Свежае выданне – «Традыцыйны светалад беларусаў. Кніга 4. Грамадства»

У чацвёртай (з запланаваных пяці) кнізе серыі, прысвечанай ключавым тэмам традыцыйнага светапогляду беларусаў, гаворка ідзе пра тое, як традыцыйная культура бачыць сям’ю, грамадства і функцыянаванне ў розных жыццёвых сітуацыях.

Сярод раздзелаў – «Шлюб», «Муж і жонка», «Бацькі і дзеці», «Сяброўства», «Шанаванне продкаў. Дзяды». Ва ўспрыняцці кожнага артыкула і кнігі ў цэлым значную ролю адыгрываюць ілюстрацыі.

Адна з рэдактараў кнігі Ірына Дубянецкая адзначыла ў газеце «Навука»: «Гэта кніга, як і ўся серыя, можа дапамагчы нам убачыць суадносіны паміж самаразуменнем сучаснага грамадства і яго светапогляднымі асновамі… Для замежнага чытача кніга таксама можа шмат расказаць пра Беларусь, пра духоўны і інтэлектуальны космас яе традыцыйнай культуры, бо ўсе беларускамоўныя тэксты дублююцца на рускай і англійскай мовах. Яна можа стаць добрым падарункам і ўпрыгожваннем вашай бібліятэкі».

Здымак – з Instagram-старонкі @ akademkniga.minsk.

Універсітэт Мікалая Каперніка ў Торуні выклаў у вольны доступ выданне інвентара езуіцкага калегіума ў Мінску, складзенага пасля роспуску Таварыства Ісуса на мяжы 1773 і 1774 гадоў. Гэты рукапіс, які ў цяперашні час захоўваецца ў Нацыянальнай бібліятэцы Украіны імя В. Вернадскага ў Кіеве, дае выключна каштоўны матэрыял для разумення гісторыі старажытнага Мінска. Езуіты пасяліліся ў горадзе ў другой палове XVII стагоддзя, каб развіць шырокую рэлігійную і адукацыйную дзейнасць. Пра гэта сведчыць былы езуіцкі касцёл, які стаіць на рыначнай плошчы і сёння служыць кафедральным саборам Мінска-Магілёўскай архідыяцэзіі.

Уступ да манаграфіі прадстаўляе паходжанне і развіццё калегіума на фоне гісторыі горада. У першай частцы інвентара апісаны не толькі будынкі калегіума, але і яго фонд. Асабліва каштоўнымі з'яўляюцца бібліятэчны каталог і аптэчны інвентар. У другой частцы абмяркоўваюцца памешчыцкія маёнткі.

Кітайскія навукоўцы прааналізавалі рост Мінска за 30 год: да якіх высноў яны прышлі?

Даследаванне групы кітайскіх навукоўцаў на чале з супрацоўнікамі Уханьскага ўніверсітэта апублікавана ў апошнім нумары Journal of Urban Management. Яны правялі ўсебаковы аналіз пашырэння гарадской забудовы ў Мінску з 1990 па 2020 год.

За гэты час гарадская тэрыторыя Мінска павялічылася на 93,3%, а плошча забудовы – на 87,2%. Пры гэтым з пашырэннем ускраін назіралася ўшчыльненне ўнутранай забудовы, што падкрэслівае інтэграцыю розных формаў развіцця. Даследнікі адзначылі ў аналізе аптымізацыю ўнутраных гарадскіх структур, павышэнне эфектыўнасці землекарыстання і ахову навакольнага асяроддзя.

Аналіз росту беларускай сталіцы ўносіць уклад у стратэгічнае разуменне ўстойлівага гарадскога планавання і аптымізацыі землекарыстання ў гарадах, якія хутка ўрбанізуюцца, лічаць навукоўцы.

На дыяграме: шэры колер – забудова на 1990 год, сіні – пашырэнне ўскраін, зялёны – запаўненне, чырвоны – скачок-пашырэнне.

Навукоўцы выявілі, што касаткі прапануюць людзям ежу ў спробе пасябраваць

Паводле дадзеных, апублікаваных Амерыканскай псіхалагічнай асацыяцыяй, за апошнія два дзесяцігоддзі ў дзікай прыродзе – у самых розных кутках свету – было зафіксавана сама меней 34 выпадкі, калі касаткі добраахвотна дзяліліся з людзьмі сваёй здабычай.

Касаткі падплывалі да людзей — плыўцам у вадзе, людзям на лодках ці нават тым, хто знаходзіўся на беразе, — і пакідалі перад імі сваю здабычу: рыбу, кальмары, птушкі і інш. Часцей за ўсё касаткі чакалі рэакцыі чалавека на зробленую прапанову. У некалькіх выпадках, калі іх першапачатковая прапанова была адхіленая, дэльфіны нават паўтаралі спробу і прапаноўвалі свой дар яшчэ раз.

