аввало, буни Шукур аканинг ўзи сезди ва қатъий оҳангда, ҳали қўлёзманинг иши кўплигини, бу ҳолда уни нашрга бериб бўлмаслигини айтди.
Биз мушкул аҳволда қолдик. Журнални босмахонага топшириш учун саноқли кунлар қолган эди. Йирикроқ насрий асарсиз илк сонни чоп этиш албатта ноўрин бўлур эди. Чунки не машаққатлар билан ташкил этилган журнал ёш ўзбек адабиётининг салоҳиятини “кўрсатиб қўйиши” ҳам керак эди-да. Таҳририят тортмаларида катта проза асарлари йўқ эмас, бор эди. Аммо уларнинг бири ҳажвий мавзуда, иккинчиси ҳали кўп таҳрирталаб эди. Қолаверса, биринчи сонга ўша пайтнинг тили билан айтсак, бундай бир “ёруғроқ, тиниқроқ нарса”, яъни цензура чангалидан осонроқ чиқадиган асар зарур эди.
Шу тариқа бошимиз қотиб турганида Эркин Аъзам бош муҳаррирнинг топшириғини менга етказди. У киши айтибдиларки, Хайриддин шу ҳикоясини қайта ишлаб қисса қилсин. Ҳайрон бўлиб, мудиримга тикилдим. “Икки кундан кейин журнал топширилса, қандай қилиб ҳикояни қиссага айлантирай? Мен циркнинг фокусчиси эмасман-ку!” – дедим жиғибийрон бўлиб. Мудирим бунга жавобан бош чайқаб, давримизнинг машҳур адабий ҳикматларидан бирини такрорлаб менга насиҳат қилди.

Бугун Ўзбекистон Қаҳрамони Эркин Воҳидов туғилган кун. 2022 йилнинг 30 май санасида Ёзувчилар уюшмасида шоир вафот этган кун муносабати билан хотира тадбири ўтказилган эди. Ушбу анжуманда қатнашган Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Давроннинг сўзларини эътиборингизга ҳавола этяпмиз.

Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Ахборот хизмати

#28_dekabr_Erkin_Vohidov_tugilgan_kun

Erkin Vohidov o‘z asarlariga o‘xshaydi. O‘z asarlari kabi toza edi. Uning barcha iboralari, she’riy jumlalari ma’nolarga to‘la.

Ma’no suratlari bilan muzayyan. Ular yulduz shu’lalariday insonlar ko‘zlarini yashnatib turadi va hayotning sir-sinoatli suvratlaridan darak beradi. U mumtoz ma’noda ham, zamonaviy ma’noda ham adab tajassumi edi. Qodir Olloh, ruhi dunyosini hamisha shod va munavvar qilsin.

Ibrohim G‘OFUROV,
O‘zbekiston Qahramoni

@yoshlikjurnali
yoshlikjurnali.uz