Навукоўцы лічаць, што такія паводзіны, відавочна нацэленыя на пабудову грамадскіх сувязяў, што ў дзікіх жывёл назіраецца вельмі рэдка і можа быць праявай жадання касатак завесці сабе прыяцеля ці ў цэлым лепей вывучыць чалавечы свет.

Выйшла біяграфія вядомага беларускага біяхіміка «Астроўскі. Сонечны круг»

Біяграфія заснавальніка Інстытута біяхіміі Акадэміі навук БССР акадэміка Юрыя Астроўскага (1925 - 1991) напісана ў актуальнай традыцыі гісторыка-біяграфічнага жанру. Аўтар Святлана Воцінава выкарыстоўвае не толькі архіўныя звесткі і газетныя публікацыі, дзённікавыя нататкі і вусныя ўспаміны, але і фотаздымкі, асабістыя рэчы, візіты на месцы падзей.

А разам з тым ужывае мастацкія прыёмы, якія, не скажаючы рэальнасці, ствараюць адчуванне набліжанасці. На 404 старонках кнігі «Астроўскі. Сонечны круг» вядомы беларускі біяхімік паўстае і як даследчык, і ў іншых сваіх іпастасях: як педагог і грамадскі дзеяч, публіцыст і паэт, патрыёт і сем’янін.

Аўтар Святлана Воцінава – выпускніца біялагічнага факультэта БДУ, журналістка, да 2021 года – галоўны рэдактар літаратурна-мастацкага часопіса «Маладосць».

Росквіт і заняпад Міністэрства беларускіх спраў Літвы (1918 - 1924)

Пра дзейнасць і прававы статус міністэрства піша гісторык Аляксандр Панасюк у свежым нумары ўкраінскага часопіса Eminak. Літоўцы, якія прэтэндавалі на Віленскі край і частку Гарадзеншчыны, спадзяваліся, што пазіцыя беларускага насельніцтва паўплывае на міжнароднае замацаванне межаў на карысць Літвы. Беларусы спадзяваліся на развіццё самасвядомасці і ўтварэнне аўтаноміі.

Гісторык вылучыў пяць перыядаў дзейнасці міністэрства: лістапад-снежань 1918 г. – Вільня, станаўленне; снежань 1918-красавік 1919 – гродзенскі перыяд, найбольш плённы; май 1919-ліпень 1920 – Каўнас, перыяд абмежаванай працы; жнівень 1920-люты 1922 – дыпламатычны (кантакты, накіраваныя на абарону Паўднёвай Літвы ад анексіі Польшчай); сакавік 1922-студзень 1924 – зніжэнне ролі і канчатковая ліквідацыя.

У сувязі з вырашэннем пытання Сярэдняй Літвы на карысць Польшчы літоўскія ўлады страцілі цікавасць да супрацоўніцтва з беларусамі. На здымку – будынак міністэрства ў Каўнасе.

Навуковец расказаў пра знаходку, якая сведчыць пра жудасны звычай першых славян

У маі на навуковай канферэнцыі беларускія археолагі падвялі вынікі раскопак за мінулы год. Пазней у газеце «Навука» загадчык Цэнтра археалогіі Беларусі Інстытута гісторыі НАН Аляксей Аўласовіч расказаў пра цікавыя знаходкі.

Сярод іншага навуковец расказаў: «На Магілёўшчыне праходзяць даследаванні курганных могільнікаў. Было раскапана некалькі насыпаў, намі выяўлены цікавыя дахрысціянскія матэрыялы першых славян, якія засялілі гэтыя тэрыторыі ў другой палове X ст. і пазней трансфармаваліся ў радзімічаў.

У адным кургане знойдзены кальцыніраваныя косці адразу двух чалавек, як мяркуецца, мужчыны і жанчыны... Магчыма, пахаваны муж з жонкай. Не выключана, што яе муж памёр першы, а яе забілі і спалілі разам з ім. У тыя часы гэта было ўзаконеным, таму што язычнікі верылі, што пасля смерці жанчына можа патрапіць на нябёсы толькі з мужчынам».

Пра кнігу «Максім Танк. Асоба, паэзія, лёс»

Манаграфія Міколы Мікуліча на 499 старонак пабачыла свет у 2023-м. Літаратуразнаўца закрануў не толькі асаблівасці творчасці Максіма Танка, але і многія аспекты жыцця паэта, у тым ліку стасункі з рознымі людзі.

Летась у часопісе «Весці НАН. Серыя гуманітарных навук» на манаграфію выйшла рэцэнзія Вольгі Русілкі. Яна адзначае: «Вельмі многа новага і нават нечаканага… Палемічны запал увогуле з’яўляецца адметнай рысай новай кнігі М. Мікуліча, аўтар шчыра імкнецца абараніць любімага пісьменніка ад неразумення і пустых папрокаў». І дадае: «Безумоўную цікавасць выклікаюць удакладненыя факты біяграфіі Танка, звесткі (у тым ліку і трагічныя) пра яго блізкіх і самога паэта як пра выключна сціплага і прыгожага душой чалавека».

«Аўтар, які многія гады добра ведаў паэта і сябраваў з ім, мае права сказаць: “Думаецца, якраз сінтэз рэдкага чалавечага характару і яркага мастацкага таленту, а таксама ўнікальнай біяграфіі абумовіў вялікія творчыя здабыткі Максіма Танка”».

Сківіца узростам у 200 млн гадоў: навукоўцы адкрылі новы від птэразаўра

Птэразаўр – у перакладзе са старажытнагрэцкага «крылатая яшчарка». Новы від жыў побач з дыназаўрамі каля 209 млн гадоў таму і з'яўляецца найстаражытным з выяўленых у Паўночнай Амерыцы птэразаўраў. Яго сківіцу знайшлі яшчэ ў 2011 годзе, але толькі зараз сучасныя тэхналогіі дазволілі выявіць, што астанкі належаць новаму віду, піша BBC.

Навукоўцы далі яму імя – Eotephradactylus mcintireae, што можна перакласці як «попелакрылая багіня світанку», што, з аднаго боку, адсылае да старажытнагрэцкай багіні Эас, а з іншага – да вулканічнага попелу, які дапамог захаваць косткі рэптыліі.

Памер Eotephradactylus параўноўваюць з памерам невялікай чайкі. Найбольш верагоднай здабычай гэтага птэразаўра былі прымітыўныя рыбы, пакрытыя касцістай луской. Месца знаходкі ўяўляе сабой «маментальны здымак» старажытнай экасістэмы, у якой вымерлыя цяпер групы жывёл жылі побач з прадстаўнікамі фаўны, якія існуюць дагэтуль – напрыклад, з жабамі і чарапахамі.

Чаму карта вызвалення Полацка 1580 года застаецца актуальнай

У выдавецтве Brill выйшла манаграфія польскіх гісторыкаў (Jakub Niedźwiedź, Karol Łopatecki, and Grzegorz Franczak) прысвечаная аналізу карты Полацкага княства 1580 года. Падчас Лівонскай вайны літоўска-польскія войскі ў 1579 годзе вызвалілі Полацк, які за 16 гадоў да гэтага быў захоплены Маскоўскай дзяржавай на чале з Іванам Жахлівым.

У 1580 годзе Станіслаў Пахалавецкі выдаў у Рыме карты, прысвечаныя аблозе Полацка і праслаўленню караля Стэфана Баторыя. З часам яны перасталі быць крыніцай геаграфічнай інфармацыі, аднак праз стагоддзі атрымалі новую каштоўнасць. У XIX стагоддзі ва ўмовах знаходжання ў Расійскай імперыі карты займелі ў Польшчы сімвалічнае значэнне (напрыклад, іх фрагменты ёсць на гістарычных карцінах Яна Матэйкі).

З 1990-х гадоў фрагменты карт выкарыстоўваюцца ў Беларусі, дзе Полацкае княства лічыцца калыскай дзяржаўнасці. Напрыклад, яны з'явіліся на памятных манетах Нацбанка (1998 і 2015 гг.) і памятных паштоўках.

Выйшла кніга «Архитектура белорусского села – от сельских поселений до агрогородков»

Аўтары – архітэктары Аляксандар Лакотка, Ігар Малкоў-старэйшы і Ігар Малкоў-малодшы. У выданні разгледжана гісторыя фарміравання беларускага сяла з пачатку ХХ стагоддзя і да нашых дзён. Паказаны шлях «станаўлення архітэктурна-планіровачных сродкаў, выкарыстаных пры будаўніцтве».

На 275 старонках выдання асаблівы акцэнт зроблены на архітэктуры аграгарадкоў, асветлены пытанні архітэктурнага фарміравання сялібных (тэрыторый для жылога фонду) і вытворчых зон аграгарадкоў.

Якім быў уклад віленскага Таварыства сяброў навукі (1906 - 1939) у батанічныя даследаванні рэгіёна

Пра гэта піша літоўская даследніца Аўрыка Рычкене ў апошнім нумары польскага Quarterly Journal of the History of Science and Technology. Адным з заснавальнікаў польскага Таварыства стаў Казімір Шафнагель (1858 - 1922), батанік-самавук. Ён апынуўся ў Ашмянскім павеце пасля жаніцьбы і застаўся там, атрымаўшы Кушляны як спадчыну жонкі.

На той час прырода тэрыторый былога ВКЛ была слаба вывучана. Першай публікацыяй выдавецтва Таварыства сяброў навукі ў Вільні сталі яго «Запіскі брыялагічныя» 1908 г. (на здымку). Казімір Шафнагель пералічыў сотні відаў імхоў, большасць з якіх адносілася да Віленскага і Мінскага ўзвышшаў.

Інфармацыя з яе цяпер ёсць у Чырвонай кнізе Беларусі. Агулам Шафнагель правёў экспедыцыі на тэрыторыях сучасных Беларусі, Літвы, Польшчы і Украіны.

Навошта ў Будславе раскапалі падмурак старога касцёла XVII стагоддзя?

Падчас археалагічных раскопак у Будславе знайшлі каменны падмурак старажытнага касцёла (на здымку), які, верагодна, быў пабудаваны ў першай палове XVII стагоддзя, паведаміў Інстытут гісторыі. Будынак меў памеры прыкладна 26 на 13 метраў, быў накрыты чарапіцай, а сцены былі пафарбаваныя вохрай. Пад касцёлам была размешчаная крыпта.

З якой мэтай праводзіліся археалагічныя раскопкі, расказаў прабашч парафіі ў Будславе ксёндз Дзмітрый Дубовік. Па-першае, было жаданне дакрануцца да гісторыі: стары касцёл разабралі і закапалі прыблізна 240 гадоў таму. Па-другое, у Будславе рыхтуюцца да грунтоўнай рэстаўрацыі алтара 1649 года – таму патрэбна было даведацца пра шырыню і даўжыню старога касцёла, каб зразумець, у якую прастору змясціць алтар.

Плануецца кансервацыя падмуркаў – пасля 18 жніўня ўсё будзе засыпана пяском. З суботы 2 жніўня можна прыехаць і паглядзець на раскопкі. Пасля сарціроўкі знаходкі будуць выкладаць у сацсетках.

Варшаўскі ўніверсітэт запрашае маладых даследнікаў на кароткатэрміновыя стажыроўкі

У рамках праекта «Сусветная гісторыя – нееўрапейскія кантэксты сучаснага свету» Варшаўскі ўніверсітэт абвесціў пра фінансаванне індывідуальных навучальных стажыровак для маладых даследнікаў.

Мэта – даць магчымасць гісторыкам альбо антраполагам, якія працуюць у замежных універсітэтах, правесці 2-4 тыдні ў Польшчы (факультэт гісторыі Варшаўскага ўніверсітэта альбо Інстытут этналогіі і культурнай антрапалогіі Варшаўскага ўніверсітэта). Фінансаванне на транспарт і пражыванне – максімум 10 тысяч злотых (на два тыдні) альбо 16 тысяч злотых (на чатыры тыдні).

Дэдлайн – 30 верасня (аднак не пазней за два месяцы да прыезду – стажыроўка мусіць прайсці паміж 1 кастрычніка і 15 снежня). Усе падрабязнасці тут.

Віктар Марціновіч выпускае новую кнігу – англамоўную «Беларусь у аўтаэтнаграфічных наратывах»

Кніга «Беларусь у аўтаэтнаграфічных наратывах: мастацтва міласэрнасці супраць забыцця» выходзіць 19 жніўня ў Routledge, адным з найстарэйшых акадэмічных выдавецтваў у свеце. Перадзамова адкрытая ў многіх інтэрнэт-крамах.

У кнізе Віктар Марціновіч пераплятае асабістыя і калектыўныя гісторыі беларусаў — тых, хто перажыў дзве сусветныя вайны, і іх сучаснікаў, якія цяпер шукаюць выйсця з крызісу ў рэгіёне. Сярод іншага – гісторыя прадзеда аўтара Амяльяна, беларускага селяніна, пакаранага смерцю нацыстамі пасля выратавання габрэя, а таксама прыводзяцца разважанні пра такіх мастакоў, як Хаім Суцін і Марк Шагал, чые лёсы адлюстроўваюць культурную стойкасць рэгіёна.

Назвы некаторых раздзелаў: «Акупацыя», «Крыжовы паход жанчын», «Пошукі мовы»… Тэмы спачування, прабачэння і гуманізацыйнай сілы мастацтва выступаюць як важныя элементы, якія праводзяць чытачоў праз складаныя перасячэнні асабістай і калектыўнай памяці.